لباس زنان آذربایجان غربی

لباس زنان آذربایجان غربی؛ تن‌پوش زنان ایران در استان آذربایجان غربی.

استان آذربایجان غربی دو قوم بزرگ کرد و ترک را در خود جای داده است؛ از این رو لباس محلی این خطه دارای دو نوع کردی و ترکی است. تنها وجه مشترک پوشاک زنان کرد و ترک این است که زنان مسن هم از چارقد و هم از سربند استفاده می‌کنند. پارچه‌های به‌کار رفته در لباس‌ها مرغوب و رنگ آن‌ها شاد و روشن است. هر یک از رنگ‌های گوناگون به‌کار رفته در لباس زنان این منطقه، گویای هویت فرد از جمله سن، تجرد یا تاهل و موقعیت اجتماعی آنان است. پوشش کامل بدن از سر تا نوک پا، تنوع و سازگاری لباس‌ محلی با طبیعت و همچنین سازگاری آن با ارزش‌های معنوی از جمله عوامل پایدار ماندن لباس‌های زنان استان آذربایجان غربی است.

ویژگی‌های لباس سنتی آذربایجان غربی

لباس‌های سنتی این منطقه، تلفیقی از رنگ‌های مختلف و زیبایی‌های خاص است. رنگ و نقوش روی پارچه به‌همراه تزییناتی چون منجوق‌دوزی، حاشیه‌دوزی، گلابتون، چین‌های زیبا و دوخت سکه معرف ویژگی‌های لباس‌های این منطقه است. همچنین پوشاک سنتی آذربایجان غربی نشان‌دهندۀ ویژگی‌های هنری، تاریخی، قومی و خلاقیت است و حتی در مواردی نیز وضعیت تأهل و سن زنان را نشان می‌دهد. تنوع قومیتی در این ناحیه نیز یکی دیگر از ویژگی‌های پوشاک مردم آذربایجان است که باعث شده زنان، متناسب با خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قوم خود لباس بپوشند. این تفاوت‌ها در ساختار اصلی لباس زنان تأثیری ندارد و تمام لباس‌های زنان بلند و گشاد است و برای پوشش سر خود از کلاه و سربند استفاده می‌کنند. از گذشته دور پوشیدگی لباس از سر تا نوک پا از ویژگی‌های لباس زنان این منطقه و نشانۀ وقار و زیبایی بوده و نپوشاندن بخشی از بدن خلاف ادب بوده است.

رونق و اصالت در لباس سنتی آذربایجان غربی

پوشاک زنان این منطقه، از زیبایی، اصالت، ظرافت و فرهنگ و تمدن برخوردار است. نقوش حک شده روی لباس‌ها، نشان از تاریخ و فرهنگ این خطه دارد. پوشاک سنتی این ناحیه، جزء میراث فرهنگی اقوام این سرزمین است که از نظر شکل، نوع و رنگ متفاوتی برخوردار است؛ به‌طوری‌که هر یک از اقوام آذربایجان غربی، لباس سنتی مخصوص خود را دارند که در طول سالیان دراز از آن استفاده می‌کردند. امروزه پوشش محلی این منطقه تا حد زیادی رونق خود را از دست داده و فقط در مراسم‌های آیینی از آن استفاده می‌شود. روستاییان و عشایر این منطقه، همچنان از این نوع پوشش به‌عنوان لباس روزمره استفاده می‌کنند و بر این سنت پایبند هستند.

پارچه‌های به‌کاررفته در لباس زنان آذربایجان غربی

لباس‌های محلی این استان، علاوه بر تزیینات و تکنیک دوختی آن، با پارچه‌های مرغوبی تهیه شده است. در این استان، به‌دلیل فراوانی و ارزانی مواد خام، پارچه‌بافی با پشم و ابریشم رونق زیادی دارد. مهم‌ترین پارچه‌ها برای دوخت لباس‌های محلی، ساتن، تافتا، ترمه، موسلین و مخمل هستند و اغلب زنان به‌ تهیۀ لباس‌هایی از جنس ابریشم، ترمه و مخمل علاقه‌مند هستند. برای دوخت لباس‌های زیر نیز زنان از پارچه‌های پنبه‌ای و ثروتمندان از پارچه‌های ابریشمی استفاده می‌کنند.

انواع لباس زنان آذربایجان غربی

استان آذربایجان غربی، از دو قوم بزرگ آذری (ترک) و کرد به‌همراه ایل‌ها و عشایر متعدد تشکیل شده است؛ بنابراین، پوشاک محلی زنان از دو نوع کردی و ترکی تشکیل شده است. جنوب استان آذربایجان غربی، کردنشین و مرکز آن شهرستان مهاباد است:

الف) لباس زنان کرد آذربایجان غربی

پوشاک زنان کرد این منطقه، از هفت قسم تشکیل شده است:

کلاه

کلاه زنان به‌شکل گرد با کلگی مسطح است که از مقوا ساخته شده و رویۀ آن با مخمل روکش شده است. داخل این کلاه، آستر دارد و روی آن با پولک و یراق، تزیین شده است. این کلاه، همانند کلاه زنان کرمانشاهی، دارای بند است.

روسری

روسری زنان کرد این منطقه، از یک تکه دستمال بزرگ مثلثی‌شکل و توری مانند تشکیل شده که به‌صورت ساده یا گل‌دار دیده می‌شود. این روسری‌ها از هر جنس و طرحی که باشند، با پولک یا نخ‌های فلزی، تزیین می‌شوند. دو ضلع کناری این روسری، ریشه‌دار است که هر ضلع درازایی به‌طول دو متر و چارک (25 سانتی‌متر) دارند. زنان، این روسری را روی کلاه می‌اندازند؛ به‌طوری‌که دو گوشۀ ریشه‌دار آن، روی شانه‌ها قرار گیرد، سپس در جلوی سینه جمع کرده و آن را از حلقه‌ای چوبی رد می‌کنند. دنبالۀ دراز این روسری به دو شکل روی بدن قرار می‌گیرد:

نوع اول

دنبالۀ دراز این روسری را روی شانه‌ها انداخته و در پشت گردن گره می‌زنند و رها می‌کنند.

نوع دوم

یکی از دنباله‌ها را به قسمت پشت بُرده، سپس جلو می‌آورند و با دنبالۀ جلویی، گره می‌زنند. این نوع بستن روسری مختص زنان جنوب آذربایجان غربی است.

سربند

سربند زنان کرد آذربایجان غربی همانند سربند زنان کرد کردستان از پارچۀ ابریشمی مشکی معروف به کلاغه‌ای با زمینۀ تیره و گل‌های سفید و روشن تشکیل شده است. برخی از زنان کرد این منطقه مانند زنان ایل «زرزا» که در نزدیکی بخش جنوبی رضاییه سکونت دارند، سربند خود را روی روسری و بدنۀ کلاه می‌پیچند.

پیراهن

پیراهن زنان کرد این منطقه، تمام‌قد، بلند و گشاد است که بالاتنۀ آن بلند و ساده و پایین‌تنۀ آن پرچین است. چین‌های این پیراهن به‌جای این که از قسمت سینه یا کمرشروع شود، در قسمت بالای ران به پایین طراحی شده است. آستین این پیراهن یا بدون سمبوسه یا سمبوسه‌دار است. زنان، آستین‌های سمبوسه‌دار را که حداقل یک متر طول دارد، در مواقع غیر لزوم، روی مچ دست می‌بندند و یا گوشه‌های هر آستین را به دیگری گره زده و به پشت گردن می‌اندازند. یقۀ پیراهن‌ها معمولاً گرد است و در قسمت جلو، شکافی تا وسط سینه‌ها دارد. برای دوخت پیراهن، از پارچه‌های گلدار و رنگی استفاده می‌شود. در اصطلاح محلی نیز به این پیراهن، «کراس» می‌گویند.

شال کمر

زنان، روی پیراهن‌های خود، شالی نخی به‌طول سه تا شش متر به‌صورت شل و آزاد، دور کمر می‌پیچند؛ به‌طوری‌که از پشت، باسن را بپوشاند. پهنای این شال حدود یک متر یا حتی بیشتر است که زنان گاهی آن را دو تاه می‌زنند و برای استحکام بیشتر، به‌صورت زنجیری آن را می‌بندند. زنجیری بستن شال کمر به این شکل است که ابتدا شال را از پشت به جلو آورده و یک دور به‌شکل قلاب از هم عبور می‌دهند، سپس شال را به پشت برده و به‌شکل ساده، از هم رد می‌کنند و دوباره به جلو آورده و این عمل را تکرار می‌کنند تا زمانی که همۀ شال به دور کمر بسته شود. گاهی‌اوقات نیز این شال در پهنای دو انتهای خود، ریشه‌هایی دارد. پارچه‌های مورد استفاده برای تهیۀ شال کمر، از پارچه‌های گلدار و خوش‌رنگ است.

یل (اِرخالُق)

کتی است کوتاه تا روی کمرکه زنان کرد مناطق دیگر نیز از آن استفاده می‌کنند. این کت آستر دارد و یقۀ آن باز و بدون دکمه است و فقط لبه‌های این کت در قسمت پایین، به‌هم می‌رسند. آستین این کت، ساده و در قسمت مچ، چاکی کوتاه دارد و لبۀ پایین آن نیز یراق‌دوزی می‌شود. برای دوخت ارخالق، از مخمل‌های رنگی استفاده می‌شود.

قبا

به‌دلیل نازک بودن، به روپیراهنی معروف است. ساختار این قبا به این صورت است که قسمت جلوی سینۀ آن، حالت سه‌گوش دارد که روی هم می‌آیند و به وسیلۀ بند در پشت کمر بسته می‌شود. برای تهیۀ این قبا، گاهی از پارچۀ گلدارتهیه می‌شود.

شلوار

همان شلوار زنان سایر مناطق کردنشین است. لیفه‌ای و گشاد به‌همراه دو ساق پهن و میان‌ساقی چهارگوش است که از وسط درازای ساق‌ها به‌قسمت بالا و میان‌ساق‌ها وصل می‌شود. دمپای شلوار نیز به‌وسیلۀ بندی در قسمت مچ پا، جمع می‌شود. شلوار زنان این خطه نسبت به شلوار زنان کردستان و کرمانشاه، گشادتر باشد. گشادی این شلوار به اندازه‌ای است که برای دوخت آن شش متر پارچه می‌خواهد.

کفش زنان کرد آذربایجان غربی

زنان کرد این منطقه، پاپوشی به‌نام «چاروق» به پا می‌کنند. چاروق‌ها بر خلاف گیوه، کفی بلند چوبی که تقریباً شبیه لژ در کفش‌های امروزی است، دارند. قسمت رویی چاروق، دارای تزییناتی است. پنجۀ جلوی چاروق،به‌سمت بالا می‌آید و روی آن نیز با منگوله، تزیین می‌شود. تزیینات چاروق نسبت به گیوه، بیشتر است و قسمت رویی آن با ابریشم دوخته می‌شود.

ب) لباس زنان ترک آذربایجان غربی

پوشاک زنان این قوم از یازده قسم تشکیل شده است:

بُرک

زنان ترک آذربایجان، کلاه‌هایی به‌نام «برک» روی سر ی‌گذارند. برک‌ها به دو صورت ساده یا مزین به سکه‌ها و پولک‌ها دیده می‌شوند. خانواده‌های اشرافی و ثروتمند، کلاه‌های مزین به سکه و بیشتر زنان این منطقه از کلاه‌هایی که با پولک‌های رنگی تزیین می‌شوند، استفاده می‌کنند. برک‌ها جذابیت خاصی را به چهرۀ زنان ترک آذری می‌دهد. در برخی از ایل‌های این استان، زنان کلاهی به‌نام «تاس‌کلا» روی سر می‌گذارند که دور تا دور آن دارای ریشه‌های رنگی است.

یایلیق و چارقد

یایلیق، نوعی سزبند است که معمولاً وسط آن به‌رنگ مشکی و حاشیۀ آن به‌رنگ قرمز است که زنان مسن برای نگه‌داشتن چارقد، از بالای پیشانی، روی سر می‌بندند. چارقد، پارچۀ مربع‌شکل، از جنس ابریشم یا نخ است که به‌طور مورب تاه خورده و روی سر بسته می‌شود. سر بزرگ این چارقد، در پشت گردن قرار می‌گیرد و دنباله‌های آن به‌وسیلۀ سنجاقی زیر چانه، محکم می‌شود. این چارقده در قرن 19 میلادی نسبتاً بزرگ بوده و زنان آن‌ها را در بیرون از خانه و حتی در منزل هم استفاده می‌کردند. دختران جوان، یایلیق روی سر نمی‌بندند و فقط از چارقد استفاده می‌کنند. طرح و مدل چارقد زنان ترک آذربایجان، شبیه دیگر مناطق است و معمولاً گلدار انتخاب می‌شوند. به چارقدهای کوچک‌تر روسری می‌گویند. زنان روستایی و زرتشتی، چارقدهای بزرگ‌تری که در قسمت پشت تا روی پا می‌رسد، به‌سر می‌کنند. این نوع چارقد‌ها در بین زنان ایل شاهسون آذربایجان معروف است که به‌صورت کلاغه‌ای روی سر بسته می‌شود و پارچۀ آن از نوع گلدار و به رنگ روشن، انتخاب می‌شود. دختران کرد این منطقه فقط از سربند استفاده می‌کنند و چارقد در بین آنان معمول نیست؛ اما دختران ترک، فقط از چارقد استفاده می‌کنند و سربند(یایلیق) روی سر نمی‌بندند. آنچه بین زنان کرد و ترک این منطقه مشترک است این است که زنان میان‌سال و مسن هر دو قوم، هم از چارقد و هم از سربند استفاده می‌کنند.

کُؤینک

کؤینَک یک نوع لباس رویی است که بر روی شانه می‌اندازند و جنس آن معمولاً از ابریشم است. روی شانه‌های کؤینک دوختی وجود ندارد و آستین‌های آن گشاد، بدون یقه و باز دوخته می‌شود. قد این پیراهن، 150 سانتی‌متر است و با اضافه کردن چهار فاق مثلثی در زیر بغل، گشاد می‌شود.

جبکن

از دیگر لباس‌های معروف که در فرهنگ آذربایجان بر روی کؤینک می‌پوشند، جبکن نام دارد. این مدل لباس که بدن را در خود می‌پیچاند، دارای آستر است و مهم‌ترین ویژگی آن مدل آستین‌های آن است.آستین‌های این لباس بلند و انتهای آن دارای اشکال متفاوت است و از قسمت شانه به پایین حالتی شل دارد. جنس این لباس معمولاً از ابریشم و مخمل دوخته می‌شود.

آرکالیک (آرخالیق)

از دیگر لباس‌های معروف زنان ترک آذربایجان غربی که دارای تنوع زیادی است، آرکالیک نام دارد. آستین‌های این لباس بلند و گشاد و یقۀ لباس باز است که در دو طرف بدن به‌وسیلۀ دکمه‌هایی بسته می‌شوند. آرکالیک‌هایی که جنس پارچه و رنگ آن از مخمل زرشکی سیر و با اشکالی از گل‌های گوناگون دوخته می‌شود، بیشتر مورد پسند و توجه اهالی این منطقه است. آستین‌های این لباس تا آرنج تنگ و از قسمت آرنج تا لب آستین با پلیسه‌هایی گشاد می‌شود.

لباده

این لباس جلوباز بوده و قدی تا زیر کمر دارد. آستین لباده تا آرنج است و دو طرف این لباس، بال‌هایی دارد.

کوردو

کوردو لباسی شبیه جایقه، بدون آستین و کوتاه است که اکثر زنان ترک آذربایجان غربی در فصول سرد سال می‌پوشند. زنان ثروتمند و مرفه، کوردوی زرشکی‌رنگ که داخل آن آسترکشی شده و دور تا دور یقه با پوست خرگوش دوخته شده، می‌پوشند. روی این جلیقه، با سکه‌هایی از طلا و نقره تزیین شده و تعداد سکه‌ها بیانگر میزان ثروت خانواده‌ها است.

تومّان (دامن بلند)

زنان آذربایجان، تنبان یا شلیته‌ای دارند که شبیه تنبان‌های زنان گیلان، بختیاری، سیستانی و قشقایی است. زنان در گذشته از دامنی گشاد که به «تومّان» معروف بوده و تا مچ پا ادامه داشته، به تن می‌کردند. در زیر تومّان، زیردامنی از جنس چیت نرم می‌پوشیدند. بعضی از زنان چندین دامن را روی هم می‌پوشیدند که به دامن میانی «آرا تومّان» می‌گفتند؛ همچنین به دامن کوتاه «شلته» یا «دیزلیک» می‌گفتند. زنان معمولی ایل، سه تا پنج عدد و اهالی «بیگ‌ها» پنج تا هفت عدد از این دامن‌ها را به‌همراه یک پیراهن می‌پوشند. این پیراهن به‌صورت نیم‌تنه (کت)، دارای سرشانه، یقه‌های برگردان و آستین‌های تکه‌دوزی شده است که دکمه و دو جیب کوچک نیز دارد.

شلوار

شلوار زنان عشایری آذربایجان، رنگارنگ، بلند و تا مچ پا است که به آن «درپا» می‌گویند.

چاکشیر

زنان هنگام خروج از خانه روی همۀ این دامن‌ها نوعی روپوش پاچه‌دار را که «چاکشیر» نام داشته برتن می‌کردند. جنس تومّان‌ها از ابریشم بوده و گشادی دامن‌ها در قسمت کمر به‌کمک پیلی‌هایی جمع می‌شده است.

چادرشب

در مناطق شهری زنان از چادری به نام چادرشب استفاده می‌کنند. قد این چادر تا قوزک پا بوده و گاهی‌اوقات دارای روبنده‌ای از تور نخی ظریف و حاشیه‌دوزی شده با روزنه‌هایی از الیاف مشبک است.

کفش زنان ترک آذربایجان غربی

کفش زنان این قوم، دست‌دوز و دارای رنگ‌های متنوع و شاد است که «باشماق» نام دارد باشماق همان کفش‌های بومی و معمول روز زنان آذری است. زنان این منطقه از پاپوش‌های مختلفی مانند جوراب، گالش (کفش بدون پاشنه)، قوندارا (کفشی چرمی)، قیرمیزی باشماق (پاپوشی شبیه دمپایی)، چاروق و تک‌گون ( کفش مناسب جشن و عروسی) است. زنان از باشماق مثل جوراب‌های پشمی و ابریشمی در طرح‌ها و رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند.

جنس و رنگ لباس دختران آذری

لباس دختران آذری با توجه به آب وهوای این منطقه دارای تنوع رنگ و شکل بوده و از گذشته تا کنون دارای پوشش کامل بوده است. دختران جوان، لباس‌هایی با رنگ‌های شاد که زیورآلاتی به آن دوخته شده، می‌پوشند؛ اما زنان سالمند از رنگ‌های ملایم‌تر و تزیینات کمتر در پوشش لباس خود استفاده می‌کنند. لباس‌های کودکان آذربایجان غربی شبیه لباس بزرگترها است که در سایز کوچکتر تهیه می‌شوند. از تن‌پوش‌های مرغوب دختران جوان می‌توان به مخمل برش‌خورده، پارچه‌های زرکش، پارچه‌های جناغی، پشمی و راه‌راه اشاره کرد که همۀ آن‌ها با وارهای تزیینی و تورهای طلا و نقره در لبۀ آستین‌ها تزیین می‌شوند.

دلیل کم‌رونق‌شدن لباس‌های سنتی

اگرچه پوشاک می‌تواند متناسب با خواست مردم تغییر کند؛ اما حضور رسانه‌ها‌ی غیربومی و فضاهای مجازی به‌شکل تبلیغات، ارائۀ الگوهای جدید پوشاک از سوی طراحان لباس و بیگانه شدن جوانان نسبت به سنت‌های پیشینیان باعث تغییر در شکل اصلی لباس و کمرنگ شدن حجاب شده است. بهترین راه‌حل برای احیای لباس‌های سنتی، معرفی و شناساندن آن از طریق رسانه‌های ملی، فیلم‌ها و سریال‌ها، فیلم‌های مستند و همچنین برپایی نمایشگاه‌های لباس‌های محلی است.

احیای لباس سنتی در آذربایجان غربی

امروزه پارچه‌هایی که برای دوخت لباس‌های سنتی تهیه می‌شوند، قیمت بالایی دارند؛ در نتیجه علاقه‌مندان و دوست‌داران لباس‌های محلی نیز قدرت خرید آن را ندارند؛ بنابراین برای حفظ و نگهداری این لباس‌ها باید قیمت‌ها پایین باشد و نمایشگاه‌ها و مغازه‌هایی نیز برای فروش این لباس‌ها ایجاد شوند. برای رونق و احیای دوبارۀ لباس‌های سنتی در مناطق کردنشین و ترک‌نشین آذربایجان غربی باید اقدامات فرهنگی از سوی نهادهای مسئول صورت گیرد.

منابع

• افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به آذربایجان شرقی، تهران، مؤسسۀ رایزن، 1369ش.
• اندروز، پ.ا، لباس ترک‌ها و کردها در آذربایجان، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
• بخشی، زهرا، «لباس محلی مردم آذربایجان غربی»، وب‌سایت زنان بیدار، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1402ش.
• علیزاده، «لباس محلی نمادی از فرهنگ و هویت ملی (مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی)»، مطالعات فرهنگ و هنر، شماره 9، 1397ش.
• «لباس زنان آذربایجان، نمادی از هویت ملی است»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1393ش.
• «لباس محلی مردمان آذربایجان غربی»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 15 تیر 1403ش.
• لباس‌های محلی آذربایجان غربی، روزنامۀ اطلاعات، 14 اسفند 1387ش.
• «گرد فراموشی بر تن لباس‌های سنتی آذربایجان غربی»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1402ش.
• مجابی، سیدعلی، لباس زنان کرد آذربایجان غربی، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 15 تیر 1403ش.
• مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
• یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.