خواستگاری

خواستگاری؛ پیشنهاد همراه با درخواست ازدواج به طرف مقابل.

خواستگاری، از سنت‌های کهن برای آغاز ازدواج و تشکیل خانواده است. این رسم دیرینه در میان ملل و اقوام مختلف تابع رسومات و اقتضائات متفاوتی است. خواستگاری در فرهنگ ایرانیان به‌دلیل قداست بنیان خانواده و سهم بسزای آن در شناخت طرفین، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

مفهوم‌شناسی

خواستگاری به‌معنای درخواست زناشویی و ازدواج است. در خواستگاری پیشنهاد ازدواج غالباً از سمت مرد به زن یا دختری داده می‌شود که مانعی برای ازدواج نداشته باشد.

تاریخچه

در ایران باستان، سنت خواستگاری مرسوم و از رسوم ازدواج در آیین زرتشت بوده است. برخی منابع حاکی از آن است که ریشۀ خواستگاری در اساطیر کهن ایرانی است. در ایران باستان خواستگاری و ازدواج امر فردی محسوب نمی‌شده، بلکه پیوندی میان خانواده‌ها بوده است و بستگان نزدیک دختر و پسر در این وصلت دخیل بوده‌اند. خواستگاری با واسطۀ نزدیکان و اقوام در اساطیر ایرانی مانند ماجرای ازدواج سیاوش دیده می‌شود.

یکی از رسوم قدیمی زرتشتیان، نامه‌نگاری از سمت خواستگار برای پدر دختر بوده که تا دهه‌های اخیر در میان زرتشتیان مرسوم بوده است. زرتشتیان برای میمنت و مبارکی، نامه را در کاغذی سبز می‌نوشتند و در پاکت سبز قرار می‌دادند. خانوادۀ دختر هم با همین تشریفات پاسخ نامه را برای خانوادۀ داماد می‌فرستادند. تهیۀ هدیه برای خانواده عروس در مراسم خواستگاری هم از جمله رسومی است که در فرهنگ ایرانی و در جریان ماجرای ازدواج سیاوش قابل ملاحظه است. در دورۀ ساسانی سرپرست و یا مادر داماد وظیفۀ خواستگاری را برعهده داشت که با بردن هدایایی مانند گل برای خانواده دختر تقاضا مطرح می‌شد. در برخی اساطیر ایرانی مانند ماجرای زال و رودابه خواستگاری زن از مرد هم مشاهده می‌شود.

در آیین‌ها و اساطیر کهن ایرانی ملکه نقش مهمی در بقای زندگی داشت. همسر او که بارورکنندۀ او و در نهایت طبیعت بود، جایگاه ویژه‌ای داشت و لازم بود انتخاب او با دقت زیادی صورت پذیرد تا شخصی انتخاب شود که توانایی لازم برای اجرای این مسئولیت را داشته باشد. در این افسانه‌ها مردان برای دستیابی به ملکه باید آزمون‌های سختی را پشت‌سر می‌گذاشتند تا شایستگی خود را اثبات کنند. این آزمون‌ها در سه سطح هوش، قدرت و ثروت طبقه‌بندی می‌شد.

در فرهنگ اعراب پیش از اسلام هم، خواستگاری یکی از مولفه‌های اصلی ازدواج محسوب می‌شد. در آن زمان اگر مردی تقاضای ازدواج با دختری را داشت نزد ولیِ او می‌رفت و دختر را خواستگاری می‌کرد. ولیِ دختر بدون در نظر داشتن رضایت دختر تقاضای خواستگار را رد یا قبول می‌کرد.

اقسام خواستگاری

خواستگاری از دو لحاظ قابل تقسیم است یکی به لحاظ پیشنهاد دهنده و دیگری به لحاظ فرهنگ و اقتضائات زمانی. بنا بر اینکه پیشنهاد ازدواج از طرف کدامیک از زوجین مطرح شود خواستگاری به دو قسم از سمت مرد یا زن تقسیم می‌شود. هم‌چنین از لحاظ فرهنگی و اقتضائات زمانی به دو قسم مدرن یا سنتی تقسیم می‌شود.

خواستگاری مرد از زن

مرتضی مطهری بر این باور است که شکل مرسوم خواستگاری در اکثر فرهنگ‌ها، خواستگاری مرد از زن است که منطبق با قانون خلقت و طبیعت زن و مرد است و حفظ احترام و شخصیت زن را به‌دنبال دارد. مرد در طبیعت مظهر طلب و عشق و زن مظهر مطلوب و معشوق بودن است. علی‌رغم ضعف جسمانی زنان در مقابل مردان، طبیعت و خلقت این امتیاز و ویژگی را به زنان داده است تا مردان طالب و خواستار رسیدن به آن‌ها باشند و این تدبیر ظریف طبیعت، تعادل و قوام زندگی را رقم می‌زند. در اندیشۀ مطهری خواستگاری مرد از زن توهین به شخصیت زن و به‌مثابۀ مطالبۀ کالا نیست؛ بلکه به‌منظور حفظ ارزش و کرامت زن است. وی با ارجاع به طبیعت و خلقت، زن را معشوق و مطلوب معرفی می‌کند که مرد نیازمند و طالب وصال او است و این‌طور نیست هر طلبی مستلزم مالکیت باشد مانند دانشجو که طالب و خریدار علم است.

خواستگاری زن از مرد

برخی بر این باورند که حق خواستگاری فقط مختص مردان نیست. زنان نیز هم‌چون مردان می‌توانند از این حق طبیعی استفاده کنند و در اسلام هیچ دستور صریحی برای اختصاص خواستگاری مردان از زنان وجود ندارد. در خواستگاری زن از مرد نکات زیر لازم است مورد توجه قرار گیرد:

• دختر باکره بدون اذن ولی اجازۀ ازدواج ندارد و خواستگاری او از پسر فقط به‌منزلۀ اعلام آمادگی برای ازدواج است.
• بهتر است خواستگاری دختر از پسر تا جایی‌که ممکن است به شیوۀ غیرمستقیم صورت پذیرد تا به شخصیت زن آسیب نرسد.
• خواستگاری از سمت دختر، بهتر است در صورتی‌ اتفاق بیفتد که‌ طرف مقابل از لحاظ اخلاقی و ایمانی دارای صفات پسندیده باشد تا در آینده موجب خرده بر دختر نشود.

برخی از تحقیقات نشان می‌دهند خواستگاری دختر از پسر آثار نامطلوبی از لحاظ روانی بر دختران دارد. آمار خودکشی دخترها در کشوری مثل هند که خواستگاری از سمت دختران اتفاق می‌افتد بسیار زیاد است؛ زیرا روحیۀ لطیف و شکنندۀ دختران در برابر جواب منفی مردان بسیار آسیب‌پذیر است.

خواستگاری سنتی

رسم معمول سنت خواستگاری در ایران بدین شکل بوده است که آشنایی دختر و پسر برای ازدواج از طریق آشنایی خانواده‌ها صورت پذیرد. در این روش واسطه‌ای، بر اساس هم‌طرازی فرهنگی، فیزیکی و اقتصادی خانواده دختر را به خانواده پسر معرفی می‌‌کند. در برخی از شهرها ابتدا مادر و خواهر پسر به دیدار خانودۀ دختر می‌روند و در صورت پسند با پسر نزد خانواده حاضر می‌شوند. حضور بزرگان خانواده در مراسم خواستگاری و آشنایی دو خانوده قبل از ازدواج از نکات مثبت این نوع خواستگاری محسوب می‌شود. در این شیوۀ مرسوم خواستگاری، خانواده و سنت‌ها پشتوانۀ محکمی برای ازدواج جوانان و مهم‌ترین مولفۀ این مدل از خواستگاری هستند. این سبک از خواستگاری به‌معنای اهمیت نداشتن انتخاب دختر و پسر نیست؛ بلکه به‌معنای همراهی و هدایت خانواده برای انتخاب درست‌تر است. در این شیوه خانواده‌ها در کنار طرفین ازدواج حضور دارند و شناخت جمعی صورت می‌گیرد و اطمینان و آرامش بیشتری برای انتخاب طرفین حاصل می‌شود. همچنین از آنجایی که مدیریت این شیوه از خواستگاری برعهدۀ خانواده‌ها است، قبل از درگیری عاطفی و احساسی دختر و پسر، زمینۀ شناخت معقول‌تر و منطقی‌تر برای پیوندی مستحکم‌تر مهیا می‌شود. مهم‌ترین محاسن این شیوۀ از خواستگاری عبارتند از:

• این شیوه با عقلانیت بیشتری همراه است؛
• این شیوه با فرهنگ و رسوم ایرانیان سازگارتر است؛
• با توجه به مدیریت و همراهی خانواده زمان بیشتری برای شناخت وجود دارد؛
• امنیت روانی و اجتماعی بالاتری دارد؛
• اهداف خواستگاری به این شیوه روشن‌تر است.

خواستگاری مدرن

با گذر زمان و گسترش ویژگی‌های ساختاری مدرنیته مانند شهرنشینی، صنعتی شدن، گسترش تحصیلات، تغییر الگوهای فرهنگی و مهاجرت، ساختار اجتماعی جوامع تغییر کرده است و بستر تعامل و آشنایی با جنس مخالف نسبت به گذشته افزایش یافته است. فردگرایی برآمده از مدرنیته، مسالۀ ازدواج و شیوۀ آن را تحت ‌تاثیر قرار داده است و سبک جدیدی از خواستگاری و ازدواج بدون حضور خانواده‌ها را رقم زده است. خواستگاری بدین شیوه در اکثر موارد بدون اطلاع و دخالت خانواده‌ها و از طریق ارتباط دختر و پسر با یکدیگر در اماکن اجتماعی مانند محل کار، محل تحصیل، فضای مجازی و اماکن تفریحی اتفاق می‌افتد. آشنایی توسط خود جوانان و انتخاب سلیقۀ آنها، مهم‌ترین مولفۀ این سبک از خواستگاری است. بر اساس گزارش آمارها این سبک از خواستگاری تاکنون نتایج خوبی به‌دنبال نداشته است. مهم‌ترین معایب این خواستگاری عبارتند از:

• تصمیم‌گیری احساسی و عاطفی برای ازدواج و درنظر نگرفتن معایب طرف مقابل؛
• کم‌رنگ شدن نقش و سهم خانواده‌ها و استفاده نکردن از تجربیات آنها؛
• نداشتن شناخت دقیق از طرف مقابل؛
• مخالفت و طرد خانواده‌ها.

خواستگاری در آموزه‌های دینی

سنت خواستگاری از سفارش‌های مؤکد اسلام برای آغاز پیوند زناشویی است. پیامبر مردم را جمع کرد و بر خواستگاری مردان از دختران با عنوان «خطبه» تاکید کرد. برخی از فقها این سنت را عملی مستحب دانسته‌اند. از لحاظ فقهی خواستگاری از دو گروه از زنان حرام است؛ یک گروه زنانی هستند که همسر دارند و گروه دیگر زنانی هستند که در عده به‌سر می‌برند. در اسلام خواستگاری از زنی که از او خواستگاری شده است و پاسخ مثبت داده، کراهت دارد. همچنین خواستگاری در حال احرام کراهت دارد.

آداب خواستگاری

• در خفا برگزار کردن مراسم خواستگاری؛ بنا به توصیه پیامبر پنهانی برگزار کردن مراسم خواستگاری از جمله آدابی است که برای خواستگاری کردن وارد شده است، برخلاف مراسم عروسی که توصیه به آشکار کردن آن است.
• ملاک‌های معقول داشتن برای انتخاب؛
• تحقیق کردن در مسیر خواستگاری؛
• توجه به معیارهای صحیح و شایسته و پرهیز از سطحی‌نگری و توجه صرف به ملاک‌های ظاهری؛
• دقت در نسب پدر و مادر طرفین؛
• دیدار عروس و داماد در مراسم خواستگاری؛
• مشورت کردن با شخص عاقل و خیرخواه؛
• ذکر خصوصیات طرفین در مراسم خواستگاری و سوال از یکدیگر؛
• توجه به هم‌کفو و هم‌شان بودن؛
• بی‌تکلف و آسان گرفتن مراسم خواستگاری؛
• دعا کردن در مراسم خواستگاری؛ مستحب است قبل از خواستگاری، خواستگار و ولی دختر خطبه‌ای با حمد و صلوات بخوانند.
• اولویت توجه به ارزش‌های دینی و اخلاقی خواستگار و قبول کردن پیشنهاد خواستگار مومن.
• پوشش مناسب و آراستگی در جلسۀ خواستگاری.
• همراه بردن گل و شیرینی توسط خانوادۀ پسر که نمایانگر حسن سلیقه و محبت پسر است.
• پذیرایی معقول در مراسم خواستگاری که نشان‌‌دهنده فرهنگ و شخصین خانوادۀ دختر است.

نگاه در جلسۀ خواستگاری

با توجه به قداست و اهمیت ازدواج و تشکیل خانواده در اسلام، حکم نگاه به نامحرم به قصد ازدواج از حکم اولیۀ حرمت نگاه به نامحرم استثنا شده است. به همین دلیل فقهای اسلامی بر اصل حکم جواز نگاه به نامحرم به قصد ازدواج اتفاق نظر دارند؛ اگرچه با توجه به ادلۀ روایی متعدد در مورد محدودۀ نگاه میان فقها اختلاف نظر وجود دارد، سه نظریه دربارۀ محدودۀ نگاه به نامحرم به قصد ازدواج موقع خواستگاری وجود دارد. نظر اول فقط نگاه به چهره و دو دست را جایز می‌داند. گروه دوم فقهایی هستند که در این مورد علاوه بر چهره و دو دست، نگاه به سایر زیبایی‌ها و موی او را هم جایز می‌دانند. گروه سوم از فقها نظر به تمام بدن زن به جز عورت را به قصد ازدواج جایز دانسته‌اند. فقها شرایطی را برای نظر به نامحرم به قصد ازدواج ذکر کرده‌اند از جمله:

• به قصد لذت بردن نباشد.
• در نگاه احتمال شناخت برای ازدواج باشد.
• احتمال توافق و انتخاب زن در ازدواج باشد.
• امکان فعلی ازدواج برای فرد باشد.
• نگاه با انگیزۀ ازدواج با زن خاص باشد.
• نگاه با اجازه و اطلاع زن باشد.
• نگاه بعد از احراز سایر شرایط باشد.

برخی از فقها میان نگاه زن و مرد در جلسۀ خواستگاری تفاوت قائل نشده‌اند؛ اما برخی حکم جواز را مختص مرد دانسته‌اند و الحاق جواز نظر زن به مرد را به دلیل حرمت قیاس باطل دانسته‌اند. مهم‌ترین دلیل فقها برای جواز نگاه زن به مرد در خواستگاری اشتراک علت است که موجب شناخت و انتخاب آگاهانه‌تر می‌شود و در صورتی که عرف آن نگاه را لازم ببیند رافع حرمت نگاه است.

پوشش و آراستگی در جلسۀ خواستگاری

نوع پوشش انسان‌ها نشان‌دهندۀ طرز تفکر و فرهنگ آنها است. از این رو کارشناسان توصیه می‌کنند لباس دختر و پسر در جلسۀ خواستگاری دارای رنگ مناسب، متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی و بدون چشم‌و‌هم‌چشمی باشد. انتخاب صحیح در پوشش خواستگاری در انتخاب طرفین اثرگذار است. آرایش و آراستگی جلسۀ خواستگاری نباید در حدی باشد که عیوب طرفین را پنهان کند. از لحاظ فقهی پنهان کردن عیوب موقع ازدواج موجب بطلان عقد است.

خواستگاری در فرهنگ‌های مختلف

خواستگاری در فرهنگ‌های مختلف با آداب و رسوم متفاوتی برگزار می‌شود. در اکثر مناطق اقوام، نزدیکان عروس و داماد در این مراسم حضور دارند و برای انتخاب صحیح به طرفین کمک می‌کنند. در برخی از کشورها مانند هندوستان خواستگاری از سمت خانواده دختر صورت می‌پذیرد. در برخی از فرهنگ‌ها مانند دزفول و ترکمنستان چای خوردن دختر در مجلس خواستگاری نشانۀ جواب مثبت به داماد است. در لاهیجان دو استکان چای یکجا خوردن نشانۀ رد خواستگار است.

خواستگاری در فرهنگ غرب

در قرون وسطی ازدواج در پیوند با مذهب بوده است و خواستگاری‌ها در طول مراسم مذهبی انجام می‌شد.‌ یکی از آداب رایج خواستگاری در فرهنگ غرب که ریشه در تفکرات قرون وسطی دارد رسم زانو زدن به‌هنگام خواستگاری است. این شیوۀ پیشنهاد ازدواج صرفاً بیانگر عشق و علاقه نبوده، بلکه حاکی از احترام و تمکین و بردگی ابدی بوده است. امروزه اشک شوق ریختن دختر در فرهنگ غربی هنگام خواستگاری با این شیوه امری رمانتیک به‌شمار می‌رود؛ اما کارشناسان معتقدند این اشک شوق نشانۀ یک ظلم پنهانی در غرب در حق زنان است. رابطۀ زن و مرد در فرهنگ مدرن غربی در حد روابط دوستانه تعریف شده است و خواستگاری زن از سوی مرد و درخواست برای زندگی مشترک و متعهدانه، امری شگفت‌آور برای زن غربی تلقی می‌شود.

خواستگاری در قانون مدنی

طبق ماده 1034 قانون مدنی خواستگاری مرد از زنی که موانع ازدواج را نداشته باشد جایز است. این ماده به‌طور ضمنی اشاره به خواستگاری مرد از زن دارد. از نظر حقوق‌دانان خواستگاری تقاضای ازدواج از سمت مرد است.

منابع

• «آداب و رسوم مراسم خواستگاری که دختر پسرهای دم بخت باید بدانند»، وب‌سایت سوربان، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• «آداب جلسۀ خواستگاری»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 فروردین 1395ش.
• احمدی، محسن و مجتهدپور، یاسمین، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1398ش.
• اکبری، حسین و نخعی‌راد، زهرا، «بررسی جامعه‌شناختی دایرۀ همسرگزینی دختران در ارتباط با فضای مجازی»، نخستین همایش ملی چالش‌ها و راهکارهای تعالی نهاد خانواده در مذاهب اسلامی، 1399ش.
• اصلانی، زهرا، «درنگی در آداب ازدواج»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1393ش.
• امینی، پناه، «زانو زدن هنگام خواستگاری: چرا برای پیشنهاد ازدواج زانو می‌زنند؟»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1401ش.
• اسپرغم، ثمین و دیگران، « آزمون مردانۀ ازدواج در قصه‌های پریان ایرانی»، ایران نامگ، سال سوم، شماره 1، 1397ش.
• «پایتخت باستانی بلغارستان میزبان تاریخ و فرهنگ ایران اسلامی بود»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1402ش.
• «تیغ بدعت روی فرهنگ خواستگاری»، وب‌سایت جامعه الزهرا، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1397ش.
• جعفری، طاهره و کوهستانی، مریم، «نگرش دختران جوان پیرامون فرهنگ خواستگاري به شیوه سنتی و جدید (مورد مطالعه: دانشجویان دانشکده رفاه در سال 1395-96)»، مجلۀ مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره چهلم، 1395ش.
• «خواستگاری ایرانی‌ها در دوران باستان چگونه بوده است؟»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1400ش.
• «خواستگاری در اسلام»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1396ش.
• «خواستگاری دختر از پسر»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• «عادی شدن به‌معنای رواج یافتن نوعی از پوشش‌های غیرعفیفانه، مشکل جامعه را حل نخواهد کرد»، وب‌سایت خیبر، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• عاملی، باقر، حقوق خانوداه، تهران، مدرسۀ عالی دختران تهران، 1350ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• لطیفی حسینی، عذرا و دیگران، «بررسی دیدگاه آیت‌الله خوئی در حکم نگاه مرد به زن نامحرَم، به قصد ازدواج، با تأکید بر آیات و روایات اسلامی»، مجلۀ پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شمارۀ 30، 1400ش.
• مقدادی، محمد، «خواستگاری در فقه و حقوق»، مجله مطالعات راهبردی زنان، شماره 25، 1383ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوقی زن در اسلام، تهران، صدرا، بی‌تا.
• محمدی‌فر، شمامه، «چای»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مقاله: 1394ش.
• منتظری مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، دو فصلنامۀ تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، سال دوم، شماره چهارم، 1384ش.
• موسویان، ابولفضل و حدیدی، علی‌اصغر، «بررسی حکم نگاه زن به مرد در خواستگاری»، جستارهای فقهی و اصولی، شمارۀ هفدهم، 1398ش.
• نجفی، مسلم، «فمینیسم»، قم، نشریه حوزه، شماره 119، 1382ش.
• هاشمی ‌شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه فارسی، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1382ش.
• یوسفیان، نعمت‌الله و الهامی‌نیا، علی‌اصغر، احکام خانواده، آموزش عقیدتی سپاه پاسدران، بی‌تا.