عفت کلام

عفت کلام؛ پرهیز زبان از به‌كارگيري گفتار ناشايست.

کلام یکی از راه‌های تعامل و ارتباط سالم انسان‌ها با اجتماع پیرامون خود است. مردم به ‌واسطۀ ادای کلمات، اعتقادات، عواطف و احساسات خود را با دیگران در میان می‌گذراند. عفت کلام سبب افزایش و تحکیم تعاملات می‌شود.

مفهوم‌شناسی

عفت در لغت، پرهیز از محرمات مخصوصاً دوری از شهوات، پارسایی و پاکدامنی است. عفت کلام در اصطلاح، زینت دادن کلام با زیبایی‌های گفتاری است که قرآن، سنت و عقل به آن تأکید کرده‌اند. عفت کلام سبب می‌شود سخن از حد اعتدال خارج نشده و سخنی بیشتر یا کمتر از واقع بیان نشود.

اهمیت عفت ‌کلام

در جامعۀ جهانی کنونی، فاصله‌گرفتن ادبیات جهان از عفت کلام، یکی از معضلات بزرگ فرهنگی است. از طرفی هجوم فرهنگ غرب در بین جوامع اسلامی و دریدن پردۀ حیا در مسائل گوناگون از جمله پرده‌دری گفتاری، ضرورت عفت کلام را در جامعه نشان می‌دهد.

عفت کلام در قرآن

خداوند در آیۀ 83 بقره آشکارا مردم را به‌ سخن نیکو نسبت به‌ هم سفارش می‌کند. مفسران این خطاب را به استناد روایت امام حسن عسکری نسبت به‌ همۀ مردم اعم از مؤمن و کافر می‌دانند. امام حسن عسکری ضمن سفارش به خوب سخن گفتن با همۀ مردم به این مسئله توجه می‌دهد که انسان مؤمن با هم‌کیشان خود با نیکویی سخن می‌گوید و با مخالفان خود نیز با مدارا تکلم می‌کند؛ چرا که یا سبب جذب آنان به ایمان می‌شود و یا خطر آنان را دفع می‌کند.

قرآن تعابیر گوناگونی چون گفتار نیکو، سخن شایسته، کلام نرم و ملایم، قول کریم، کلام رسا و پیراسته، کلام محکم و استوار، برای گفتار مناسب ذکر کرده است.

ابعاد عفت‌ کلام

عفت کلام به طور کلی دو ویژگی دارد. اول این که کلام از گناه و خطا پاک باشد و دوم اینکه زبان به کلام نیک، خو گرفته باشد. عفت کلام دارای ابعاد گوناگونی است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

عفت کلام در رابطه با نامحرم

آیۀ 32 سورۀ احزاب دو خصوصیت برای کلام، هنگام مواجهه با نامحرم بیان می‌کند: اول اینکه کلام زنان با خضوع در لحن و بیان همراه نباشد تا از نفوذ مردانی که دلی بیمار دارند، در امان بمانند. دوم اینکه زنان با «قول معروف» به‌معنای سخن مورد پسند شرع که خالی از فساد باشد، صحبت کنند.

عفت کلام در رابطه با والدین

در آیۀ 23 سورۀ اسراء پس از سفارش به عبادت خداوند، احسان به والدین را مطرح می‌کند که بیانگر وجوب آن است و با اشاره به دوران کهنسالی والدین، یعنی دورانی که والدین بیشتر به حمایت و مراقبت نیاز دارند، از هرگونه کلام ناشایست حتی اف به آنان و پرخاشگری نهی کرده است و به سخن نیکو و شایسته با آنان سفارش می‌کند. خودداری از بیان فقر و نیاز خود، غصه‌ها و گرفتاری‌های اقتصادی و عدم درخواست از دیگران، از دیگر ابعاد عفت کلام است.

عوامل عفت‌ کلام

برخی عوامل سبب حفظ عفت کلام می‌شود، از آن جمله:

1. توسعۀ حیا در جامعه
2. شناخت پیامدهای بی‌عفتی در کلام
3. تربیت خانوادگی
4. تمرین و مراقبه
5. آموزش همگانی

فوائد عفت کلام

برای عفت کلام فواید بسیاری ذکر شده است از آن جمله:

1. ایمنی از گناهان و اشتباهات زبانی
2. بالا بردن اخلاق اجتماعی
3. ارتباط و دوستی قوی با مردم
4. احترام به ‌دیگران
5. جلوگیری از سرزنش دیگران

راهکارهای تقویت عفت کلام در آموزه‌های دینی

علمی

1. دقت در آیات قرآن کریم و مطالعۀ سیره و سبک زندگی معصومین
2. توجه و دقت به آثار گفتار نیک
3. تفکر و ‌توجه به‌پیامدهای رعایت نکردن عفت کلام

عملی

1. سنجیده سخن گفتن
2. پرهیز از همنشینی که کنترل زبان خود را ندارد
3. سکوت در مواقع غیرضروری و تمرین آن
4. خود تشویقی در به‌کارگیری کلمات زیبا و خود تنبیهی در عدم‌استفاده از کلمات عفیفانه

حق زبان

امام سجاد عفت کلام را از جمله حقوق زبان بیان می‌کند و زبان را با ارزش‌تر از آن می‌داند که به فحش آلوده شود و به عادت دادن زبان به خیر و خوبی سفارش می‌کند؛ چرا که رعایت ادب در سخن، نشان‌دهندۀ عقل و راه و روش درست است.

برخی از مصادیق منافی عفت کلام

غیبت، تهمت، تحقیر، لعن، به زبان آوردن کلمات زشت، اهانت، اقرار به گناه و گفتگوی غیرضروری با نامحرم از اموری هستند که با عفت کلام در شرع و اخلاق منافات دارند.

مصادیق عفت کلام در کلام الهی

در رابطه با مسائل زناشویی

خداوند در قرآن کریم از کلماتی که به‌ نوعی به‌ رابطۀ زناشویی مرتبط است، مانند دخول، قرب، اتیان، مس، لمس و مباشرت، از معنای کنایی استفاده می‌کند.

کلام مبهم به جای کلام صریح

منافقان هنگام شنیدن آیات قرآن، انگشت سبابه را در گوش فرو می‌کردند تا صدای حق را نشنوند. خداوند از انگشت سبابه نام نمی‌برد، چرا که سبابه از سب به‌معنای دشنام‌دادن است؛ بلکه از کلمه مبهم «اَصابع» استفاده می‌کند تا کار زشت منافقان را نشان دهد.

عفت کلام نسبت به دشمن

با اینکه نام ابولهب، عبدالعزی بود، خدا از او با نام کوچک یاد نمی‌کند؛ بلکه با کنیه که نشان از تکریم است، نام می‌برد.

عفت کلام در رسانه

گرچه تمامی رسانه‌ها در سبک زندگی انسان‌ها نقش دارند؛ اما رادیو و تلویزیون اثر بیشتری در کلام و رفتار افراد ایفا می‌کند. تبیین عفت کلام و هر آنچه که با آن منافات دارد از رسالت این رسانه‌ها است. ادب در گفتگوها، سریال‌ها، طنزها به جهت تأثیرگذاری آنها بر مخاطب ضرورت دارد. پرهیز از گفتگوهای محرک بین زن و مرد و به کار بردن کلام زشت به بهانۀ واقعیت‌های رایج در جامعه دیگر رسالت رسانه‌ها در حفاظت از عفت کلام است.

عفت کلام در ادبیات

واژه‌ها مفهومی خاص دارند که بعضی ناخوشایند و بعضی خوشایند هستند. استفاده از کنایه‌ها در ادبیات فارسی ایران زمین، حاکی از حفاظت عفت ادبی و کلامی است. خواجۀ شیراز در سراسر اشعار خود عفت کلام را لحاظ کرده و از کلماتی که ناروا و رکیک است، پرهیز کرده است. دیوان حافظ از پاک‌ترین دیوان‌های کلاسیک جهان است. او در توصیف معشوق کمال دقت را داشته و از به‌کار بردن جزئیات ظاهری و جسمانی وی خودداری کرده است. فردوسی نیز از جمله شاعران نامی است که عفت کلام و پاکی سخن در اشعارش هویدا است و کلام ناروا و زشت در اشعارش به کار نرفته است.

منابع

• قرآن کریم
• آصفی، محسن، «عفّت کلام در سخن حافظ»، وب‌سایت آموزش زبان و ادب فارسی، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1395ش.
• ابن‌شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل رسول، ترجمۀ علی‌اکبر میرزایی، قم، صالحان، 1389ش.
• «اعجاز قرآن حتی در داشتن عفت کلام»، افکار نیوز، تاریخ درج مطلب:20 اسفند 1396ش.
• اکبری، محمود، «عفت و پاکدامنی در اسلام»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1396ش.
• جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، هجرت، 1376ش.
• جمالی، ط، «عفت کلام ضرورت زمان»، کوثربلاگ، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1395ش.
• درایتی، محمد حسین، «فرهنگ گفتار در قرآن»، نشریۀ پاسدار اسلام، شمارۀ266، 1382ش.
• شجاعی، احمد، «سخن نیکو از منظر قرآن»، معرفت، شمارۀ 152، مرداد 1389ش.
• «عفت کلام»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1396ش.
• علی‌محمدی، ایرج، عفت کلام در قرآن، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی، 1382ش.
• قاضی‌زاده، کاظم و احمدی سلمانی، علی، «عفاف در آیات قران و نگاهی به روایات»، فصلنامۀ شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، سال نهم، شمارۀ 36، تابستان1386ش.
• کانون نشر و ترویج فرهنگ اسلامی حسنات اصفهان، سیری در سپهر اخلاق، قم، صحیفۀ خرد، 1389ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدُررأخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دارالتراث العربی، 1403ق.
• محمدی ‌ری‌شهری، محمد، ميزان الحكمة، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1367ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20خرداد 1402ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، قم، نسل جوان، 1385ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمۀ فارسی روان، تهیه و تنظیم محمدجعفر امامی و محمد رضا آشتیانی، قم، مدرسهً الامام على بن ابى طالب (ع)، 1384ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، «منظور از واژۀ «أفّ» در آیۀ 23 سورۀ اسراء»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1402ش.
• ناظری، نعمت، «عفت کلام در شعر فردوسی»، نشریۀ چیستا، شمارۀ 66 و67، 1368ش.
• نوری، اعظم، «ضرورت‌ها و زمینه‌های عفت کلام در روابط اجتماعی از نگاه آموزه‌های دینی»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1401ش.