خشونت علیه زنان

خشونت به ترساندن، اِعمال آسیب فیزیکی و بی‌بهرگی اجتماعی اشاره دارد

خشونت علیه زنان؛ انجام دادن رفتارهای خصومت‌آمیز در برابر جنس زن.

خشونت علیه زنان در دو حوزۀ خصوصی از سوی خانواده و عمومی از رسوم، فرهنگ و نهادهای اجتماعی و در فضای حقیقی و مجازی اِعمال می‌شود. مواردی مانند اجبار زنان به آرایش در اماکن عمومی از سوی شوهر، استفادۀ تبلیغاتی از زنان در رسانه، ازدواج سفید و سوءاستفاده جنسی از زنان در صنعت هالیوود از مصادیق خشونت مدرن علیه زنان در جهان امروزی است.

مفهوم‌شناسی

خشونت به ترساندن، اِعمال آسیب فیزیکی و بی‌بهرگی اجتماعی اشاره دارد. خشونت علیه زنان، به هرگونه عمل خصمانه که باعث رنج، آزار جسمی، روحی و جنسی زنان می‌شود، اطلاق می‌شود و دربردارندۀ رفتارهایی مانند فحشا، قتل، فحاشی، قاچاق، تجاوز، کتک‌کاری و سوءرفتار عاطفی است.

خاستگاه خشونت عليه زنان در غرب

خشونت علیه زنان قدمت بالایی دارد و خاستگاه آن روم باستان است. برقراری نظام پدرسالار در روم به رئیس خانواده اجازه می‌داد تا همسر، دختران و اقوام زن را در صورت تأیید نکردن اعمال و گرایش‌های جنسی و انتخاب شریک زندگی به قتل برساند.

ابعاد خشونت علیه زنان

خشونت علیه زنان دارای ابعاد اقتصادی- اجتماعی، روانی- عاطفی و فیزیکی و مستقیم و غیرمستقیم است.

حوزه‌های خشونت علیه زنان

خشونت علیه زنان در دو حوزه صورت می‌‌گیرد:

1. حوزۀ عمومی؛ فرهنگ شفاهی و نوشتاری، آداب و رسوم، نهادهای جامعه و نظام حاکم.
2. حوزۀ خصوصی؛ خشونت در خانه از جانب پدر، همسر و برادر.

دلایل خشونت علیه زنان

برخی از دلایل مؤثر بر خشونت علیه زنان عبارتند از:

فردی

باورهای دینی، قومیت، تحصیلات، شغل، سن ازدواج، درآمد، طول مدت ازدواج، داشتن شخصیت پرخاشگر، داشتن بیماری روانی، اعتیاد و افسردگی، سوءمصرف مواد.

اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی

اختلافات فرهنگی و تاریخی، مسائل روانی- اقتصادی، یادگیری خشونت از طریق رسانه، واگذاری نقش تربیت اجتماعی به مدرسه، کاهش سطح امنیت اینترنت، وجود مسائل جنسی در اینترنت، تغییر الگوی جوامع، افزایش سن ازدواج، تغییر سبک پوشش زنان با لباس‌های نامناسب، الگوی نامناسب تربیتی، توسعه نامتوازن و فقدان نظارت و کنترل و گسترش مردسالاری در جامعه. اینترنت نیز بسترساز انواع خشونت مجازی جنسی، روانی و کلامی علیه زنان است. 87درصد زنان در فضای مجازی، قربانیان آزار جنسی هستند که بیشترشان در محدودۀ سنی 18 تا 30 سال هستند. اعتیاد به فضای مجازی و عضویت در گروه‌های گوناگون، آشنا نبودن کاربران زن، کمبود فرصت مناسب رشد در دنیای حقیقی، تلاش برای تحقق اهداف خود و تعداد کاربران زیاد موجب شده است که با افشای حریم خصوصی، خطرپذیری برقراری ارتباط و خشونت علیه زنان افزایش یابد.

خانوادگی

بیماری مرد، ازدواج اجباری، خشونت والدین در کودکی، داشتن سابقۀ کیفری مرد، کیفیت زندگی زناشویی، مردسالاری، تضاد در خانواده، حاکمیت فرهنگ سنتی، اعتقاد به مالکیت مرد بر زن، تعدّد همسران، زشتی طلاق، ازواج زودهنگام و فامیلی، تعلق داشتن مردان به خانواده‌هایی با رفتار خصمانه، مشاهدۀ خشونت والدین از سوی فرزندان، تجربۀ خشونت در خانواده و نارضایتی در بروز خشونت علیه زنان مؤثر است.

اشکال خشونت علیه زنان

• روانی- کلامی؛ این نوع خشونت بدترین نوع خشونت علیه زنان است که شامل لطمه به آبرو، شرافت و اعتمادبه‌نفس زنان، تهدید زن به طلاق، توهین، انتقاد نادرست، تحقیر و تمسخر، آزار زنان با گفتارهای جنسی مانند کنایه، طنز، شوخی و پیشنهاد جنسی، استفاده از راه‌هایی برای منزوی کردن فرد مانند ترساندن با تهدید کردن به آسیب جسمی، دور کردن فرزندان یا آسیب آنها، قهر کردن، صحبت نکردن، فحاشی و تضعیف رابطۀ زن از راه جلوگیری از ملاقات و تماس تلفنی با خانواده و دوستان می‌شود و غالباً به‌دلیل ترس از آبرو مطرح نمی‌شود.
• اقتصادی؛ خشونت اقتصادی، ممنوع کردن عامدانۀ دسترسی زنان به منابع مالی و اقتصادی با جلوگیری از استقلال آنها و تبعیض کارهای مالی، اشتتغال و دارایی برای وابسته نگه داشتن آنها به خود، تأمین نکردن احتیاجات ضروری اعضای خانواده، نظارت موشکافانه بر هزینه‌های منزل، گرفتن اجباری حقوق زن، خساست و ندادن نفقه، تأمین نکردن مالی خانه، تصرف در اموال زن، اذیت کردن زن در محل کار در بر می‌گیرد.
• جسمانی؛ جلوگیری از دسترسی زن به خدمات درمانی- بهداشتی و اشکال متنوع حملۀ فیزیکی به زن از مصادیق خشونت جسمانی عیله زنان است.
• جنسی؛ شامل طیف گسترده‌ای از رفتارها مانند برقراری رابطۀ جنسی با اجبار، تندخویی و بدون رضایت زن و با روش‌های غیرمعمول، لمس، تجاوز، ازدواج اجباری، در آغوش گرفتن، تجاور گروهی و رابطۀ جنسی اجباری است.
• خشونت خانگی؛ رایج‌ترین نوع خشونت علیه زنان که توسط مردان و در خانه رخ می‌دهد و شامل خشونت جنسی، فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و روانی، جسمی، کلامی، جنسی، حقوقی، آموزشی و فکری است.
• خشونت مجازی؛ در فضای مجازی، زنان با تحقیر، تهدید، فحاشی و آزار و اذیت جنسی مواجه هستند و امنیت آنها با خشونت‌های نوشتاری و کلامی نادیده گرفته می‌شود. از آن‌جا که رابطۀ جنسی و خشونت، درون‌مایۀ اصلی محتوای پورنوگرافی هستند، وجود چنین محتواهایی موجب افزایش خشونت علیه زنان سوءاستفاده از آنان می‌شود. نتایج نظرسنجی‌ها بیان‌گر این است که 52درصد زنان حداقل یک بار در فضای مجازی مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند.

نظریه‌های تبیین خشونت علیه زنان

نظریه‌های متعددی به تشریح مسئلۀ خشونت علیه زنان در سطوح مختلف پرداخته‌ شده است. نظریه‌های فمینیستی شامل جامعه‌پذیری جنسیتی و یادگیری اجتماعی (درسطح خرد)، نظریه‌های شبکۀ روابط خانوادگی و منابع ناسازگاری پایگاه همسان همسری (در سطح میانی) و نظریۀ فشار و تنش اقتصادی در سطح کلان هستند.

خشونت علیه زنان در غرب از نگاه آمار

معترضین به خشونت علیه زنان

بالاترین خشونت علیه زنان در عصر مدرنیته رخ داده است. بیشترین میزان خشونت در قارۀ اروپا رخ داده است و آمریکا و کشورهای اروپایی سردمداران خشونت علیه زنان هستند. در اروپا، خشونت اولین عامل معلولیت و یا مرگ زنان اروپایی در بازۀ سنی شانزده تا 44 سال است. 40درصد زنان اروپایی تجربۀ استثمار جنسی در محل کار دارند.

در آمریکا دو تا چهار میلیون زن در سال مورد خشونت قرار می‌گیرند و 79درصد زنان توسط همسر خود کتک می‌خورند. زنان جوان بین 20 تا 24 سال مورد خشونت خانگی و جنسی قرار می‌گیرند. آمار خشونت جسمی توسط شوهر 25 تا 30درصد است که شمار قابل توجهی در هنگام بارداری است.

در فرانسه زنان 95درصد قربانیان را تشکیل می‌دهند که 51درصد خشونت از جانب همسر آنها است. ماهانه شش زن با سلاح سرد و یا گرم بر اثر خشونت خانگی می‌میرند. شدت خشونت در فرانسه به حدی بالا است که تمایل به ازدواج کاهش یافته است و نقش همسری و مادری در حال نابودی است.

در کانادا 53درصد زنان با رفتارهای خشونت‌آمیز مواجهه می‌شوند و 62درصد توسط همسران خود کشته شده‌اند.

در انگلیس خشونت خانگی و جنسی، استثمار جنسیتی، قاچاق دختران و شکاف بین حقوق زنان و مردان مشهود است.

در یونان زنان مهاجر و متعلق به اقلیت‌های قومی، با تبعیض دستیابی به شغل، مراقبت‌های بهداشتی و آموزش مواجه هستند.

در ایتالیا تعداد زیادی از زنان در اثر خشونت جنسی و نزاع فامیلی از دنیا می‌روند.

عادي دانستن خشونت‌هاي خانگي عليه زنان در اروپا

27درصد مردم اروپا معتقدند که خشونت علیه زنان امری عادی و 51درصد معتقدند که نسبتاً عادی است. در ایتالیا 91درصد مردم، در فرانسه 89درصد، در انگلیس 87درصد آن را عادی تلقی می‌کنند. حدود 17درصد مردم آن را خیلی عادی تلقی نمی‌کنند و 1درصد غیرعادی می‌دانند.

ناتوانی غرب در کاهش خشونت علیه زنان

طرفداران حمایت از حقوق زنان

در اواسط قرن 19م جنبش‌هایی برای مقابله با خشونت علیه زنان و برسمیت شناختن حقوق آنان در غرب راه افتاد که پیروزی‌هایی مانند حق رانندگی برای زنان، حق رأی دادن، مالکیت و حق باکرگی به ارمغان داشت. در دهۀ 60م زنان حق داشتن موقعیت شغلی همتای مردان را خواستار شدند. جنبش زنان در دهۀ 70م، موجب مطرح شدن زنان و مسائل مربوط به آنان در صدر اخبار ولی افزایش خشونت علیه آنان و محدودیت‌ها در خانواده و جامعه شد. در دهۀ 80م، با رسیدگی به پرونده‌های تجاوز به همسر و جرم‌انگاری این اقدام، رسیدگی علیه خشونت بیشتر شد و با ارائۀ خدمات به قربانیان خانگی و ورود دادگاه به خشونت علیه زنان توسط همسر، آگاهی عمومی از خشونت‌های زناشویی افزایش یافت. در ادامه کشورهای غربی برای مواجهه با خشونت علیه زنان اقدام به تأسیس مراکزی برای حمایت از زنان آسیب دیده کردند که این مراکز به‌دلیل افزایش کمی و کیفی خشونت کارایی لازم را نداشتند.

انواع مدرن خشونت علیه زنان

امروزه علاوه بر این که خشونت کلامی، جنسی و فیزیکی علیه زنان کاهش نیافته است؛ بلکه در اشکال مدرن آن مانند حضور زنان در جامعه با معیارهای مورد پسند مردان، استفادۀ ابزاری از حضور اجتماعی زنان با هدف سوءاستفاده از برهنگی آنان، مجبور کردن زنان به آرایش در خیابان توسط همسر، تعببیر زن به‌عنوان جنس دوم، استفاده جنسی از زنان در صنعت هالیوود، ترویج نگاه به زن به‌عنوان کالای جنسی، استفاده از زن به‌عنوان وسیلۀ تبلیغات در رسانه، از بین بردن مفهوم ناموس و تمسخر آن، گسترش صنعت توریسم جنسی، تماشاگری جنسی و متلک جنسی انجام می‌گیرد. ازدواج سفید نیز به‌دلیل عدم تعهد مردان در قبال زنان و استثمار زنان و افزایش خشونت علیه آنان از مصادیق مدرن خشونت علیه زنان به شمار می‌آید.

خشونت علیه زنان در ایران

در ایران، به‌دلیل ویژگی‌های مذهبی- فرهنگی، خشونت در اجتماع، محل کار و خیابان کمتر است و خشونت خانگی رواج بیشتری دارد. 35 تا 85درصد زنان ایرانی قربانی خشونت خانگی هستند. بر اساس یک پژوهش در 1398ش، 66درصد زنان در 28 مرکز استان کشور تجربۀ خشونت خانگی را داشته‌اند، 30درصد حداقل یک بار خشونت جسمی و 10درصد، خشونت خانگی با آسیب موقت یا همیشگی را بیان کرده‌اند. زنان در محدودۀ سنی 31 تا 35 سال و مدت ازدواج شش تا ده سال بیشتر در معرض خشونت هستند.

پیامدهای خشونت علیه زنان

• فردی؛ اختلال در خوردن و خواب، نگرانی، دودلی، نابسامانی رفتاری و حرکتی، عفونت، تنگی نفس، نداشتن ثبات و اطمینان، کاهش کارایی، کاهش یادگیری و پیشرفت تحصیلی، فرار از خانه، خودپندارۀ منفی، اضطراب و نداشتن استقلال.
• خانوادگی؛ اختلال در انتقال عواطف و وجدان اخلاقی در خانواده، آسیب‌پذیر شدن خانواده، پرورش فرزندان مستبد، نابهنجار و فاقد اعتمادبه‌نفس، درخواست طلاق، خاموشی و پذیرفتن خشونت توسط زنان، کناره‌جویی و طلاق.
• روانی؛ خودآزاری، مصرف مواد، اختلال اضطرابی، استرسی و شخصیتی، خودکشی و افسردگی.
• اقتصادی و اجتماعی؛ هزینه‌های پلیس، پزشکی، دستگاه قضایی، خدمات اجتماعی،و کاهش نیروی کار، افزایش مرگ به‌دلیل خودکشی و قتل، مصرف موادمخدر و الکل، انتقال خشونت به نسل‌های بعد و کاهش بهره‌وری، مشارکت در جامعه و کیفیت زندگی، تداوم خشونت، انزوای اجتماعی.
• بهداشت و تندرستی؛ زندگی سرشار از اضطراب زنان در ابتلای آنان به بیماری نقش مهمی دارد. استرس، ترس و آسیب ناشی از خشونت خانگی موجب کاهش تمایل جنسی، بارداری ناخواسته، خون‌ریزی داخلی، عفونت دستگاه ادراری، بیماری التهاب لگن و مرگ زودهنگام و در دوران بارداری به وزن‌گیری ناکافی جنین، زایمان زودرس و سقط جنین می‌شود.
• خشونت علیه زنان در فضای مجازی موجب فشار روانی، اضطراب، بدبینی، اختلاف خانوادگی، پنهان‌کردن خشونت به‌دلیل نگرانی از برچسب ‌خوردن و آسیب فرهنگ کشور و جامعه می‌شود.

نگاه تطبیقی به موضوع خشونت علیه زنان در اسلام و غرب

دیدگاه اسلام در مسئلۀ خشونت علیه زنان در مبانی، اهداف محو خشونت، ارائۀ علل خشونت، راهکارهای محو و گسترۀ موضوع خشونت علیه زنان، تفاوت اساسی با رویکرد غرب به این مسئله دارد.

مبانی نفی خشونت علیه زنان در اسلام

اصل برابری در خلقت و ماهیت انسانی و کرامت انسانی برای زنان مبنای نفی هرگونه خشونت علیه زنان در اسلام است. قرآن کریم در موارد متعددی از جمله سورۀ نساء، طلاق، مجادله، نحل و بقره به نفی خشونت علیه زنان پرداخته است.

نقش مذهب در کاهش خشونت

علی‌رغم هدف انبیا برای گسترش عدالت و ازبین‌بردن ستم، ادیان تحریف شده مانند یهود ارزشی برای زن قائل نیستند و قوانین ظالمانه‌ای علیه آنها وضع کرده‌اند. آیین یهود، داشتن دختر را مایۀ ننگ می‌دانست و در میسحیت زن عامل فریب آدم، شیطان کوچک و وسوسه‌گر خطاب می‌شود. اسلام، زن را موجودی محترم و گرامی، مایۀ سکون، عفت و مکمل مرد می‌داند. اسلام به‌دلیل بناشدن احکام آن بر اساس فطرت بر روابط بین انسان‌ها اهمیت داده و خشونت به ویژه علیه زنان را نمی‌پذیرد.

راهکار رفع خشونت علیه زنان

همکاری میان زنان و مردان مبتنی بر تفاوت‌های خلقی و ذاتی و اررزش‌های دینی و اخلاقی، افزایش آگاهی مردان نسبت به حقوق زنان، آموزش حقوق متقابل زن و شوهر در مشاورۀ قبل ازدواج، تأسیس مراکز مشاوره برای پیشگیری از خشونت، برگزاری کارگاه‌هایی برای افزایش رضایت از زندگی مشترک، حل تعارض بین همسران و ارتقای آگاهی زنان، تهیۀ برنامه‌هایی برای حضور برجستۀ زنان در شبکه‌های استانی با هدف کاهش مردسالاری در جامعه، حمایت از حق کارگران مهاجر زن و پوشش مناسب زنان در جامعه در کاهش خشونت علیه زنان مؤثر است.

لایحه تأمین امنیت زنان در ایران

در ایران، لایحۀ تأمین امنیت زنان در 1390ش تدوین شد و در سال 1396ش به تصویب دولت رسید که پس از اعمالی تغییراتی از سوی قوه قضائیه با نام جدید لایحۀ صیانت، کرامت و تأمین امنیت زنان در برابر خشونت به دولت ارسال شد. سپس با اندکی تغییرات از سوی دولت، این لایحه در سال 1399ش، با نام حفظ کرامت و حمایت زنان در برابر خشونت به مجلس شورای اسلامی ارسال شد. یک فوریت این لایحه در سال 1400ش تصویب و نهایتاً در 1401ش پس از اِعمال تغییرات مجدد و با نام «لایحۀ پیشگیری از آسیب‌دیدگی زنان و ارتقای امنیت آنان در برابر سوءرفتار» رونمایی شد. اگر چه کلیات این لایحه در مجلس شورای اسلامی تأیید شده است، اما هم اکنون این لایحه در کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است. این لایحه به‌دلیل اثرپذیری از اسناد بین‌المللی، دارا بودن مبانی جنسیت‌گرایی، تناسب نداشتن با مبانی دینی و فرهنگ ایران و اسلامی و مسئله‌شناسی غیرصحیح مورد انتقاد قرار گرفته است.

منابع

• ابراهیمی توانی، معصومه و نوائیان، ناهید، «خشـونت خانگي عليـه زنـان و راهبردهاي مواجهه با آن در نظام سـلامت»، بهورز، شمارۀ 90، تابستان و پاییز 1393ش.
• «اسلام و "رهایی زن" از "تحقیر، خشونت و استثمار"»، وب‌سایت رحیم‌پور، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1399ش.
• ایرانی، مریم، «نگاهی بر سیر تاریخی مبارزه با خشونت علیه زنان»، مجلۀ آنلاین مداد، تاریخ درج مطلب: 25 نوامبر 2021م.
• جعفری، سیده زهرا و پروین، فاطمه، «مروری بر انواع خشونت علیه زنان در ایران در بین سال‌های 1399 تا 1400»، مجلۀ پرستاری و مامایی، شمارۀ چهار، تیر 1401ش.
• حسن‌پور ازغدی، سیده بتول و دیگران، «خشونت خانگی علیه زنان: مروری بر نظریه‌ها، میزان شیوع و عوامل مؤثر بر آن»، دانشکدۀ پرستاری و مامایی، شمارۀ 73، تابستان 1390ش.
• «خشونت خانگی علیه زنان: علل و راهکارها»، وب‌سایت نیک آرام، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1402ش.
• راد، مصطفی و ترکمن‌نژاد سبزواری، مرضیه، «ارتباط خشونت خانگی علیه زنان با ضایعات پیش بدخیم و بدخیم سرویکس: مطالعۀ موردی»، مامایی و نازایی، شمارۀ 176، دی 1394ش.
• «رحیم‌پور ازغدی: استفاده ابزاری از آرایش زنان مصداق خشونت است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1398ش.
• «رحیم‌پور ازغدی: آمریکا پرچمدار خشونت علیه زنان است/ نفی صریح خشونت علیه زنان در اسلام» خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1398ش.
• «رحیم پورازغدی: خشونت علیه زنان با عناوین جدید انجام می‌شود» خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1395ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعۀ کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، زن و جامعه، شمارۀ 46، تابستان 1400ش.
• زارع شاه‌آبادی، اکبر و امینی، کژال، «بررسی تأثیر قومیت بر خشونت علیه زنان در شهر تکاب»، نظم و تمنیت انتظامی، شمارۀ اول، بهار 1389ش.
• «زنان قربانیان «خشونت سفید» دنیای مجازی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1399ش.
• ساعی ارسی، ایرج و نیک‌نژاد، زهرا، «تحلیل جامعه‌شناختی خشونت علیه زنان»، علوم رفتاری، شمارۀ سوم، 1389ش.
• صمیم‌نیا، راضیه، «حجاب و پوشش زن مسلمان در کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی»، جوان‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• «غرب و خشونت علیه زنان»، اسلام‌تایمز، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1397ش.
• فتاحیان، مریم، «بررسی علل جهانی افزایش خشونت سایبری علیه زنان»، قانون‌یار، شمارۀ سه، پاییز 1396ش.
• کاظمی، زهرا و قاسمی، قاسم، «عوامل اجتماعی مؤثر بر خشونت خانگی علیه زنان (مطالعه موردی شهرستان کرج)»، حقوق جزا و جرم‌شناسی، شمارۀ 21، بهار و تابستان 1401ش.
• کوشا، سهیلا و محمودی، احمد، «خشونت علیه زنان و نقض حقوق بشر (مبانی نفی آن در اسلام)، پژوهش ملل، شمارۀ 38، بهمن 1397ش.
• «لایحۀ ارتقاء امنیت زنان به کجا رسید؟/ نوآوری‌های حقوقی برای بانوان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1402ش.
• محمدزاده، مهدی و دیگران، «بررسی روح حاکم بر لایحۀ «حفظ کرامت و حمایت از زنان در برابر خشونت»»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 93، پاییز 1400ش.
• نجفی دولت‌‌آباد، شهلا و دیگران، «علایم فیزیکی ناشی از خشونت علیه زنان و شدت آن در زنان مراجعه کننده به مرکز پزشکی قانونی تهران در سال 1382»، پزشکی قانونی، بهار 1386ش.
• «نگاه تطبیقی به موضوع خشونت علیه زنان (قسمت اول)» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1388ش.
• نیازی، محسن و همکاران، «فراتحلیل عوامل مؤثر بر خشونت علیه زنان»، پژوهش‌نامۀ زنان، شمارۀ چهار، زمستان 1396ش.
• «نیمی از زنان حداقل یک بار خشونت در فضای مجازی را تجربه کرده‌اند»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1400ش.