طراز

طراز‌؛ پارچه و لباس پرنقش و نگار حاکمان و صاحب‌منصبان.

طراز از منسوجات و پوشاک مهم به‌ شمار می‌آید. ایرانیان پیش از اسلام کارگاه‌های متعدد پارچه‌بافی را دایر می‌کردند. در این کارگاه‌ها پارچه‌هایی با نقوش و تصاویری از پادشاهان و یا نماد‌ها‌ و نشانه‌های ‌معتبر عصر ساسانی بافته می‌شد. با آغاز دوره اسلامی و ممنوعیت استفاده از برخی تصاویر در نقوش‌ طراز، تغییرات عمده‌ای حاصل شد و خط کوفی که تا پیش از این نخستین خط کتابت آیات الهی بود بر روی پارچه‌های نفیس به خدمت پارچه‌های تمدن اسلامی در‌آمد.

مفهوم‌شناسی

کلمۀ «طراز» معرب واژه فارسی تراز به‌معنی نقش و نگار پارچه است. این واژه در توصیف لباس افتخاری استفاده شده است.

طراز در عصر ساسانیان

پیش از دوره اسلامی کارگاه‌های پارچه‌بافی در نقاط مختلف ایران مشغول به فعالیت بودند. تزیین پارچه در دوره ساسانی از چین به ایران و سپس از آنجا به روم شرقی رفته است. شهرهای مهم ایران که در آنها طراز بافته می‌شد عبارت بودند از: فارس، بم، بخارا، گرگان، شوشتر، طبرستان، ماوراءالنهر، ری و خراسان. در دوره ساسانی علاوه ‌بر بافت، پارچۀ طراز به سایر کشورها نیز صادر می‌شد.

کارکردهای طراز در جامعه اسلامی

طراز به دو شکل تولید می‌شد؛ نوع اول که جامه شاهی و حاکمان وقت در عصر اسلامی بود و در کارگاه‌های مستقر در کاخ می‌بافتند و نوع دوم طراز عامه که برای طبقۀ مرفه جامعه بافته می‌شد. به افرادی که این نوع خلعت را دریافت می‌کردند لقب اصحاب‌الخلعه می‌دادند.

کارکرد سیاسی- اجتماعی

یکی از نماد‌های خلافت طراز بود، که نام پادشاه یا نشان مخصوص دولت بر آن نقش زده می‌شد. یکی از کارکردهای پارچۀ طراز، دادن جایگاه اجتماعی مهم به پوشندۀ جامۀ طراز بود. عبدالملک مروان نخستین حاکم اسلامی بود که از خلعت طراز استفاده کرد. استفاده از این پارچه که توسط حاکم به شخص خاصی هدیه شده بود بر برتری اجتماعی- سیاسی فرد هدیه گیرنده صحه ‌می‌گذاشت همچنین یکی از نشانه‌های برکناری شخص از خلافت حذف نام آن فرد از طراز بود و اگر در کشاکش‌های سیاسی گروهی بر گروه دیگر پیروز می‌شد اولین اقدام، نقش طراز با نام آن گروه بود.

کارکرد اقتصادی

از اهداف تولید پارچه طراز، فروش آن به سایر کشورها به‌ویژه اروپا بود. رومیان در طی جنگ با پارت‌ها اولین بار بود که پرچم‌هایی از پارچه‌های نفیس و براق به همراه تزییناتی با رنگ‌های تند می‌دیدند. آنها خواهان منسوجات نفیس ایرانی شدند و تجارت پارچه از مهم‌ترین کالاها به شمار می‌آمد. در دورة شمایل‌شکنی و پس از آن در روم، صاحب‌منصبان و نمایندگان دینی مسیحیت از پارچۀ طراز استفاده فراوان می‌کردند.

در عهد ناصرخسرو و با توجه به ارزش اقتصادی طراز در اصفهان کوچه‌ای با نام کوی طراز وجود داشت که در این کوچه پنجاه کاروان و حجره مشغول به فروش طراز بودند.

کارکرد دینی

از نمونه‌های کشف‌شده از پارچه طراز به کفنی با جنسی مرغوب که متعلق به یک شخص متمول از شهر اصفهان است، می‌توان اشاره کرد. این نمونه هم‌اکنون در موزة کلوی‌لند نگهداری می‌شود. بر روی کفن مغفرت و رحمت الهی برای صاحب کفن طلب شده و نام صاحب آن در قسمت بالای کفن سوزن‌دوزی شده است. دعای بر روی کفن متعلق به زمان وضو گرفتن است، به همین علت هر بخش از دعا در قسمت مربوط به همان عضو بر روی پارچه نقش شده است.

نمونه دیگری از این نوع پارچه با کارکرد آیینی و دینی، کشف پارچه‌ای از آرامگاهی در ری است. این پارچه به قطع مربع شکل منقوش به نقش عقابی است که از چهار طرف مزین به کتیبۀ خط کوفی است. این پارچه در موزۀ واشنگتن دی‌سی آمریکا نگهداری می‌شود. عبارت کتیبۀ خط کوفی بر روی پارچه درخواست رحمت و مغفرت از خداوند برای متوفی است. این پارچه پوششی برای تابوت است و تزیینات زیبای این طراز نشان از مقام والای متوفی دارد.

کارکرد رسانه‌ای - تبلیغاتی

برخی از طراز‌ها حاوی عبارت‌هایی با مضمون دعا در حق خلیفه است. بر روی نمونه‌های کشف‌شده از پارچه‌های طراز، انواع دعا و طلب خیر برای حاکم وقت و فرمانروا قابل مشاهده است. سلاطین مصر به هنرمندان پارچه‌بافی فرمان می‌دادند تا لقب و اسامی آنها بر روی لباس‌ها نقش زده شود و در معرض دید دائمی مردم قرار گیرند. تکرار شدن مدح حاکم به تقویت جایگاه مردمی او کمک می‌کرد. برای تشدید دیده شدن عبارت بر روی پارچه از رنگ‌های متضاد استفاده می‌شد و عبارت را در نقاط برجستة بدن همچون سینه و بازوان قرار می‌دادند تا رساتر و در معرض دید باشد. همچنین عبارات طراز به شکلی وابستگی به قدرت مرکزی را به مخاطب القا می‌کرد.

زیبایی‌شناسی طراز اسلامی

نفیس بودن پارچه‌های طراز، تجلی‌بخش زیبایی ویژه‌ای در این نوع از پوشاک و منسوجات شده است. بر روی یکی از پارچه‌های طراز که در موزۀ اسلامی برلین به نمایش گذاشته شده است به خط هندسی کوفی نام خلیفه‌هارون‌الرشید با نخ‌های ابریشمی چند رنگ بافته شده است.‌همچنین استفاده از نقوش انتزاعی حیوانی و گیاهی در کنار ترنج‌ها پارچۀ زیبایی را شکل داده است.

نقوش تزیینات طراز

نقوش گیاهی، حیوانی، مدالیون و نقوش انسانی (دورة ساسانی) در تزیین پارچه‌های طراز مورد استفاده قرار گرفته است.

منابع

• ابن اثیر، علی بن ابی المکرم، الکامل فی تاریخ، بیروت، داراحیاء العربی، بی‌تا.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت موسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
• رحمانی، مجید، ساریخانی «ساسانی و اوایل اسلام»، مجلة علمی باستان‌شناسی دانشگاه آزاد واحد شوشتر، دورة 12 شماره 1، شهریور 1401ش.
• طالب‌پور، فریده، «کارکردهای طراز در دوره فاطمیان»، مجلة علمی پژوهشی هنر‌های زیبای دانشگاه تهران دورة 21 شمارۀ 2، تابستان 1395ش.
• طاهرخانی، لیلا و مصطفی، ناصری‌راد، «طراز و کارکرد آن در دربار خلفای عباسی»، مجلة علمی تاریخ، دورة 13، شمارة50، 1397ش.
• فتحی‌، لیندا، «خط نوشته‌های روی پارچه‌های دوران اسلامی»، مجلة مدرس هنر، دورة2، پاییز و زمستان 1386ش.
• فدایی تهرانی، مریم، «طراز اسلامی یا تراز ساسانی، کلاووس-تابلیون مسیحی»، مجلة علمی پژوهشی پیکره، دورة 12، شمارة 32، تابستان 1402ش.
• فربود، فریناز و پورجعفر، محمدرضا، «بررسی تطبیقی منسوجات ایران ساسانی و روم شرقی (بیزانس)»، نشریه علمی هنرهای زیبا دانشگاه تهران، شمارة 31، پاییز 1386ش.
• قلقشندی، احمد بن علی‌، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، قاهره، بی‌نا، بی‌تا.
• کیاندوست، آرزو، «مطالعة جایگاه خط کوفی در طراحی پارچه و لباس معاصر ایران»، پایان‌نامة کارشناسی ارشد گروه هنر اسلامی دانشگاه سوره، 1402ش.
• همتی گلیان، عبدالله، «طراز در تمدن اسلامی (از تاسیس تا عصر ممالیک)»، مجلة علمی پژوهشی مطالعات اسلامی تاریخ و فرهنگ دوره 42، شمارة 84، بهار و تابستان 1398ش.