لباس زنان لرستان

لباس زنان لرستان؛ تن‌پوش زنان لر ایران در منطقۀ لرستان.

پوشاک زنان لرستان در عین سادگی، یادآور پوشش اصیل ایرانی است. لباس‌ سنتی زنان لرستان با توجه به شرایط جغرافیایی ‌و نیاز آنها طراحی شده است و رنگ‌های شاد و سرزنده به‌کار رفته در آن رنگ‌وبویی از طبیعت دارد. مهم‌ترین پوشش سر زنان لر، گُلوَنی است که قدمتی 3000 ساله دارد و در سال 1397ش به ثبت جهانی رسیده است.

لباس محلی لری فیلی

اقوام لر زبان ایران به دو دستۀ لر بزرگ و لر کوچک تقسیم می‌شوند. به ایل بزرگ بختیاری، طایفۀ ممسنی و بویراحمدی «لر بزرگ» و به مردم استان لرستان و بخش‌هایی از همدان و ایلام «لر کوچک» می‌گویند. لباس‌های محلی لری نیز به سه دستۀ لباس لری فِیلی، لری بختیاری و لری جنوبی تقسیم می‌شوند. لباس محلی لری فیلی مختص استان‌های لرستان، همدان و ایلام است. لباس زنان این منطقه، رنگ‌وبویی از طبیعت دارد و از پوشش‌های اصیل ایرانی محسوب می‌شود. نوع دوخت آن نیز منحصربه‌فرد است و به همین دلیل جزئی از جاذبه‌های دیدنی این منطقه به‌ شمار می‌رود.

ویژگی لباس زنان لری

لباس‌های محلی لری دارای طرح‌ها و رنگ‌های مختلفی است که زنان براساس شرایط اقلیمی نیاز خود آن را به تن می‌کنند. رنگ و طرح لباس‌ها با توجه به سن، جایگاه اجتماعی، مجرد یا متأهل بودن و تیره و قبیله متغیر است. برای مثال دختران جوان لباس‌هایی با رنگ‌های شاد و زنان مسن لباس‌هایی با رنگ‌های تیره و طرح‌های ساده می‌پوشند.

انواع لباس زنان لرستان

لباس زنان لرستان دارای انواع مختلفی است که زنان این منطقه با توجه به موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی از آنها استفاده می‌کنند:

پیراهن زنان لر

از تن‌پوش‌های اصلی زنان لر پیراهنی بلند و گلدار است که به آن «کِراس» یا «جُومَه» می‌گویند. یقۀ این پیراهن، گرد است و چاکی تا روی سینه دارد که به‌وسیلۀ دکمه‌ای بسته می‌شود. در نوع قدیمی‌تر آن به‌جای دکمه از سکه برای بستن چاک پیراهن استفاده می‌کردند. برای شیر دادن به نوزاد، این چاک بلندتر طراحی می‌شد و به‌وسیلۀ دکمه یا قیطانی بسته می‌شد. آستین این پیراهن، ساده یا شکاف‌دار و بدون دکمه است که گاهی قسمت مچ و دور یقه، یراق‌دوزی می‌شود. این پیراهن در قسمت سرشانه، برشی ندارد و برای راحت‌تر حرکت دادن دست، در زیر بغل، مرغک لوزی‌شکلی دوخته‌شده که به این مرغک اصطلاحاً «سیچه» می‌گویند. این پیراهن از پارچه‌های مختلفی چون مخمل‌کرپ و ساتن گلدار تهیه می‌شوند.

زنان دو نوع پیراهن می‌پوشند:

نوع اول

این نوع پیراهن که به پیراهن دو‌رنگ معروف است، قدی تا پایین زانو دارد و از پارچه‌های ضخیمی چون مخمل تهیه می‌شود. در کناره‌های این پیراهن، برش‌هایی به‌صورت اریب از پای لباس به زیر حلقۀ آستین وصل می‌شود که به این برش «جُومه تیزر بالادار» می‌گویند. این دو قسمت با دو رنگ مختلف پارچه دوخته می‌شود.

نوع دوم

این نوع پیراهن، دارای 8 تکه بوده که بلندتر و گشادتر از نوع اول است و برای دوخت آن از 8 تکه پارچۀ لخت استفاده می‌شود. گاهی‌اوقات نیز پارچه‌ها را به‌هم می‌دوختند و نوارهایی به‌عرض 20 تا 30 سانت از آن تهیه می‌کردند و با رعایتِ متقارن بودن رنگ‌ها کنار هم قرار می‌دادند تا پیراهن دوخته شود. این نوع لباس‌های نواری در بین لباس سنتی زرتشتی‌ها مرسوم است.

بالاپوش زنان لرستان

لباسی که روی کراس پوشیده می‌شود، بالاپوش نام دارد. این بالاپوش‌ها عبارت است از:

بال‌کُل و سرداری

لباسی است آستین کوتاه، جلوباز، تا سر زانو و از جنس مخمل که روی پیراهن پوشیده می‌شود. این بالاپوش بیشتر به رنگ‌های مشکی، سبز و قرمز دیده می‌شود. قسمت جلو و سر آستین‌های بال‌کل به‌صورت نوار حاشیه‌ای «کرمَک‌دوزی» می‌شود. مردم لرستان به آستین «بال» می‌گویند. به همین منظور در برخی مناطق بالاپوش آستین کوتاه و کمرچین را «سرداری» و بالاپوش آستین سه‌ربع، بدون کمرگیری را «بال‌کل» می‌نامند. یقۀ این بالاپوش نیز دالی‌شکل است.

کُلَنجه

نیم‌تنه‌ای است از جنس مخمل که به رنگ‌های روشن دیده می‌شود. اطراف کلنجه با یراق‌دوزی و کرمک‌دوزی تزیین شده است.

جلیقه (جلیتقه)

جلیقۀ زنان لر جلوباز و فاقد دکمه است و تمام جلوی آن یراق‌دوزی شده است. جلیقۀ خیلی قدیم را با پارچۀ مخمل و با رنگی متفاوت از زمینۀ لباس طرحی از یقۀ برگی را روی سینۀ جلیقه ایجاد می‌کردند و قسمت جلوی آن را با سکه‌های گوشه‌دار تزیین می‌کردند؛ اما امروزه لبۀ لباس‌ها را به‌جای سکه، رشته‌ای از آویزهای مهره‌ای قرار می‌دهند. قد این جلیقه، تا روی کمر است و جنس پارچۀ جلو از جنس مخمل و قسمت پشت از پارچه‌های ساده و گلدار تهیه شده است. زنان لر پس از برش جلیقه داخل آن را پنبه قرار داده و چرخکاری می‌کنند. مدل چرخکاری‌ها به‌شکل زاویه‌دار است چراکه این منطقه کوهستانی است و برش‌های زاویه‌دار، فرم کوه‌ها را تداعی می‌کند. پس از دوخت جیب‌ها و سرشانه، دورتادور جلیقه را با نوار مشکی پاک‌دوزی می‌کنند. از سنگ‌هایی چون عقیق، یشم و فیروزه برای تزیین جلیقه استفاده می‌شود.

کت (یل)

این کت از جنس مخمل بوده و بیشتر در مراسم‌های شادی روی پیراهن پوشیده می‌شود. این کت بدون چاک است و در قسمت جلو با دکمه بسته می‌شود. رنگ کت جوان‌ها به‌رنگ قرمز و زنان مسن به‌رنگ مشکی و سورمه‌ای است.

کوقلنجا

از بالاپوش‌های سنتی لری که روی کراس پوشیده می‌شود و پارچۀ آن از جنس زری یا مخمل است. چادرشو: زنان لرستان به‌خصوص عروس‌خانم‌ها برای حفظ حجاب روی همۀ لباس‌های خود، چادری سفید و گلدار به‌نام «چادرشو» روی سر می‌اندازند.

شلوار زنان لر

شلوار زنان لر دارای برش و نوع خاصی است که به زبان محلی به آن «شاوال» می‌گویند. قسمت بالای این شلوار، گشاد و پهن است و لیفه‌ای در کمر دارد. این شلوار، دو ساق مایل به‌سمت بیرون دارد که به‌شکل مخروطی ناقص به‌قسمت پهن بالای شلوار دوخته شده است. در فاصلۀ بین این دو ساق، میان‌ساقی طراحی شده است. این شلوار از نظر ترکیب و جنس پارچه از دو قسمت و دو رنگ تشکیل شده است. از دمپا تا بالای زانو از پارچۀ ساده و نواردوزی‌شده و قسمت بالاتر به رنگی دیگر و گلدار است. کیفیت شلوار زنان در گذشته بهتر و از نظر تزیینات نیز مفصل‌تر بوده است؛ مثلاً دمپای شلوار را یراق‌دوزی یا نواردوزی می‌کردند و در قسمت جلو نیز ریشه‌هایی را می‌دوختند. که روی پا ریخته می‌شد. نوع دیگری از شلوار زنان، شلوار گل‌نقطه‌ای با رنگ‌های مختلف و گل‌و نقش‌های ریز است. جنس پارچۀ استفاده شده برای این شلوار، نخی و گشادی آن درحد معمولی است. برای دوخت این شلوار فقط از یک نوع پارچه استفاده می‌شود. جنس مخملی و سادۀ آن در مزرعه و خانه کاربرد دارد.

سرپوش زنان لرستان

پوشش سر زنان لرستان شامل موارد زیر است:

کلاه

نوعی عرقچین که زیر سربند قرار می‌گیرد و در اصطلاح محلی به «کِلِو» معروف است. کلو به نگه‌داشتن سربند روی سر و همچنین گرم نگه‌داشتن سر در زمستان کمک می‌کند. زنان این نوع کلاه را با رنگ‌های مختلف، از نخ کاموا می‌بافند. گاهی‌اوقات نیز این کلاه از جنس مخمل یا تکه‌دوزی است. سطح روی کلو، لوزی‌شکل و بافت آن به‌صورت تورهای مثلثی است. رنگ سفید و ساده آن در میان زنان لر رایج است. زنان مسن از رنگ تیره آن استفاده می‌کنند. مجلل‌ترین این کلاه، نوع سکه‌دوزی شده آن است.

سربند

در اصطلاح محلی به آن «سَروَن» می‌گویند که نوع ابریشمی آن به گُلونی معروف است. ابعاد سرون از یک در یک تا دو در دو متر متفاوت است. این پارچۀ چهارگوش که به‌شکل عمامه روی سر بسته می‌شود، به رنگ‌های مختلفی برای دختران جوان و عروس‌خانم‌ها دیده می‌شود. گاهی‌اوقات برای ابهت نشان دادن، زنان سه تا چهار عدد از این پارچه‌ها را روی سر می‌بندند. طریقۀ بستن آن به این صورت است که ابتدا پارچۀ چهارگوش را از قطر تاه کرده تا به‌شکل مثلثی درآید؛ سپس وسط این پارچه را روی پیشانی گذاشته و دو گوشۀ آن را در طرفین، تاب داده و در قسمت جلوی پیشانی گره می‌زنند. ادامۀ دنباله را نیز با زدن دو گره در پشت سر رها می‌کنند. برای بستن سربند دوم و سوم نیز پارچۀ مثلثی را تاه کرده تا به‌شکل مستطیل باریکی درآید، سپس آن را به‌صورت اریب روی سربند قبلی می‌بندند. بلندی این سربند گاه تا پشت زانو می‌رسد. سرون لری روی کلاه قرار می‌گیرد؛ اما امروزه در برخی مناطق، آن را بدون کلاه استفاده می‌کنند. به‌هیچ عنوان سربند و زیرسربند با هم استفاده نمی‌شوند. این نوع سربند فقط قسمتی از موها را می‌پوشاند و گیسوان زنان در کنارۀ صورت، روی شانه‌ها آویزان است. در گذشته نیز زنان جلوی سرون را با مهره‌های زیبا و قطعه‌های طلا و نقره تزیین می‌کردند؛ اما امروزه زیورآلات بدلی جایگزین آن شده است.

زیرسربند

در برخی مناطق این استان، مخصوصاً مناطق سردسیرتر، زنان در زیر سربند از پوششی چهارگوش شبیه گلونی کردها که عمدتاً تیره رنگ است و اندازۀ حدود یک متر دارد را به‌صورت سه‌گوش روی پیشانی گره می‌زنند. در اصطلاح محلی به آن «ژیرسَروَن» یا «لچک» می‌گویند که از نخ پنبه تهیه شده است. این نوع لچک، گاهی‌اوقات به تنهایی و فقط برای مهمانی‌های داخل منزل به‌کار می‌رود. ژیرسرون از نظر رنگ، محدودتر و جنس سبک‌تری نسبت به سربند دارد.

عرقچین

کلاهی است ساق‌کوتاه و استوانه‌ای‌شکل که به‌وسیلۀ نخ تابیده شده‌ای که در زیر چانه قرار دارد، به دو طرف سر محکم می‌شود. عرقچین زیر روسری پوشیده می‌شود. این پوشش که از مخمل و تکه‌های پارچه دوخته شده است توسط برخی از زنان لرستان برای جلوگیری از سر خوردن سرون استفاده می‌شود. در گذشته، دختربچه‌ها، کلاهی نسبتاً سنگین به‌نام «کوییلی» روی سر می‌گذاشتند. کوییلی به‌معنای کلاه سکه‌ای است که سطح آن با سکه‌هایی دوخته شده بود.

کَت

از مرسوم‌ترین سرپوش‌های زنان لر که بزرگ‌تر از تره است. جنس کت از حریر یا ابریشم است و گاهی روی آن را با سکه‌ها و پولک‌هایی تزیین می‌کنند. اطراف این چارقد گل‌دار را حاشیه‌های رنگی دربرگرفته و دور تا دور آن ریشه‌هایی دوخته شده است. تره و کت با هم به‌کار می‌روند. نحوۀ بستن کت نیز بسیار مهم است؛ زیرا هر زنی که روسری زیباتری ببندد، معروف می‌شود.

تَره و گُلوَنی

تره نوعی روسری است که زنان لر در روزهای عادی روی سر می‌بندند و اصطلاحاً به آن «ساوه» می‌گویند. در جشن و عروسی‌ها، زنان سرپوشی رنگی و زیبا را با گره‌ای خاص روی تره می‌بندند که مابقی آن از پشت سر آویزان است و به گلونی معروف است. رنگ گلونی متناسب با سن و سال زنان لر انتخاب می‌شود؛ برای مثال زنان مسن‌تر، گلونی‌های تیره‌‌رنگ با طرح‌های ساده را ترجیح می‌دهند. گلونی از سربند‌های قدیمی زنان لر به‌شمار می‌رود و قدمتی به‌طول 3000 سال دارد. رنگ گلونی در مراسم‌های شادی به رنگ‌های شاد و بلندی آن در قسمت پشت بیشتر است؛ اما در عزاداری‌ها، گلونی به رنگ تیره‌تر و طول کمتری دیده می‌شود. در روستاها، زنان گلونی بلندتری نسبت به شهرها می‌پوشند. نحوۀ بستن آن نیز در بین طوایف لرستان متفاوت است. مثلاً سربند زنان شهرستان دلفان بزرگ‌تر از دیگر مناطق لرستان بسته می‌شود. روز 26 اردیبهشت، به‌نام روز روسری لری (گلونی) نام‌گذاری شده است و دختران هر ساله از بهار تا روز 26 اردیبهشت این روسری زیبا را سر می‌کنند تا این پوشش اصیل را به دیگران معرفی کنند. این سربند در شهریور ماه 1397 به‌عنوان میراث قوم لر به ثبت ملی رسیده است. ‌‍‎==کفش زنان لر== نوعی گیوه با رویه‌ای از جنس پشم بوده و زیرۀ آن از چرم آج‌دار تهیه می‌شود و در اصطلاح محلی به «آژیه» یا «آجیده» معروف است. رویۀ گیوۀ زنان معمولی و نوعروسان متفاوت است. زیدۀ این گیوه توسط مردان ساخته و رویۀ آن را زنان لری می‌بافند. آژیه از زیبایی خاصی برخوردار است و به‌عنوان یکی از مشهورترین سوغاتی‌های لرستان محسوب می‌شود.

ملونه

یک نوع گردنبند پارچه‌ای است که در دو نوع هلالی و نواری است. در این مدل از گردنبند، یک تکه از پارچۀ مخمل ضخیم آستردار را به‌صورت هلال پهن و یا دو نوار موازی درمی‌آورند و سطح آن را با کرمک، از نخ پنبه‌ای سیاه و سفید به‌هم می‌بافند و با نوار رنگی تزیین می‌کنند و سکه‌های گوشه‌دار را روی تزیینات دوخت می‌زدند. اندازۀ گردنبند نواری به‌شکل دو نوار جفتی است که بلندی این نوار بین 15 تا 60 سانتی‌متر متغیر است. گردنبند نواری به‌شکل یقه بود و گاهی‌اوقات در زیر گلو به‌وسیلۀ یک دکمه بسته می‌شد که به آن «یخه‌درکی» می‌گفتند.

دور درپایی

نوعی خلخال پارچه‌ای است که برای تزیین دمپای شلوار زنان استفاده می‌شود و در دو مدل یراقی و منجوقی موجود است. دور درپایی به‌شکل جفتی استفاده می‌شود و برای تهیۀ آن تکه‌ای از پارچۀ مخمل ضخیم آستردار را به‌اندازۀ 4 الی 8 سانتی‌متر و به‌طول دهانۀ دمپای شلوار تهیه می‌کردند که مزین به کرمک، نوار رنگی و یراق است و مدلی دیگر از رودرپایی فقط با منجوق تزیین می‌کردند. بعضاً سکه‌های گوشه‌دار یا آویزه‌های مهره‌ای را روی دور درپایی، منجوقی یا یراقی می‌دوختند در نهایت رودرپایی را به‌کمک دکمه یا دوخت به سطح دمپای شلوار وصل می‌کردند.

تأثیر لباس محلی بر روح و روان

لباس زنان این خطه، تأثیر به‌سزایی بر روح و روان مردم دارد به‌طوری‌که آنان را در هاله‌ای از حرمت و قداست فرو برده است و بین اعضای ایل، طایفه و خانواده تأثیر روانی و امنیتی مطلوبی برجای گذاشته است. لباس زنان این دیار به‌قدری مقدس است که وقتی به سربند، روسری و پیراهن مادر خود سوگند می‌خورند باید به قول خود عمل کنند.

اصالت لباس لری

لباس محلی لری نه‌تنها از سادگی و زیبایی خاصی برخوردار است بلکه نمادی از پوشش اصیل ایرانی-اسلامی به ‌شمار می‌رود که امروزه تنها در برخی از مناطق روستایی و عشایری دیده می‌شود. نوع دوخت و رنگ به‌کاررفته در این لباس‌ها بی‌نظیر است و استفاده از این رنگ‌های شاد و سرزنده به‌همراه سادگی آن، نمادی از پوشش اصیل ایرانی و پیشینۀ کهن این خطه از سرزمین ایران را نشان می‌دهد.

ترویج لباس محلی لری

امروزه احیای لباس‌های محلی و به‌روز کردن آن‌ها برای حفظ سنت‌های بومی و اصیل، امری ضروری است. یکی از راهکارهای این مشکل، الگوبرداری از طرح‌های سنتی و به‌کار بردن آن در پوشش‌های ایرانی است که باید روی آن سرمایه‌گذاری شود. با فرهنگ‌سازی و آشنایی جوانان با آداب‌ورسوم و پیشینۀ تاریخی این خطه می‌توان فرهنگ استفاده از پوشش محلی را در بین مردم علی‌الخصوص جوانان رواج داد.

نمایشگاه مد و لباس در لرستان

نمایشگاه میراث فرهنگی به‌منظور معرفی لباس‌های محلی مردم لرستان برگزار شد. این نمایشگاه در کشورهای خارجی نیز مورد استقبال عموم قرار گرفت.

منابع

• «آشنایی با لباس محلی مردم لرستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1403ش.
• ضیاء‌پور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر،1346ش.
• قائدرحمت، عیسی، لباس‌های لرهای فِیلی در استان‌های لرستان، ایلام و کرمانشاه، قم، مطیع،1393ش.
• «لباس سنتی لرستان از اصالت و زیبایی تا تنوع و رنگارنگی»، وب‌سایت خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1402ش.
• «لباس‌های محلی اقوام ایرانی از گذشته تا امروز»، وب‌سایت خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1402ش.
• «لباس‌های محلی لرستان؛ اوج زیبایی در نهایت سادگی»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1402ش.
• «لباس‌های محلی لرستان؛ جامانده در تاریخ این دیار»، وب‌سایت بلاگفا، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1392ش.
• مجابی، سیدعلی، «لباس زن لر ایران»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1403ش.
• محمودی‌عالمی، علی و موسوی، سیده‌فاطمه، «بررسی پوشاک سنتی زنان لر منطقۀ لرستان»، اولین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج فرهنگ و هنر ایران، شهریور 1401ش.
• «معرفی صنایع دستی و سوغات هنری استان لرستان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1403ش.