ماه‌سلطان امیرصحی

ماه‌سلطان امیرصحی؛ از زنان پیشگام جنبش مشروطه و بنیان‌گذار مدرسه تربیت نسوان.

ماه‌سلطان امیرصحی از زنان فعال دورۀ مشروطه و عضو انجمن مخدرات وطن بود. او که از خانواده‌ای روشن‌فکر و مرفه برخاسته بود، با حمایت پدر و همسرش توانست به تحصیلات اسلامی و علوم نوین دست یابد. ماه‌سلطان به‌عنوان یکی از پیشگامان تأسیس مدارس مدرن دخترانه در ایران بود.

زیست‌نامه

ماه‌سلطان در سال 1256ش در شهر تهران به‌دنیا آمد. پدرش فردی روشن‌فکر و همسرش میرزا اسدالله مجتهد، یک روحانی بود.

نقش خانواده در تحصیلات

ماه‌سلطان که در عصر خود به‌عنوان زنی تحصیل‌کرده شناخته می‌شد، این پیشرفت را مدیون حمایت پدرش بود که برای او معلم خصوصی در خانه فراهم کرد. بعدها نیز همسرش نقش مؤثری ایفا کرد و علوم اسلامی را در خانه به او آموزش داد. او که از قشر مرفه و ثروتمند جامعه بود، توانست به انجام پروژه‌های بزرگی مانند تأسیس مدارس دخترانه اقدام کند. پدرش که جزء روشن‌فکران ملی‌گرا بود، خودش نیز از فعالان جنبش ملی شد و توانست در عرصۀ تحصیل زنان قدم‌ بردارد.

محور فعالیت زنان در دورۀ مشروطه

در دورۀ نهضت مشروطه، محور فعالیت زنان انتشار نشریات، تشکیل سازمان‌های زنانه یا گشایش مدارس دخترانه بود. به‌دلیل ارتباط منظم بین تأسیس مدارس دخترانه با انجمن‌های زنانه، بخش عمده‌ای از اهداف و برنامه‌های انجمن‌های زنان توسط این مدارس و دانش‌آموزان آنها پیگیری می‌شد و دیدگاه‌های مهم از طریق مهم‌ترین ابزار اطلاع‌رسانی یعنی به‌وسیلۀ نشریات بیان می‌شد.

نقش انجمن‌ها و نشریات در جنبش زنان

در دورۀ مشروطه، انجمن‌های سری و نیمه‌سری زیادی در ایران به وجود آمدند که در جنبش مشروطه شرکت می‌کردند. اهداف آنها، آموزش دختران، به‌دست آوردن حقوق زنان و تغییر حجاب بود. برخی از بنیان‌گذاران انجمن‌ها در حمایت از تحصیل زنان و علیه حجاب سخنرانی و راهپیمایی‌ها را برنامه‌ریزی و مدیریت می‌کردند. در همین دوره، نشریاتی مانند نسوان وطن‌خواه، پیک‌ سعادت، عالم نسوان، جهان زنان و دانش نخستین دربارۀ حقوق و آموزش زنان و کشف حجاب مطلب می‌نوشتند و اخباری از جنبش و فعالیت‌های زنان جهان را گزارش می‌کردند. نخستین زنانی که به جنبش حقوق زنان در ایران پیوستند یا خودشان از مشروطه‌خواهان و فعالان جنبش ملی بودند و یا از خانواده‌هایی با گرایش‌های روشن‌فکر ملی‌گرایانه برخاسته بودند. تنها زنان تحصیل‌کرده و روشن‌فکرِ طرفدار مشروطیت، خواستار حقوق زنان شده و در جنبش شرکت می‌کردند.

انجمن مخدرات وطن

تشکیل انجمن؛ زنان روشن‌فکر پس از انقلاب مشروطه و نادیده گرفته شدن حقوق‌شان به‌سراغ مسائل و مشکلات خودشان رفتند و انجمن‌هایی سیاسی تشکیل دادند.

تأسیس انجمن مخدرات وطن؛ در سال 1289ش به‌وسیلۀ 60 نفر از زنان فعال ایرانی تشکیل شد.

اعضای اصلی انجمن؛ هرچند این تشکل زنانه و با هدف احقاق حقوق زنان بود؛ اما اعضای آن زنان و دختران فعالان سیاسی، علما و روحانیون، اعیان و اشراف و تجار بودند. امیرصحی با عضویت در انجمن مخدرات جزء فعالان جنبش زنان در عصر خویش بود.

اهداف انجمن؛ این انجمن با اهدافی چون استقلال کشور، جلوگیری از نفوذ بیگانگان و ممنوعیت ورود کالاهای خارجی، استفاده از کالاهای داخلی و اجرای عدالت اجتماعی فعالیت خود را آغاز کرد. هرچند این انجمن به‌منظور سازمان‌دهی موقعیت زنان بود؛ اما استثمار ایران توسط کشورهای خارجی را عامل وضعیت نابسامان زنان می‌دانستند.

مقدمه‌ای برای حضور در اجتماع؛ برای گسترش فعالیت‌ها از زنان و دختران دعوت و برای آنها سخنرانی می‌کردند. آنها منشأ بیشتر مشکلات کشور را جهل و بی‌علمی مردم می‌دانستند و برای حل این معضل خواستار علم‌آموزی زنان شدند و با برگزاری مجالس جشن و برنامه‌های سرگرم‌کننده، زنان را برای مشارکت بیشتر تشویق می‌کردند که مقدمه و تمرینی برای حضور بیشتر در مجامع علمی بود.

گرایش فمینیستی

زنان ایران در دورۀ قاجار به‌طور خاص تشکیلات سیاسی یا صنفی نداشتند. به‌تدریج که افکار غربی وارد ایران ‌شد، زنان روشن‌فکر با ترویج افکار جدید غربی، فعالیت خویش را در این زمینه آغاز کردند. برخی تشکل‌ها بعد از انقلاب مشروطه توسط همین زنان در ایران شکل گرفت که در کنار مسائل سیاسی مطالبات‌شان را مطرح می‌کردند. به‌طور مثال اتحادیۀ غیبی نسوان، کمیته نسوان ایرانی، انجمن مخدرات وطن‌ و جمعیت نسوان وطن‌خواه بودند که تا حدودی شعارشان مشترک بود. طرح اولیۀ حقوق زنان توسط زنانی که با موضوع حقوق زنان آشنا بودند، مطرح شد. آنها انجمن‌هایی را تأسیس و در آن به فعالیت پرداختند. پس از شکل‌گیری برخی مدارس دخترانه و انجمن‌های زنانه و همراه با گسترش آنها، به‌تدریج خواسته‌های اولیه زنان مطرح شد. زنان اروپایی در رهبری و هدایت زنان ایرانی از طریق انجمن‌ها و نشریات در جهت‌دهی فرهنگی آنها نقش داشتند. امیرصحی نیز یکی از زنان مشروطه‌طلبی بود که با عضویت و فعالیت در انجمن مخدرات وطن و متأثر از دیدگاه‌های روشن‌فکری به‌دنبال حقوق زنان عصر خویش بود.

تقابل مدارس سنتی و مدرن

در دورۀ قاجار تعلیم و تربیت دختران در مکتب‌خانه‌ها، حوزه‌های علمیه و تدریس خصوصی در منازل انجام می‌گرفت. متجددان در عصر قاجار خواستار تحولاتی در جامعه شدند. جریان نوگرایی در جامعه با اعزام دانشجو به خارج، تبادل هیئت‌های سیاسی و مذهبی و انتشار روزنامه به وجود آمد. تأسیس مدارس به سبک اروپایی اولین قدمی بود که توسط میسیونرهای خارجی برداشته شد. کم‌کم این مدارس عامل اصلی جنبش اجتماعی و رویارویی تفکر سنتی و مدرن شدند؛ اما تأکید بسیاری از روشن‌فکران بر آموزش دختران و تأثیرگذاری آن بر رشد کشور به سبک غربی بود. این مدارس جدید دخترانه که اغلب توسط مبلغین مسیحی اداره می‌شد، با واکنش منفی علما و مردم مذهبی روبه‌رو شدند. بسیاری از آنها این مدارس را مروج فرهنگ غربی و فساد می‌دانستند. علمایی همچون شیخ فضل‌الله نوری به مخالفت با این مدارس پرداختند، هرچند او در فتوایی مدارس جدید را تأیید کرده بود. مخالفت‌ها عمدتاً به‌دلیل نگرانی از تزلزل در ایمان دینی بود. برخی فارغ‌التحصیلان این مدارس پیش‌قراول کشف حجاب در دوران رضاشاه شدند و برخی از این مدارس به مراکز فساد اخلاقی تبدیل شدند.

مدرسۀ تربیت نسوان

یکی از خواسته‌های زنان، زمانی که دارای تشکل مستقلی شدند، تأسیس مدارس دخترانه بود. ماه‌سلطان مدارس دخترانۀ خارجی را مرکز گسترش تجددخواهی و بی‌حجابی می‌دانست. او برای حمایت و همگانی کردن سوادآموزی و پیشرفت دانش دختران، تصمیم گرفت مدرسۀ تربیت نسوان را مطابق فرهنگ ایرانی و اسلامی اداره کند. این مدرسه یکی از نخستین مدارس ملی دخترانه در ایران بود. برخی از مورخان بهره‌گیری از تدریس قرآن، کتب مذهبی، برگزاری مجالس روضه و انتخاب اسامی مذهبی برای این مدارس را ریاکارانه می‌دانستند تا حساسیت‌ها را کاهش دهند و فرهنگ غربی را ترویج کنند.

منابع

• آزموده، طوبی، «پیشگام تأسیس مدارس جدید دخترانه»، نشریۀ حوراء، شمارۀ 16، 1384ش.
• آفاری، ژانت، انجمن‌های نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه، ترجمه جواد یوسفیان، تهران، بانو، 1377ش.
• ترابی‌فارسانی، سهیلا، اسنادی از مدارس دختران از مشروطه پهلوی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، چاپ اول، 1378ش.
• ترکمان، محمد، مجموعه ای از: رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامۀ شیخ شهید فضل‌الله نوری، تهران، خدمات فرهنگی، 1362ش.
• خسروپناه، محمدحسین، هدف‌ها و مبارزۀ زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، تهران، پیام امروز، چاپ اول، 1381ش
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 آبان 1403ش.
• ربیعی رودسری، منیژه، «سرانجام فمینیسم در ایران»، نشریۀ زمانه، شمارۀ 48، 1385ش.
• رمضان‌نرگسی، رضا، «سیر تجددزدگی نظام آموزشی دختران در ایران معاصر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• ساناساریان، الیز، جنبش حقوق زنان در ایران (طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ش تا انقلاب ۱۳۵۷ش)، مترجم نوشین احمدی خراسانی، تهران، اختران، 1384ش.
• شایگانی، اکرم، «مشارکت اجتماعی زنان در دورۀ مشروطه»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1393ش.
• غفاری، «زن در عصر مشروطه»، وب‌سایت اتحاد خبر، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1391ش.
• فتحی، مریم، کانون بانوان: با رویکردی به ریشه‌های تاریخی حرکت‌های زنان در ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1383ش.
• فقیهی مقدس، نفیسه، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه در علوم اسلامی، قم، امام علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام، 1397ش.
• قاسمی، هاجرالسادات، «تاریخ از فهم سیاسی زن سنتی حکایت می‌کند»، نشریۀ حوراء، شمارۀ 34، 1388ش.
• قویمی، فخری، کارنامۀ زنان مشهور ایران، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1352ش.
• مؤمنی، فاطمه، «بانوان در تاریخ معاصر»، زمانه، شمارۀ 48، 1385ش.
• ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، نشر احیا، چاپ اول، 1360ش.
• واقف، مریم، «سیر تاریخی حضور زنان در جنبش‌های آزادی‌خواهی»، وبلاگ مواقف، تاریخ درج مطلب: 24 آذر‌ 1391ش.