سرپوش مردان اشکانی

سرپوش ‌مردان اشکانی؛ تاج و کلاه‌های مخصوص مردان اشکانی.

بخشی از اهمیت پوشش اشکانی به‌دلیل گستردگی و تنوع تاج و سرپوش آنها است. برخی از متداول‌ترین سر‌پوش‌های ترسیم شده بر روی این سکه‌ها عبارتند از تاج، نماد سلطنت و قدرت و باشلق، سرپوشی که سربازان اشکانی برای محافظت در برابر آفتاب خشن صحرا بر سر داشتند. طرح‌ها و تزیینات دقیق روی این سرپوش‌ها نشان‌دهنده ثروت و موقعیت استفاده‌کنندگان است. به‌علاوه، سبک‌های مختلف سر‌پوش‌ها که توسط مردان پوشیده می‌شود، می‌تواند نقش آن‌ها را در جامعه، چه به‌عنوان فرمانروا، جنگجو، یا اعضای طبقه نخبه نشان دهد.

سیر تحول سر‌پوش‌های دوره اشکانی

برای مطالعه مبدا سرپوش اشکانیان باید به مستندات دوره هخامنشی و پسا‌هخامنشی رجوع کرد. بهترین منبع برای مطالعه سرپوش اشکانیان مسکوکات آن دوران است. بر اساس تحولات سرپوش‌ها بر روی سکه‌های در این دوره تاریخی می‌توان تاریخ اشکانیان را به سه دوره تقسیم کرد؛ دوره اول از پادشاهی ارشک اول تا مهرداد اول، دوره دوم از پادشاهی مهرداد اول تا اَردَوان اول و دوره سوم از سلطنت مهرداد دوم تا اُرُد دوم است. در هر یک از این دوره‌ها سرپوش‌ پادشاه دستخوش تغییرات شده است.

در نخستین سکه‌ها (از ارشک تا مهرداد اول) تصویر شاه با باشلُق دیده می‌شود. شاهان اولیه اشکانی از سر‌پوشی سلطنتی معروفی به نام باشلق استفاده می‌کردند. آنها عمدتاً باشلق را به همراه یک دیهیم یا نیم‌تاج بر سر می‌گذاشتند.

با تثبیت قدرت اشکانیان، تحولی در کلاه آنان ایجاد شد. در این زمان پادشاه دیهیم را به کلاه قائم گره می‌زد و هم‌زمان با کلاه بر سر می‌گذاشت. این امر به‌منظور نمایش قدرت و مشروعیت سیاسی‌شان پس از حکومت سلوکیان و هخامنشیان بود. تصویر این پادشاه با این مدل سرپوش در هر دو سوی سکه اشکانی تا پایان دوره حکومت (سده سوم میلادی) به یک شکل باقی ماند. انتخاب تیارای قائم و پیوند آن با دیهیم توسط مهرداد دوم در اواخر عمر تاکیدی بر جدایی از تمدن یونانی‌مآبی و تحول سنت شرقی بود. او یک تیارا به‌شکل گنبدی بلند به همراه دیهیم بر سر می‌گذاشت.

در دوره پارت متاخر شاهد سرپوش پارساماسب با کلاه تیارا مزین به گل نیلوفر به همراه دیهیم با گره‌ای پاپیون شکل هستیم. پس از این دوران کلاه‌ها به فرم کلاه‌خود و با تزییناتی به‌شکل نوارهای افقی و عمودی دیده می‌شوند. شاهان اشکانی در اواخر دوره حکومت پارت‌ها صاحب یک تاج بوده و برخی از تاج پدران‌شان استفاده می‌کردند.

دیهیم و قدرت اشکانیان

تاثیرات فرهنگ یونانی در پوشش اشکانیان بر روی سکه‌های مهرداد یکم نمود پیدا کرد. استفاده از دیهیم در سرپوش‌ها به شکل حاکمان هلنیستی در این دوره قابل مشاهده است و اعطای دیهیم توسط اسطوره توخه به پادشاه به‌منزله اعطای نشان قدرت است. تاثیر‌پذیری ایرانیان از پوشش یونانیان در این دوران به معنای انعطاف‌پذیری پادشاه با مقاصد سیاسی بوده است. شاهک‌نشین‌ها و حاکمان محلی از دیهیم به‌عنوان سرپوش استفاده می‌کردند و تیارا تنها مخصوص شاه شاهان بود.

تاج و سیاست اشکانیان

تاج به‌عنوان یک پوشش سلطنتی مهم اهمیت زیادی در تاریخ ایدئولوژی اشکانیان ایفا کرد. در این دوره تفاوت ماهیتی میان تاج و نیم تاج وجود داشت. اشکانیان از باورها و نماد‌های مذهبی بسیاری به‌منظور تبلیغات سیاسی استفاده کرده‌اند. تیارا کلاهی تقلیدی از سر‌پوش تشریفاتی مادی در دوره هخامنشی است که از منظر سیاسی به‌منظور یادبودی از تمدن هخامنشی مورد استفاده اشکانیان نیز قرار گرفته است. به‌دلیل آن که اشکانیان از ابتدا تنها از دیهیم استفاده می‌کردند پوشیدن تیارا از این مقطع زمانی توسط پادشاهان اشکانی یک تغییر ایدئولوژیک سیاسی به ‌شمار می‌آید. استفاده از عنوان شاهنشاه، مهرداد را شایسته بر سر گذاشتن تیارا کرده بود.

سرپوش اشکانیان بر اساس نمادهای مذهبی

اشکانیان از تاج و کلاه پادشاه به‌عنوان ابزاری مهم برای تجسم بخشیدن به نماد‌های مذهبی استفاده می‌کردند تا ایدئولوژی آنها را بیان ‌کند. این دوره دوران تلفیق نماد‌های مختلف مذهبی ایرانی- یونانی و سامی است. در ذیل به برخی تزیینات سرپوش‌های اشکانی بر اساس اعتقادات مذهبی اشاره می‌شود.

گل نیلوفر (رُزت)

سکه‌های دوران کهن‌سالی مهرداد دوم با سرپوش تیارا مزین به نقش گل رزت هشت پر گوهرنشان بر روی سکه اشکانی حک شده است. این گل که نماد آیین مهر‌پرستی و خورشید است بر روی کلاه ارد اول، مهرداد سوم، فرهاد سوم، ارد دوم، فرهاد چهارم، پارتاماسب و نون دوم قابل مشاهده است. نقش روزت از دوره مهرداد اول تا ارد دوم بر روی سرپوش اشکانیان حضور دارد.

زنبق

در این دوره گل زنبق نیز در تیارای بعضی از پادشاهان دیده می‌شود. این گل به فرمی سه‌شاخه ترسیم شده است و با نماد ایزدمهر در ارتباط است. سرپوش تیارا بر سر پادشاه سیناتروک (اشک دهم)، ارد اول با نقشی از گل زنبق تزیین شده است. گل زنبق نماد روشنایی و زندگی است.

شاخ گاو

تیارای سیناتروک با شاخ گاو تزیین شده است. شاخ گاو نماد قدرت و سلطنت است. این نقش یادآور هنر صحرانشینان آسیای مرکزی و همچنین کیش مهر‌پرستی است. این کیش در میان صحرانشینان آسیای مرکزی رایج بوده است.

شاخ گوزن

تیارای گودرز اول (اشک نهم) با نقش شاخ گوزن تزیین شده است. در این زمان ارشک شانزدهم، مهرداد سوم، مهرداد چهارم تیارا نپوشیده‌اند. آنها از دیهیم استفاده کرده و در این زمان دیهیم به پارت میانه منتقل شده است.

منابع

• افکنده، احسان و فاطمه، افشاری، «خاستگاه سر‌پوش در نخستین سکه‌های اشکانی (از ارشک یکم تا مهرداد یکم)»، فصلنامة پژوهش‌های علوم تاریخی، دورة 11، شمارة 2، اسفند، 1398ش.
• البریخت، مارک، «تاج‌های پادشاهان اشکانی، شواهد مربوط به سکه‌شناسی و برخی جنبه‌های ایدئولوژی سیاسی اشکانیان»، ترجمة محسن سعادتی، مجلة ایران ورجاوند، سال یکم، شمارة یکم، پاییز و زمستان، 1397ش.
• دانشنامۀ عمومی، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 8 ادیبهشت 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ درج بازدید: 8 اردیبهشت 1403‌ش.
• روشن ضمیر، «سیمای ایران در دوره هلنیستی و اشکانی یونان و روم: تثیبت دریافت‌ها و بر‌ساخت‌های غرب از شرق»، پژوهش در تاریخ، سال نهم، پاییز و زمستان 1398ش.
• سودایی، بیتا، «نمادهای ایزدان زرتشتی در سکه‌های یک درهمی پارتی موزة رضا عباسی با تاکید بر ایزد مهر»، فصلنامه هنرهای کاربردی، دوره دوم، شمارة یکم، بهار، 1401ش.
• شکوری‌فر، ملیحه و نصر‌الله‌زاده، سیروس، «پیگیر‌ی سنت‌های ایرانی در سکه‌های اشکانی»، مجلة جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، بهار تابستان، 1395ش.
• منتظری‌هدشی، منا و دیگران، «نقوش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر اشکانی با تاکید بر نقوش مسکوکات»، فصلنامه علمی نگره، دورة هفدهم، شمارة 61، فروردین 1401ش.
• نادری، فرشید، «مبانی و ریشه‌های مشروعیت شاه در دورة اشکانی»، فصلنامة علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، سال بیست و هشتم، دورة جدید، شماره 39، پیاپی 129، پاییز 1379ش.