فقه پوشش

فقه پوشش، بررسی فقهیِ نوع و میزان پوشش در اعمال دینی و ارتباط‌های اجتماعی.

حکم شرعی «پوشش»، امری برای جدا‌کردن انسان‌ها از دیگر موجودات است و شخصیت مطلوب زنان و مردان با وضع احکام نظام‌مند پوشش، حفظ می‌شود. بررسی مسئلۀ پوشش، حدود و کیفیت آن، به‌عنوان یک تکلیف دینی، مورد توجه همۀ فقیهان است. مباحث فقهی، در نمودهای سبک زندگی و میزان پوشش، تأثیر‌گذار است.

مفهوم‌شناسی

پوشش، در معانی حمایت، تن‌پوش، لباس، پوشاندن چیزی، حفاظ، چادر و پرده به‌ کار می‌رود. استفاده از واژۀ سَتر برای پوشش، در متون فقهى پیشین، رایج بوده است و در منابع جدید فقهی، از اصطلاح حجاب برای پوشش و پوشاندن، استفاده می‌شود. وجوب پوشش بانوان در برابر مردان نامحرم، مورد توافق فقهای مذاهب اسلامی است؛ اما حدود و اندازه آن مورد بحث و گفتگوی فقها بوده است.

احکام پوشش

فقه پوشش به بررسی تعریف و شرایط پوشش از منظر آموزه‌های دین می‌پردازد. توجه به جنبۀ فقهی پوشش، نقشی بنیادی در ترویج فرهنگ پوشش داشته است و آموزه‌های فقهی در زمینۀ پوشش، حجت شرعی برای مسلمانان است. در کتاب‌های فقهی، به حکم پوشش در باب‌های طهارت، صلات، حج، نکاح و طلاق پرداخته شده است. در کتاب‌های فقهی احکام پوشش در دو دستۀ زیر قرار داده می‌شود:

1- احکام پوشش در نماز؛ که پوشش عورت برای مرد و پوشش تمام بدن برای زن به غیر از دست‌ها و پاها تا مچ و گردی صورت را شامل می‌شود.

2- احکام پوشش در غیر نماز؛ که پوشش مرد در برابر همجنس، پوشش مرد در مقابل زنان مَحرم و نامحرم، پوشش زن در مقابل زن مسلمان و غیرمسلمان، پوشش زن در برابر مردان مَحرم و نامحرم، پوشش در برابر پسر نابالغ ممیّز و پوشش در مقابل فرد دیوانه را در بر‌می‌گیرد.

پوشش اجتماعی

پوشش فردی با اجتماعی، متفاوت است. پوشش شرعی، بیش از آنكه جنبۀ فردى داشته باشد، امری اجتماعى است. دین، برای انسان عاقل مُكلف حدود پوشش را جهت حضور در اجتماع تعیین کرده است. نوع و میزان پوشش در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. احکام فقهی پوشش، در فرهنگ پوشاک زنان، مردان و کودکان و جوامع شهری و روستایی بازتاب داشته و محدوديت‌های شرعی در تنوع پوششی افراد جامعه أثرگذار بوده است. ميان پوشش انسان با جايگاه اجتماعی و طبقه‌ای که به آن تعلق دارد، ارتباط وجود دارد. در صدر اسلام، برده و کنیز با پوشش حداقلی و انسان آزاد با پوشش حداکثری، شناخته می‌شد.

اقسام پوشش

کارشناسان فقه اسلامی، در مورد پوشش، به مواردی اشاره کرده‌اند:

1- پوشش سر و مو: پوشیدن سر و موی زن در برابر نامحرم، واجب است. در فقه، برای مرد، دیدن سر و موی زنی که به خواستگاری او رفته، استثنا شده است.

2- پوشش حجم و فُرم بدن: پوشیدن لباس تنگ که برجستگی‌های بدن در آن مشخص است، از نظر شرعی اشکال دارد.

3- پوشش عورت: قاعدۀ کلی در فقه، وجوب پوشش عورت از نگاه دیگران است. برخی موارد مانند نگاه همسران به عورت یکدیگر، کودکی که قدرت تشخیص خوب و بد را ندارد، نگاه محدود پزشک برای درمان عورت بیمار، شهادت در جرم‌های جنسی، نگاه فرد ختنه‌کننده و تعیین جنسیت فرد خنثی، از این قاعده استثنا شده است.

پوشش و عبادت

اصل پوشش زن و مرد، به‌عنوان شرط قبولی برخی عبادت‌ها و آیین‌های دینی، مورد اتفاق مذاهب اسلامی است. در فقه اسلامی، شرط ورود به نماز و صحت طواف در حج، پوشش کافی است.

پوشش و نگاه

نگاه‌ به زنان اهل کتاب، بیابان‌نشین، روستایی و دیوانه که پوشش را رعایت نکرده و نهی‌پذیر نیستند، از نظر فقهی مجاز است. نگاه بدون قصد لذت، به صورت و دست زن، جایز است. نگاه مرد به زن، زنان به یکدیگر و نگاه به کودک، اگر همراه با شهوت و لذت باشد، ممنوع است.

پوشش و معماری

فرهنگ پوشش در معماری سنتی ایران نقش به‌سزایی داشته که موجب شکل‌گیری گونه‌‌ای خاص در معماری این مرز و بوم شده و بازتاب چنین رویکردی، معماری درون‌گرا در ایران است.

شاخص پوشش

عفاف به‌عنوان یک صفت نفسانى در جلوگیری از بروز گناهان جنسی، مؤثر است. یکی از نشانه‌های عفاف، نوع پوشش فرد است. کارشناسان فقهی برای پوشش اسلامی، شاخص‌های زیر را بیان کرده‌اند:

1- پوشش مطمئن: پوششى كه در شرايط مختلف، بدن انسان را پوشيده نگه دارد.

2- نپوشيدن لباس شهرت: پوشیدن لباسى كه از نظر زيبايى یا زشتی، انسان را انگشت‌نما کند، جایز نیست.

3- نپوشيدن لباس نازک و بدن‌نما: پوشیدن لباسی که حجم بدن را نمايان کند، ممنوع است.

4- رنگ لباس: رنگ لباس نباید باعث جلب نظر نامحرم و تحریک‌کننده باشد.

مراتب پوشش

احكام گوناگون مربوط به پوشش در منابع فقهى نشان می‌دهد که این حکم شرعی و الزامی داراى مراتبی است که بر اساس محیط، سن، نقص جنسی و عقلی انعطاف‌بردار است. به‌عنوان نمونه، فقها، پوشش زنان سالخورده‌ای كه زمینۀ ازدواج ندارند و یا پوشش در برابر مردانى كه نقص جنسى و عقلى دارند را آسان‌تر از پوشش ضروری و متعارف دانسته‌اند. از نظر فقها، آشكار‌کردن زینت بانوان مسلمان برای زنان غیرمسلمان جایز نیست.

منابع

• ابن‌فارس، احمد، معجم مقایيس اللغة، قم، مكتب التبليغ الإسلامي، بی‌تا.
• اسماعيلى، رفیع‌الدین و مهدیان، حفیظه، «ويژگى‌‌ها و معيارهاى عفاف و حياى شخصيت زن در جامعه اسلامى»، نشریه معرفت، شماره 199، تیرماه 1393ش.
• «پاسخ به سؤالات شرعی مخاطبان درباره احکام پوشش و آرایش»، وب‌سایت حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1395ش.
• پاکتچی، احمد، «حجاب»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1398ش.
• «پوشیدن لباس تنگ و چسبان، برای زن و مرد چه حکمی دارد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1400ش.
• «پوشش»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 23 مهر 1401ش.
• حسینی، سیدحسن و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی پوشش زن از دیدگاه مذاهب خمسه»، قم، مرجع دانش، 1397ش.
• «حجاب شرعی در نظام حقوقی ایران»، دانشنامه ویکی فقه، تاریخ بازدید: 19 مهر 1401ش.
• «حجاب و چالش‌هاى فقهى حقوقى»، قم، فصلنامۀ فقه، شماره51-52، فروردین 1386ش.
• دهخدا، لغت‌نامه، علی‌اکبر، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 آذر 1401ش.
• رفعت‌جاه، آریا، «بررسی نقش حجاب و محرمیت در معماری اسلامی وروز ایران»، کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و توسعه پایدار شهری، 1392ش.
• سعیدی، فریده، «حجاب(1)»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش
• موسوی دوغ‌آبادی، صدیقه و دیگران، احکام پوشش و نگاه ویژۀ استادان و مبلغان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1398ش.