لباس زنان قشقایی

لباس زنان قشقایی؛ تن‌پوش زنان ایل عشایر قشقایی.

لباس‌های زنان قشقایی، متناسب با زندگی عشایری و کوچ‌نشینی آنان طراحی شده است که از ویژگی‌هایی چون گشادی، محافظت از بدن در برابر گرما و سرما و از همه مهم‌تر پوشش کامل برخوردار هستند. لباس‌های زنان قشقایی در سال 1375ش در جشنوارة لباس‌های محلی در تهران، به‌عنوان زیباترین لباس شناخته شد.

ویژگی مهم لباس زنان قشقایی

لباس زنان قشقایی علاوه‌بر زیبایی و حفاظت در برابر سرما و گرما، پوشیدگی کامل را برای آنان به‌همراه دارد. از آنجا که زنان قشقایی، زندگی شبانی و کوچ دائم دارند، لباس‌های آنان گشاد و آزاد است و متناسب با کار و فعالیت زنان طراحی شده است. لباس‌های محلی زنان قشقایی، جزء زیباترین لباس‌ها است که توسط خود زنان این منطقه، دوخته می‌شود.

لباس زنان قشقایی در قرن 19 و 20 میلادی

قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند. ایل قشقایی از مهم‌ترین واحدهای کوچ‌نشین فارس به شمار می‌آید. لباس محلی زنان در قرن‌های نوزدهم و بیستم، شبیه لباس زنان روستایی ساکن جنوب غربی ایران بود. آنان این نوع لباس را در دهة 1970 میلادی و با تفاوت‌هایی در دهة 1990 میلادی می‌پوشیدند. لباس‌ زنان قشقایی در این سال‌ها، دارای تزیینات، بافته‌ها و رنگ‌های شاد بود. زنان دامن‌های چند طبقة چین‌دار (شلیته، تنبان)، تونیک‌هایی با چاک در پهلو (قیناق)، کت‌های کوتاه (ارخالق) با آستین‌های نوک‌تیز تن می‌کردند. زنان قشقایی روی دامن‌های بلند خود، پیراهن‌های خاکستری یا سیاه می‌پوشیدند. آنان روی سر خود دستمال کوچکی بسته و روی دستمال یک تکه کرباس سیاه یا سفید قرار می‌دادند. به‌دور گردن نیز، دعا، کلید و کیسة آذوقه می‌بستند. در سال 1375ش در جشنوارة لباس‌های محلی در تهران، لباس قشقایی به‌عنوان زیباترین لباس شناخته شد که این زیبایی بیشتر به‌‌علت ظاهر و طرز پوشش آن بود. لباس‌های محلی قشقایی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی این قوم به ‌شمار می‌رود.

سرپوش زنان قشقایی

سرپوش زنان قشقایی شامل کلاهک، لچک، دستمال کلاغی و چادر است:

کلاهک (کلاخچه یا برک)

کلاه کوچکی است که از جنس ساتن، مخمل و پارچه‌های زربافت و ضخیم دوخته می‌شود. این سرپوش به‌وسیلة دو بند به گوشه‌های کلاهک وصل می‌شود و در قست زیر چانه به‌هم گره می‌خورد تا روی سر بایستد. کلاهک به‌منظور پوشیدگی کامل استفاده می‌شود و بیشتر بین زنان مسن رایج است. همچنین برای حفاظت از سرما، کلاهک را آستردار می‌دوزند و زنان قشقایی آن را زیر چارقد می‌پوشند. بخشی از موهای زنان از قسمت کناره‌های کلاهک بیرون آورده می‌شود.

لچک یا چارقد

جنس لچک از پارچه‌های توری ظریف و نازک است که رنگ آن بسته به سن و سال متغیر است. برای تهیة لچک پارچه‌ای با عرض زیاد لازم است که آن را به‌شکل سه‌گوش برش می‌دهند. وسط قاعدة مثلث، انحنایی رو به بیرون دارد که «اروف» نامیده می‌شود. هنگام استفاده از لچک، اروف جلوی پیشانی قرار می‌گیرد. تزیینات موجود در اطراف لچک، ملیله‌دوزی یا مهره‌دوزی است و لچک را توسط سنجاق تزیینی در قسمت زیر چانه، روی سر ثابت می‌کنند.

دستمال کلاغی یا اشارپ

دستمال چهارگوشه‌ای است که از جنس پنبه، حریر و ابریشم مرغوب تهیه می‌شود. روش پوشیدن آن بدین گونه است که ابتدا آن را سه‌گوش می‌کنند و این سه‌گوش را به‌نحوی روی هم تاه می‌کنند که به‌صورت نواری به‌پهنای 10 تا 15 سانتی‌متر در‌آید و قسمت وسط آن را بالای سر قرار داده و دنباله‌های آن را به پشت سر برده و گره می‌زنند. دستمال کلاغی روی چارقد، به ‌دور سر بسته می‌شود و برای جلوگیری از جابه‌جا شدن چارقد به‌کمک سنجاقی روی آن بسته می‌شود. این دستمال در اسکوی تبریز تولید شده که به آن قلاغه هم می‌گویند. به‌طور کلی دستمال کلاغی از سرماخوردگی جلوگیری می‌کند و از مغز که بخش مهم بدن انسان است، مراقبت می‌کند.

سرانداز (چادر)

پوششی است برای نوعروسان و همچنین زنان پیر که هنگام نماز خواندن از آن استفاده می‌کنند.

تن‌پوش زنان قشقایی

تن‌پوش زنان قشقایی شامل پیراهن، ارخالق و تنبان است و برش و دوخت آن توسط خود زنان قشقایی انجام می‌شود:

پیراهن زنانه یا جومه

پیراهن به‌عنوان یک پوشش، با توجه به فعالیت‌های روزانه، نوع کار و زندگی کوچ‌نشینی، موقعیت مکانی و سن افراد کاربرد فراوانی دارد. جنس پارچه با توجه به درآمد و معیشت افراد و رنگ و طرح آن بسته به سن افراد انتخاب می‌شود. میزان مصرفی پارچه برای این پیراهن حدود 2 تا 5 متر و قد این پیراهن بلند و تا وسط ساق پا است. در دو طرف این پیراهن، دو چاک از پایین تا نزدیک کمر دارد که موجب آزادی حرکت و راحتی فرد است و تنبانی که در زیر این پیراهن پوشیده می‌شود، از بین چاک‌ها نمایان است. آستین این پیراهن، ساده و به‌شکل راسته است و به اندازة دو انگشت بالاتر از لبة آستین کش‌دوزی می‌شود. اگر جنس این پیراهن از پارچه‌های ساده باشد، در قسمت پیش‌سینه، پولک‌دوزی و نقش‌دوزی می‌شود و اگر پارچة به‌کار رفته گل‌دار باشد، هیچ‌گونه تزیینی روی آن انجام نمی‌شود.

ارخالق

در دورة زندیه به ارخالق، قبا گفته می‌شد. ارخالق پوششی زیبا و محافظ بوده که برای حفاظت از سرما در فصول سرد سال استفاده می‌شده است. قد ارخالق، کوتاه، تا قسمت کمر و آستین‌های آن بلند است و لبة آستین به‌شکل سه‌گوش نوک‌تیزی است که تا قسمت سر انگشتان می‌رسد. در قسمت پایین و پهلوی این پیراهن، زائده‌های جیب‌مانندی وجود دارد و یقة ارخالق گرد ساده و بدون برگرد است. جنس ارخالق از پارچة ضخیم و گران‌بها مثل مخمل بوده و آستر به‌کار رفته در آن دارای جیب است که برای نگهداری لوازم ضروری کاربرد دارد. همچنین رنگ ارخالق بسته به سن و سال افراد متغیر است.

زیرجامه (دامن یا تنبان)

یکی از مهم‌ترین اجزای پوشاک زنان قشقایی، دامن یا تنبان است که به دو دستة تنبان‌های زیرین و تنبان‌های رویی، تقسیم می‌شوند. گاهی زنان قشقایی 6 یا 7 عدد از این تنبان‌ها را روی هم می‌پوشند. متراژ، اندازه و جنس تنبان‌ها متفاوت است. جنس تنبان‌های زیرین، سبک، ارزان و با متراژ کمتر تهیه می‌شود ولی تنبان‌های رویی از پارچه‌های گران‌قیمت، ظریف، بیشتر از جنس توری و با متراژ بیشتر (12 تا 16 متر) تهیه می‌شود. این تنبان‌ها در قسمت کمر به‌کمک لیفه جمع می‌شوند و هنگام پوشیدن در قسمت کمر، لیفة هر یک بالای دیگری قرار می‌گیرد که پایین همة دامن‌ها در یک طراز باشد. به انتهای تنبان رویی، با پارچة مشکی چین داده می‌شود. این چین‌خوردگی برای این است که هنگام وزش باد و جمع شدن یک سمت آن، چین‌های بعدی جای آن را گرفته و پوشش از بین نمی‌رود. این تنبان‌ها در بین عشایر لر زبان به «تمبون قری» معروف است.

پاپوش زنان قشقایی

در گذشته زنان عشایر از ملکی (گیوه) استفاده می‌کردند که به‌علت طبیعی بودن و استفاده از پارچه در قسمت کف گیوه، زنان عشایر جوراب نمی‌پوشیدند؛ اما امروزه کفش‌های صنعتی جایگزین گیوه شده است.

جنسیت در پارچه‌ها در لباس‌های ایل قشقایی

پارچه‌های استفاده شده در لباس ایل قشقایی از تنوع رنگی بالایی برخوردار است؛ چرا که نشان‌دادن زیبایی و بهای پارچه با افزایش سطح پارچة مورد مصرف، جنبة پررنگ‌تری را به لباس‌های محلی این ایل می‌دهد. در لباس‌های زنان قشقایی، از ترکیب چند پارچة متنوع استفاده می‌شود؛ به‌طوری که پارچه‌های سبک و ظریف مثل تور و ابریشم را برای تهیة چارقد و دستمال سر و پارچه‌های سنگین و ضخیم را برای پیراهن، دامن یا ارخالق در نظر می‌گیرند. نوع و جنس پارچة لباس‌ها، بستگی به‌میزان درآمد و اقتصاد خانواده‌ها دارد؛ لباس زنان طبقات بالای جامعه و خان‌ها، از نظر جنس و قیمت، گران‌تر است.

رنگ در پوشاک زنان قشقایی

رنگ در هنر زیبایی‌شناسی پوشاک تأثیر بسزایی دارد. زنان قشقایی با بهره‌گیری از ترکیب رنگ‌ها، ایجاد فواصل کم یا زیاد بین رنگ‌ها، تداخل آرام رنگ‌ها در یک دیگر، استفاده از تراکم‌های مختلف و نیز بهره‌گیری از تضاد‌های رنگی به لباس خود زیبایی خاص و دو چندانی می‌دهند. تضادهای رنگی به آن دسته از پوشاکی که کمترین بهره را از عوامل دیگر زیبایی‌آفرینی، مانند عوامل هندسی دارند، بیشترین نمود را پیدا می‌کند. به‌دلیل وجود پارچه‌هایی با رنگ‌های مختلف، غالباً قسمت‌های مختلف پوشاک زنان این ایل، دارای رنگ‌های متنوعی است و در قسمت زمینة لباس‌ها نیز تزیینات رنگارنگ و متنوعی به‌کار می‌رود. رنگ لباس زنان قشقایی، علاوه‌بر جنبة زیباشناختی آن، اطلاعاتی دربارة سن و جایگاه آنان نیز به ما می‌دهد. لباس‌های زنان قشقایی به‌رنگ‌های قرمز، آبی، بنفش، سبز، صورتی، زرد و نارنجی دیده می‌شود. زنان مسن، لباس‌های تیره و نوعروسان لباس‌های رنگی می‌پوشند. دختران جوان نیز در انتخاب رنگ‌ها آزادی کامل ندارند، ولی زمانی‌که همسرشان را از دست می‌دهند، تا آخر عمر مشکی می‌پوشند.

نمادها در لباس زنان قشقایی

رنگ‌های به‌کار رفته در لباس زنان قشقایی، دارای نمادهایی است که آن‌ها را از لباس اقوام دیگر، متمایز می‌کند. رنگ سرخ نماد الهة آسمان یعنی خورشید است. این رنگ در اجزای مختلف لباس زنان ایل ثابت است. رنگ سفید، نشانه‌ای از خدای زندگانی و خدای روی زمین است و به‌همین دلیل در لباس افراد مسن از این رنگ استفاده نمی‌شود؛ چرا‌که با افزایش سن، لباس‌ها تیره و تیره‌تر می‌شوند. رنگ سبز در میان ایل عشایر نماد مذهبی دارد که پس از ورود اسلام به ایران، این رنگ به ایل قشقایی نسبت داده شده است.

کاربرد لباس زنان قشقایی در طراحی مانتو‌های امروز

امروزه طراحان از لباس زنان قشقایی، ایده گرفته و لباس‌هایی با طرح‌ها و نقش‌های جدید و نو می‌زنند. برای مثال، لبة آستین‌های مثلثی‌شکل به‌کار رفته در آستین ارخالق، در آستین مانتو‌های امروزی نیز به‌کار گرفته می‌شود؛ طراحان همچنین چین‌هایی که در تنبان زنان ایل عشایری دیده می‌شود در قسمت پایین مانتو‌ها یا سر‌آستین‌های امروزی به‌کار می‌برند.

تقدس در لباس‌های ایل عشایری

لباس‌ها و دست‌بافته‌های عشایری از تقدس خاصی برخوردار هستند؛ زیرا این عشایر معتقدندکه تار و پود و سایر اجزای تشکیل دهندة پوشاک از مادر طبیعت الهام گرفته شده است. بنابراین اگر زنی برای میانجی‌گری در درگیری‌های عشیره‌ای، چارقد از سر بردارد و بالا بگیرد، به این معنی است که قرآن به‌دست گرفته و مردان به‌احترام عصمت و پاکدامنی زنان از جنگ باز می‌ایستند. در واقع چارقد زنان همان پرچم صلح است.

هویت و اصالت در لباس عشایر قشقایی

پوشاک عشایر قشقایی، کارکردی نمادی، اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی دارد و پوشش، عصمت و تعصب، آن‌ها را به ساختاری ثابت تبدیل کرده است و این امر باعث شده که نوع پوشش، سبک زندگی و نوع پوشش و زبان و فرهنگ عشایر قشقایی در درازمدت، نسبتاٌ دست نخورده باقی بماند. پوشاک زنان عشایر قشقایی به نمادهای فرهنگی تبدیل شده است؛ چرا که اعتقادات و باورهای فرهنگی از مولفه‌های اصلی از فرهنگ هر قوم به‌ شمار می‌رود و همین امر پوشاک این منطقه را از دیگر اقوام جدا کرده است. لباس این ایل همچنان اصالت خود را حفظ کرده و زنان حاضر نیستند جز در موارد استثنایی یا شهرنشینی پوشش خود را از دست بدهند. تغییرات اندکی نیز که در لباس زنان قشقایی دیده شده، بسیار مختصر است و تنها برای زیباتر شدن و کامل‌تر شدن لباس قشقایی بوده است و جنبة تظاهر و خودستایی ندارد.

منابع

• پرهام، سیروس، دست‌بافته‌های عشایری و روستایی فارس، تهران، امیرکبیر، 1370ش.
• «پوشش عشایر قشقایی»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1403ش.
• رشیدوش، وحید و زحمتکش، جواد، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک عشایر استان فارس (مطالعة موردی: قشقایی‌های فیروزآباد)»، فصلنامة علمی و تخصصی مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، بهمن 1398ش.
• شهبازی، عبدالله، مقدمه‌ای بر شناخت ایلات و عشایر، تهران، نی، 1369ش.
• صالحی‌فرد، سمانه، پوشاک عشایر قشقایی، 1397ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، فرهنگ عامه 1369ش.
• کیانی، منوچهر، سیه‌چادرها (تحقیقی از زندگی مردم ایل قشقایی)، شیراز، کیان‌نشر، 1376ش.
• یعقوبی، مریم و موسوی، سیده زینب، «بررسی طرح و رنگ پوشاک زنان قشقایی و کاربرد آن در طراحی مانتو‌های امروز»، دومین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، مؤسسة غیرانتفاعی آپادانا، آبان ماه 1402ش.