زیورآلات دوره اشکانیان

زیورآلات دوره اشکانیان؛ جواهرات مردم ایران در دوره اشکانی.

زیورآلات اشکانی (پارتی) از تنوع بسیاری برخوردار بوده و برای ساخت آن از هر ماده‌ای اعم از سنگ، چوب، فلزات و کانی‌های گران‌قیمت استفاده شده است. بیشتر زیورآلات در این دوره، جنبۀ تزیینی داشته و استفاده از گردن‌بند، بازوبند و دست‌بند بسیار رایج بوده است.

هنر جواهرسازی در دوره اشکانی

اشکانیان از لحاظ فرهنگ و تمدن، افرادی ثروتمند بودند؛ چراکه مردان و زنان جامه‌های زیبا به تن می‌کردند و با زیورآلات گران‌بها، خود را می‌آراستند. اشکانیان به تزیینات اشیاء که از شرق ایران فرا گرفته بودند، علاقه خاصی نشان دادند؛ به‌طوری‌که زیورآلات این دوره، روی آثار نقاشی، پیکره‌ها، سکه‌ها و سفالینه‌ها دیده می‌شود. در این دوره، صنعت فلزکاری با رشد چشمگیری روبه‌رو شد و زیورآلات زیباتر و باشکوه‌تر شدند. طلا و جواهرات با طرح‌های ساده‌تر و با دقت و ظرافت بیشتری در مقیاس‌های کوچک‌تری ساخته شدند که بیشتر جنبه تزیینی داشتند. آنها از انواع کلاه‌ها، مهره‌ها، دست‌بند‌ها، انگشتر‌ها، گوشواره‌ها که از طلا و نقره، برنج و مس ساخته شده بودند، استفاده می‌کردند. در این دوره با تلفیق هنر ایرانی و یونانی، مجموعه‌ای زیبا و نادر از هنر جواهرسازی به دست آمد که می‌توان آن را پیونددهنده دو دورۀ مهم هخامنشی و ساسانی در تاریخ زیورآلات ایران باستان دانست.

تأثیر هنر یونانی بر هنر اشکانی

دورۀ اشکانی، دورۀ آمیختگی هنر ایرانی و یونانی است و در آثار هنری، از جمله زیورآلات خود، تفسیری آزادانه از هنر یونانی را ارائه داده است که به‌صورت فضاسازی سه‌بعدی، تعادل و تناسب، تسلط قالب‌های بازنمایی یونانی با حفظ برخی از عناصر شرقی، تجلی می‌یابد. آثار هنری در دو سده اول بعد از میلاد، از «ملی شدن هنر» در جامعه پارتی خبر می‌دهد. اگرچه هنر اشکانیان تا حدی از هنر یونان تأثیر پذیرفته است؛ اما این اثرات عمدتاَ سطحی بودند؛ به‌طوری‌که بعدها اندیشه و بینش هنر ایرانیان در این دوره، بر آثار هنری یونانیان، برتری داشته است. اشکانیان در طول پادشاهی خود، به‌تدریج نفوذ فرهنگ و هنر یونانی را از بین بردند و ویژگی‌های هنر هخامنشی را احیا کردند.

تاج پادشاهان اشکانی

تاج فرمانروایان پارتی، در ابتدا کلاهی ساده با پارچه ضخیم بوده که به کلاه باشلق، معروف است. این کلاه بعد از مدتی به‌شکل نیم‌تاج درآمد که از دوران پادشاهی مهرداد اول به‌صورت نواری پهن به دور سر گره می‌خورد و دو سر این نوار، از پشت سر آویزان بود. پس از آن، تاج پادشاهان این سلسله، تاج‌های گنبدی‌شکل، مزین به انواع جواهرات بوده که روی سکه‌های شاهان اشکانی، از جمله فرهاد چهارم دیده می‌شود. هرچه زمان پیش‌تر می‌رفت، نوار دور سر بیشتر استفاده می‌شد تا جایی که شکل ثابت و پایدار این دوره شد؛ به‌گونه‌ای که اگر پادشاهان تاج بر سر نداشته باشند، نوار پهن گره‌زده بر پیشانی و دور سر دیده می‌شد.

گردن‌بند شاهان اشکانی روی سکه‌ها

شاهان اولیه اشکانی، گردن‌بند‌هایی با فرم‌های حلقوی، مارپیچی و لوله‌ای بر گردن می‌آویختند. گردن‌بند مهرداد دوم نیز حلقوی بوده است؛ به‌طوری‌که بعد‌ها تغییر شکل می‌دهد و انتهای آن به اژدهایی با بال‌های کشیده ختم می‌شود. فرهاد سوم دارای دو گردن‌بند حلقوی یا رشته‌ای است. در دورۀ مهرداد سوم به بعد، گردن‌بند‌ها به ترتیب به‌شکل حلقه‌های زنجیره‌ای مزین به جواهر مربع‌شکل و مارپیچی است. گردن‌بند‌های فرهاد چهارم متفاوت‌تر از دوره‌های قبل بودند؛ چراکه در انتهای برخی از آنها به حیوانات اساطیری ختم می‌شدند.

بازوبند‌ها و کمربند‌های پادشاهان اشکانی

استفاده از بازوبند در این دوره بسیار رایج بوده و مصرفی همگانی داشته است. یک نمونه بارز آن، از رشته‌های سیمین منجوق‌دار ساخته شده و اکنون در گالری هنر‌های زیبا دانشگاه ییل آمریکا نگهداری می‌شود. از دیگر آرایه‌های زینتی که در این دوره به دست آمده، یک قلاب کمری از جنس طلا است که وسط آن، طرح یک عقاب حک شده و با نگین‌هایی از سنگ‌های قیمتی، تزیین شده است. یک سگک زینتی ذوزنقه‌ای‌شکل از سده دوم میلادی به دست آمده است. روی این سگک، سیم‌های گیس‌باف، لحیم شده و دور آن را قابی فراگرفته است. ضمن این‌که سطح آن، دارای شش خانه است و در هر خانه، ده عدد لعل کوچک نصب شده که هم‌اکنون هشت عدد از آنها باقی مانده است.

جواهرات اشکانی به دست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی

آثار به دست‌آمده از دوره اشکانی در روستای وِلیران دماوند، شامل زیورآلات برنزی است که عبارت‌اند از: آینه مفرغی، هشت النگو، دو دست‌بند مفرغی که دو طرف آن به سر مار ختم می‌شود، پلاک و سنجاق سینه. زیورآلات آهنی که بیشترین اشیای کشف‌شده از گور‌های اشکانی را شامل می‌شوند، عبارت‌اند از: یازده انگشتر اکسید‌شده با نگین‌های آهنی به‌شکل لوزی و مستطیل. زیورآلات نقره‌ای که کمترین اشیاء کشف‌شده از گور‌های اشکانی‌اند؛ شامل یازده گوشواره که یکی از آنها به‌شکل خوشه انگور با پنج حبه است. زیورآلات سنگی از ده مهره عقیق و هجده مهره از جنس سنگ‌های رسوبی به‌شکل‌های مختلف استوانه‌ای، مدور و زنگی تشکیل شده است. بعد از یافته‌های فلزی، زیورآلات شیشه‌ای، بیشترین جواهرات مکشوفه از گور‌های اشکانی را با 120 مهره دربرمی‌گیرد که از شیشه و خمیر شیشه ساخته شده‌اند و رنگ بیشتر مهره‌ها، زرد، آبی، سفید، قرمز، سبز کمرنگ و کبود است.

جواهرات اشکانی موجود در موزه‌های خصوصی و دولتی

بسیاری از جواهرات اشکانی موجود در موزه‌ها با منشأ نامشخص بوده و به‌صورت اهدایی از سوی افراد جمع‌آوری و یا خریداری شده‌اند. این جواهرات، شامل گوشواره با دو حلقه (یکی بزرگ و دیگری کوچک)، دست‌بند‌های به‌هم‌تابیده، گردن‌بند گیس‌باف با آویز مفتولی از جنس طلا، دست‌بند‌های مفتولی، گوشواره‌هایی به‌شکل خوشه انگور که برخی از آنها با عقیق و شیشه تزیین شده‌اند، گوشواره‌هایی به‌شکل‌های مختلف انسانی و حیوانی، دو حلقه انگشتر که یکی به‌شکل پرنده و دیگری با نگینی به‌شکل مدور شش‌پره‌ای است. بیشتر این جواهرات در گالری هنر‌های زیبا دانشگاه ییل و موزه متروپولتین نیویورک نگهداری می‌شود. یکی از زیور‌های طلایی این دوره، «اِروس بال‌دار» است که بر حیوان ترکیبی سوار است و بدن و پنجه‌های آن، با جواهر مزین شده است. این جواهر ارزشمند که مربوط به دوره پارتی است، از دیلمان یا نهاوند به دست آمده است. از دیگر جواهرات اشکانی که در موزه‌ها نگهداری می‌شوند، عبارت‌اند از: گوشواره‌ای به‌شکل تُنگ، گوشواره‌های خوشه‌ای مزین به سنگ گرانیت، گوشواره با هشت آویزه قیفی‌شکل، گردن‌بند با مهره سنگی، دست‌بند نقره‌ای که دو سمت آن به سر مار ختم می‌شود، گوشواره برنزی به‌شکل انسان، گوشواره به‌شکل بز کوهی و گوشواره‌ای به‌شکل مشک شراب.

جواهرات اشکانی موجود در موزه‌های ایران

یک گردن‌بند طلا که از ایران به دست آمده و اکنون در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود، دارای دو ردیف ملیله‌کاری و کنده‌کاری است که در وسط آن، صفحه‌ای ذوزنقه‌ای‌شکل، مزین به سنگ جواهر (یاقوت) وجود دارد. گردن‌بند دیگری که در این موزه نگهداری می‌شود، از جنس طلا بوده و با سنگ‌های فیروزه‌ای تزیین شده است. در این دوره، دو جفت گوشواره طلا از جوبن گیلان و سنگ شیر همدان به دست آمده که به‌ترتیب مزین به یاقوت سرخ و سر شیر‌ هستند و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند. در شمال ایران، یک گردن‌بند با مهره‌های شیشه‌ای و مزین به رشته‌های سیاه و سفید پیدا شده که هم‌اکنون در تالار مینا موزه آبگینه نگهداری می‌شود. همچنین دو النگو شیشه‌ای دست‌ساز نیز در این موزه نگهداری می‌شود که از خمیر شیشه ساخته شده است. در موزه ایران‌باستان نیز یک شانه طلا که با سنگ جواهر تزیین شده است، نگهداری می‌شود.

زیورآلات کشف‌شده از ایران

شماری از جواهرات به دست آمده از ایران عبارت‌اند از: گوشواره‌هایی از جنس طلا و مزین به سنگ‌های قیمتی و فیروزه، گوشواره‌ای به‌شکل گل چند‌پر که پره‌های آن به سر انسان ختم می‌شود. در مرکز این گوشواره، سر مرغابی با سنگی جواهر‌نشان دیده می‌شود که در موزه متروپولتین نگهداری می‌شود. همچنین دو گردن‌بند از سنگ شیر همدان و استخر فارس به دست آمده که با مهره‌های عقیق سرخ مزین گشته‌اند.

منابع

• ابراهیمی، سنا و دیگران، «مطالعه تطبیقی جواهرات اشکانی و هلنی»، نخستین همایش ملی باستان‌شناسی و تعامل آن با علوم وابسته، فروردین 1398ش.
• اکرمن، فیلیس، هنر نقره‌کاران و زرگران در دوره اشکانی، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، نشر علمی و فرهنگی، 1387ش.
• بیانی، ملک‌زاده، تاریخ سکه، تهران، دانشگاه تهران، 1385ش.
• دادور، ابوالقاسم، جانوران ترکیبی در هنر ایران باستان، تهران، دانشگاه الزهرا، 1388ش.
• راعی، ریحانه، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، نشریه پژوهش هنر، شماره 3، پاییز 1392ش.
• زجاجی، نگار، مطالعه زیورآلات پادشاهان سلسله‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، 1391ش.
• ساختمانی، مریم، مطالعه و طبقه‌بندی انواع جواهرات دوره اشکانی، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، مرودشت، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، 1393ش.
• غیبی، مهرآسا، تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
• غیبی، مهرآسا، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1391ش.
• فریه، ر.دبلیو، هنر‌های ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، فروزان، 1374ش.
• گیرشمن، رومن، هنر ایران در دوران پارت و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1390ش.
• گیوقصاب، عبدالناصر، مدخلی بر سبک‌های جواهرسازی، تهران، قصیده، 1386ش.
• مرزبان، پرویز، خلاصه تاریخ هنر، تهران، نشر علمی و فرهنگی، چاپ دوازدهم، 1383ش.
• یاقوتی، سپیده و دادور، ابوالقاسم، «مطالعه تطبیقی سیر تحول و تطور زیورآلات ایران در دوره هخامنشی و اشکانی»، نشریه جلوه هنر، شماره 4، زمستان 1399ش.