قانون حجاب در فرانسه

برداشتن روسری یک دختر مسلمان در فرانسه

قانون حجاب در فرانسه؛ قانون منع پوشش با نشانه‌های مذهبی در کشور فرانسه.

مساله حجاب مسلمانان در فرانسه پس از خودداری چند دانش‌آموز دختر از برهنه کردن موهای سرشان، یکی از جنجالی‌ترین مسائل از سال 1989م تاکنون بوده است. قانون «ممنوعیت استفاده از نشانه‌های مذهبی در مدارس فرانسه» در 15 مارس 2004م در مجلس فرانسه به تصویب رسید. مواردی که در این قانون ممنوع اعلام شده است، اگرچه شامل نمادهای مذهبی همۀ ادیان است؛ اما در عمل، فقط ممنوعیت استفاده از نشانه‌های دینی مسلمانان اجرایی می‌شود. در سال 2010م نیز قانون ممنوعیت پوشش صورت در فضاهای عمومی در این کشور تصویب شد. بر اساس این قانون، زنانی که از پوشش برقع و نقاب در مکان‌های عمومی استفاده ‌کنند، علاوه بر برهنه‌سازی صورت از سوی پلیس، باید در کلاس‌های شهروندی شرکت و جریمۀ 190 دلاری پرداخت کنند.

تاریخچه

بحث گسترده پیرامون پوشش اسلامی در فرانسه در 18 سپتامبر 1989م با تعلیق سه دختر دانش‌آموز از تحصیل به‌دلیل خودداری از کشف حجاب در مدرسه راهنمایی گابریل‌هاوز آغاز شد. جنجال بر سر حجاب اسلامی با تعلیق تحصیلی سه دختر مسلمان در ژانویه 1990م، در مدرسه راهنمایی اوئیز پاستور ادامه یافت. در سپتامبر 1994م، فرانسیس بایرو وزیر فرهنگ وقت فرانسه، طی یادداشتی خواستار ممنوعیت نمادهای مذهبی «جلب‌توجه‌کننده» در نهادهای عمومی شد. از سال‌ 1994 تا 2003م، حدود 100 نفر از دانش‌آموزان محجبه در واحدهای آموزشی فرانسه تعلیق یا اخراج شدند. شیراک در دسامبر 2003م خواهان ممنوعیت قانونی نمادهای مذهبی در مدارس شد و در نهایت قانون «ممنوعیت استفاده از نشانه‌های مذهبی در مدارس فرانسه» شامل صلیب، حجاب اسلامی و کلاه‌های مخصوص در سال 2004م به تصویب رسید.

با آغاز جنجال گسترده‌ای پیرامون پوشش صورت در سال 2010م در فرانسه، قانون ممنوعیت پوشش صورت شامل برقع و نقاب در فضاهای عمومی در این کشور تصویب و از آوریل 2011م اجرایی شد. بر اساس این قانون، زنانی که از پوشش برقع و نقاب در سالن‌ها، سینماها و شرکت‌های خصوصی استفاده ‌کنند از سوی پلیس وادار به برهنه‌سازی صورت‌ می‌شوند و علاوه بر این، ملزم به شرکت در کلاس‌های شهروندی هستند و باید جریمه 190 دلاری پرداخت کنند.

مجلس سنای فرانسه در سال 2019م لایحه‌‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن، مادران باحجاب از همراهی فرزندان‌شان در فعالیت‌های خارج از مدرسه منع می‌شوند و این لایحه شامل ممنوعیت بورکینی در استخرها نیز می‌شود. سپس در ژانویه 2022م مجلس سنای فرانسه اصلاحیه‌ای را با اکثریت آراء تصویب کرد که بر اساس آن «پوشیدن حجاب در مسابقات ورزشی» ممنوع می‌شود. کمیته بین‌المللی المپیک (IOC) پس از اعلام فرانسه مبنی بر ممنوعیت حضور ورزشکاران محجبه این کشور در بازی‌های المپیک 2024م پاریس، اظهار داشت محدودیتی برای داشتن لباس مذهبی در دهکدۀ المپیک وجود ندارد.

سه رویکرد کلان در فرانسه در مواجهه با حجاب

در میان سیاست‌گذاران سه رویکرد اساسی پیرامون حجاب در فرانسه حاکم است:

• رویکرد ‌‌جدایی؛ پیروان این رویکرد بر این باورند از آن جا که مخاطبان نهادهای عمومی در جمهوری لائیک فرانسه عموم مردم هستند؛ استفاده از هرگونه نشانه که گویای وابستگی مذهبی افراد است، قابل پذیرش نیست. از این‌رو استفاده از نمادهای دینی مانند پوشش اسلامی در حوزه‌های عمومی متضاد با قوانین جمهوری لائیک فرانسه تلقی می‌شوند.
• رویکرد ‌بی‌طرفی؛ از نظر این گروه، مدرسه باید مکانی بی‌طرف باشد؛ بنابراین هر امری مانند پوشش اسلامی که با بی‌طرفی مدارس در تضاد باشد و آرامش در مدرسه را مختل سازد، باید در مدارس غیرقانونی تلقی شود.
• رویکرد ‌رواداری؛ پیروان این دیدگاه بر این باورند که لائیسیته، باید به‌شکلی تفسیر شود شمول آن همۀ تنوع‌های قومی و مذهبی در بر بگیرد؛ بر اساس این رویکرد، ممنوعیت پوشش اسلامی بی‌‌اعتنایی به باورهای دینی مسلمانان در پی دارد و موجب رشد بنیادگرایی و قوم‌گرایی در فرانسه می‌شود.

اندیشمندان فرانسوی برای رفع چالش حجاب در فرانسه سه راهکار پیشنهاد می‌کنند: پذیرش اصول لائیتسه و فرهنگ فرانسوی از طرف مسلمانان، کناره‌گیری مسلمانان از متن جامعه و یا گزینش هویت ترکیبی اسلامی-غربی از سوی مسلمانان.

زمینه‌ها و دلایل ظهور مسئله حجاب در فرانسه

حاکمیت ساختارهای ویژۀ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فرانسه سبب شده است تا پدیدۀ فرهنگی حجاب به مسئلۀ سیاسی و اجتماعی در کشور فرانسه تبدیل شود:

قدرت‌یابی راست افراطی در فرانسه

کشورهای اروپای غربی و شمالی خاستگاه فکری و اجرایی راست افراطی به شمار می‌روند. راست افراطی حضور قدرتمندانه‌ای در ساختار سیاسی کشور فرانسه دارد. مهاجرستیزی، ملی‌گرایی، بیگانه‌ستیزی و وطن‌پرستی رفاه‌طلبانه مؤلفه‌هایی هستند که به مخالفت جریان راست افراطی با حضور مسلمانان در اروپا دامن می‌زنند. فرانسه در عین حال که بیشترین تعداد مسلمان را بین کشورهای اروپایی در خود جای داده، قدرتمندترین حزب راست افراطی اروپا نیز در همین کشور فعالیت دارد که اسلام‌هراسی را در دستور کار خود قراد داده و در تصویت قوانین محدودکننده‌ای برای مسلمانان نقش تعیین کننده‌ای داشته است.

لائیسیته فرانسوی

در پاسخ به این پرسش که چرا در موضوع پوشش اسلامی زنان مسلمان، فرانسه بیش از دیگر کشورهای اروپایی دچار چالش شده است، برخی‌اندیشمندان معتقدند که نظام سیاسی لائیک و فرهنگ لائیسیته در فرانسه مهم‌ترین دلیل این تعارض است. بر اساس مفهوم لائیسیته، دولت و حوزۀ عمومی، نباید از هیچ دینی پیروی کند و هیچ دینی نیز اجازه اعمال قدرت سیاسی‌ در جامعه مدنی فرانسه را ندارد. پیروان لائیسیته در فرانسه بر این باورند که نماد حجاب موجب شکل‌گیری بنیادگرایی دینی می‌شود که تهدیدی برای ارزش‌های جمهوری فرانسه، مانند لائیسیته و هویت فرانسوی تلقی می‌شود.

برگزاری نماز جماعت در خیابان‌های پاریس پس از تعطیلی یکی از مساجد این شهر.

اسلام در فرانسه

حضور دین اسلام در اروپا به سدۀ هشتم میلادی باز می‌گردد. دستیابی به آمار دقیق مسلمانان در اروپا به‌دلیل ممنوعیت سرشماری بر مبنای مذهب مطابق با قانون اساسی برخی کشورهای اروپایی امکان‌پذیر نیست. بر اساس برخی از پیش‌بینی‌های آینده‌پژوهانه، تا اواسط قرن جاری یک‌پنجم جمعیت اتحادیه اروپا متعلق به مسلمانان خواهد بود. در میان کشورهای اروپایی، فرانسه به‌دلیل روابط تاریخی‌اش با بخشی از جهان عرب بیشترین جمعیت مسلمان را در خود جای داده است. طبق گزارشی که مؤسسه آمار و مطالعات اقتصادی فرانسه که در ژوئن 2023م منتشر کرد، نشان می‌دهد10درصد از جمعیت فرانسه را مسلمان‌ها تشکیل می‌دهند. همچنین بر اساس برآوردهای مرکز تحقیقاتی پیو (Pew) آمریکا تعداد مسلمانان در فرانسه تا سال2050م، به 18درصد خواهد رسید. علاوه بر حضور گسترده مسلمانان در فرانسه، گرایش روز افزون مردم این کشور به اسلام نیز موجب شده است تا دولت فرانسه با تحت فشار قرار دادن مسلمانان و اعمال محدویت‌های بی‌سابقه بر آنان، مانع رشد روزافزون مسلمانان در این کشور شود.

پیامدها و واکنش‌ها

قانون ممنوعیت استفاده از پوشش مذهبی در فرانسه، ابعاد گوناگون زندگی مسلمانان این کشور را تحت تاثیر قرار داده و با واکنش‌های گسترده‌ای از سوی گروه‌های مختلف مواجه شده است:

نقض ماده 9 توافق اروپا در حوزه حقوق بشر

زنان مسلمان فرانسوی معتقدند پایبندی حجاب الهام‌گرفته از ارزش‌های دینی‌ آنان است و اصول لائیسیته باید ارزش‌های سایر ادیان را در حوزۀ عمومی به ‌رسمیت بشناسد. آنان برای این مدعای خود به مادۀ 9 توافق اروپا در حوزۀ حقوق بشر استناد می‌کنند که آزادی ادیان در اروپا را تضمین کرده است. بر اساس گزارش «میدل ایست مانیتور»، کمیته «حقوق بشر سازمان ملل» در سال 2016م نیز قانون «ممنوعیت پوشش اسلامی در مدارس فرانسه» را نقض معاهده بین‌المللی حقوق بشر تلقی کرد.

دوگانگی استانداردها

بر اساس گزارش نهادهای بین‌المللی مذهبی در اروپا، اگرچه قانون ممنوعیت استفاده از نماهای دینی مشهود در فرانسه شامل نشانه‌های مذهبی مسلمانان، یهودیان و مسیحیان است؛ اما آنچه که از این قانون اجرایی می‌شود تنها ممنوعیت استفاده از نمادهای دینی مسلمانان است که این امر نشانگر ماهیت ضداسلامی دولت فرانسه است.

اعتراض دختر مسلمان فرانسوی به ممنوعيت حجاب

نقض اصول دموکراتیک فرانسه

برخی انجمن‌های مسلمان و گروه‌های حقوق‌بشر، قوانین مربوط به پوشش زنان مسلمان در فرانسه را ناقض حقوق آنان و حمایت‌های دموکراتیک می‌دانند که این امر می‌تواند زنان مسلمان را در معرض سوء‌استفاده قرار دهد.وینسنت برنگارث، وکیل مدافع حقوق مسلمانان، نیز قانون ممنوعیت پوشش اسلامی را ناقض آزادی اساسی زنان مسلمان دانست و خواهان تعلیق این قانون از سوی شورای ایالتی فرانسه شد.

کاهش همبستگی اجتماعی فرانسه

برخی از سیاست‌مداران فرانسوی نیز قانون ممنوعیت پوشش عبا در مدارس را اهانت به آزادی‌های اساسی دانسته و با آن مخالفت کردند. این سیاست‌مداران بر این باورند که حتی با فرض پشتیبانی این قانون از سکولاریسم، همبستگی اجتماعی در فرانسه بعد از اجرا شدن این قانون به‌شدت آسیب دیده است.

ابهام قانونی

شورای دیانت اسلامی فرانسه اعلام کرد که تفسیر روشنی از پوشش در قانون ممنوعیت استفاده از نمادهای مذهبی در مدارس فرانسه وجود ندارد و همین امر موجب ایجاد ناامنی حقوقی و وضعیت نامشخص برای زنان مسلمان در این کشور اروپایی شده است.

به حاشیه بردن مشکلات واقعی

بسیاری از والدین و کارشناسان حوزۀ آموزش و پرورش فرانسه ضمن انتقاد از رویکرد جنجال برانگیز دولت فرانسه در رابطه با پوشش اسلامی، هدف این جنجال‌آفرینی از سوی سیاست‌مدارن فرانسوی را به حاشیه بردن بحران‌های آموزشی و پوشاندن مشکلات واقعی مانند آزار و اذیت جنسی و قلدری در مدارس فرانسه عنوان می‌کنند.

طرد سیستماتیک مسلمانان

از نظر برخی از گروه‌های حقوق بشری و اقلیت‌های مذهبی، قانون ممنوعیت پوشش عبا در مدارس فرانسه ناشی از ویژگی طرد سیستماتیک و شتاب‌زدۀ مسلمانان از سوی دولت فرانسه است.

محرومیت از تحصیل در مهد آزادی

خانم الساری، مدیر پروژه انجمن فرانسوی مبارزه با اسلام‌هراسی، معتقد است این قانون موجب ناکامی تحصیلی زنان مسلمان در فرانسه شده است که نتیجۀ آن کاهش رتبۀ علمی کشور فرانسه در درازمدت خواهد شد.

تحت فشار قرار دادن دانش آموزان مسلمان

مکرون رئیس جمهور فرانسه با تاکید بر اجرای کامل قانون ممنوعیت پوشش عبا در مدارس دخترانه گفت از حضور دانش‌آموزان فرانسوی با لباس‌های بلند در مدرسه جلوگیری خواهد شد. براساس گزارش‌ رسانه‌های فرانسوی، دولت این کشور در راستای کسب اطمینان از اجرای قانون ممنوعیت پوشش عبا در مدارس فرانسه، بیش از 500 دانش‌آموز دختر مسلمان را تحت نظارت شدید قرار داده است. همچنین مکرون اعلام کرده است که دولت در صورت نیاز، نیروهای ویژه‌ای را به مدارس دارای حساسیت اعزام می‌کند تا به مسئولان مدارس جهت اجرای این قانون کمک کنند.

برخورد پلیس فرانسه با دختران باحجاب مسلمان

دولت فرانسه که همواره با مداخله‌ای آشکار، مخالفت خود با به کارگیری نیروی انتظامی در مواجهه با اعتراضات در ایران اعلام کرده است، بر اساس گزارش رسانه‌های فرانسوی دو هزار نیروی پلیس را برای اجرای قانون ممنوعیت پوشش اسلامی در این کشور به کار گرفته است. برخی صفحات در فضای مجازی حضور افسران پلیس مقابل برخی مدارس فرانسه برای اجرای طرح ممنوعیت عبا را بازتاب دادند.

تظاهرات علیه ممنوعیت حجاب در مدارس فرانسه

حجاب؛ حق من، انتخاب من، زندگی من

زنان مسلمان فرانسوی ممانعت از پوشش اسلامی را نوعی تحمیل ارزش‌های سکولار بر خودشان می‌دانند. در حالی که رسانه‌های فرانسوی در تلاش بودند تا حجاب زنان مسلمان را امری اجباری از سوی خانوادۀ آنها جلوه دهند، تظاهرات بر ضد قانون حجاب اجباری در پاریس، خلاف این ادعا را ثابت کرد. شعارهای سر داده شده در این تظاهرات، گویای انتخاب آگاهانه و آزادانه حجاب از سوی زن مسلمان اروپایی است. برخی از شعارها عبارت بودند از: «حجاب، آزادی است، نه ظلم»؛ «حجاب؛ حق من، انتخاب من، زندگی من».

مواجهه دوگانه فرانسه با حقوق زنان در جهان

در حالی که مکرون رئیس جمهور فرانسه همواره در دیدار با شخصیت‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی ایران اقدام به حمایت از حقوق زنان ایرانی کرده است؛ اما وی به‌آرامی قانون «ممنوعیت استفاده از نمادهای مذهبی» را با پشتیبانی رسانه‌ها و کشورهای غربی اجرا کرده و تقریباً هیچ کدام از کشورها و نهادهای اروپایی نیز نسبت به سیاست‌‌های تبعیض‌آمیز دولت فرانسه عیله زنان مسلمان اعتراضی نکرده است.

مواجهه رسانه‌های غربی با قانون حجاب در فرانسه

رسانه‌های فرانسوی و اروپایی همکاری کاملی با دولت فرانسه برای اجرای قانون ممنوعیت پوشش مذهبی داشته‌اند. در همین راستا، «مریم بوجیتو» رئیس اتحادیۀ ملی دانشجویی دانشگاه سوربن به‌دلیل ظاهر شدن با روسری در یک مستند، مورد حملات بی‌سابقه رسانه‌های فرانسوی قرار گرفت و مجله «شارلی ابدو» کاریکاتور توهین‌آمیزی از این دختر مسلمان به تصویر کشید.

انجمن‌های مسلمانان در اروپا بر این باورند که قانون ممنوعیت استفاده از نشانه‌های مذهبی در فرانسه که در حقیقت همان قانون «بی‌حجابی اجباری» است، به‌هیچ‌وجه چنین عبارتی در رسانه‌های اروپایی و حتی موتورهای جستجو و ویکی‌پدیا به چشم نمی‌خورد؛ حتی رسانه بی‌بی‌سی انگلیسی و فارسی که در قبال پدیدۀ پوشش زنان مسلمان در ایران همواره از عبارت «حجاب اجباری» استفاده می‌کند در مواجهه با قانون ممنوعیت حجاب در فرانسه اصطلاح «حجاب باز» را به کار می‌برد.

منابع

• ابرهیم‌نیا، علی‌، «قانون منع حجاب در فرانسه؛ 10 سال پس از تصویب»، پایگاه اطلاع‌رسانی رجا، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1393ش.
• امامی، سید مجید و عمیدی مظاهری، نوید، «صورت‌بندی مسئلة حجاب زن مسلمان در اروپا، از هویت اروپایی تا حقوق فرهنگی»، 1399ش.
• «پشت پرده طرح بی‌حجابی اجباری در فرانسه چیست؟»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1402ش.
• «پشت پرده طرح بی‌حجابی اجباری در فرانسه»، روزنامه آذربایجان، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1402ش.
• «پیش بینی الجزیره؛ تا 150 سال دیگر فرانسه و انگلیس و آلمان مسلمان خواهند شد»، وب‌سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1403ش.
• «چالش حقوقی دولت فرانسه برای ممنوعیت پوشش عبا در مدارس»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1402ش.
• چیذری، زهرا، «2 هزار نیروی گشت فرانسه در تحمیل بی‌حجابی اجباری»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1402ش.
• «سیاست یک بام و دو هوای غربی‌ها در مسئله «زنان»»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1402ش.
• سیدان، مریم، «چرا اسلام‌هراسی در اروپا شدت یافته است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1402ش.
• «فرانسه پوشیدن عبای اسلامی را برای دختران در مدارس ممنوع کرد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1402ش.
• «فرانسه حجاب در مسابقات ورزشی را ممنوع کرد»، وب‌سایت مشرق، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1400ش.
• مذهبی، سارویه، «تناقض لائیسیته و حجاب زنان مسلمان در فرانسه»، وب‌سایت مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1400ش.
• «نرخ رشد جمعیت مسلمانان فرانسه بالاتر از غیرمسلمانان است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1399ش.
• «نگاهی به وضعیت مسلمانان فرانسه؛ تفرقه و سلطه دولت مسلمانان را ضعیف کرده»، وب‌سایت شعوبا، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1399ش.
• «واکنش سازمان ملل به منع حجاب در فرانسه»، روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1401ش.
• «هویت برتر؛ اجرای حجاب در فرانسه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.