پاپوش

پاپوش؛ پاافزاری برای پوشاندن پا تا مچ یا ساق پا.

در اولین آثار به دست آمده از نقوش ایران باستان، زنان و مردان ایرانی همیشه با پاپوش‌ ترسیم شده‌اند. اقوام ایرانی در گذر زمان، به فراخور فرهنگ و اقلیم خاص خود، پاپوش‌هایی را با کارکردهای متفاوت، طراحی و استفاده می‌کرده‌اند. انواع پاپوش‌ها در «موزه کفش ایران» واقع در شهر تبریز جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده است.

مفهوم‌شناسی

پاپوش به‌معنای کفش، پای‌افزار و هر آن چیزی تعریف شده که پا را بپوشاند. کاربرد اختصاصی واژه پاپوش را کفش مخملینی مزین به‌ یراق‌های طلا و الماس‌های بدلی دانسته‌اند که زنان ایرانی در‌ قرن گذشته در منزل به‌ پا می‌کردند. کلمۀ پاپوش، وارد زبان عربی شده است. امروزه پاپوش، به‌صورت واژۀ «البابوج»، در بسیاری از کشورهای عربی، برای انواع دمپایی و کفش کاربرد دارد.

تاریخچه

بررسی نقوش، حجاری‌ها و مجسمه‌های ایران پیش از اسلام نشان می‌دهد که پاپوش‌های زنان و مردان در دورۀ مادها، از چرم یک تکه‌ای ساخته شده است که مانند جوراب به‌ ‌پا کشیده می‌شد.4 اقوام پارسی نیز از پاپوش‌های دورۀ مادها استفاده می‌کردند و همچنین پاپوشی دوتکه داشتند که با بند به‌هم متصل می‌شد. در دورۀ اشکانی، پاپوش زنان و مردان، همان کفش دورۀ پارسی است؛ اما در هیچ‌یک از نقوش دورۀ ساسانی، به‌دلیل بلند بودن پیراهن‌های زنان، پاپوش آنان دیده نمی‌شود.

دورۀ اسلامی، شاهد تنوع بیشتری از پاپوش‌ها است؛ در دورۀ زندیه از نعلین‌های نوک برگشتۀ چرمی استفاده می‌شد. پاپوش‌های عصر صفوی کفش‌های ساق‌بلندِ چرمی بودند و در عصر قاجار، بیشتر از نوعی دمپاییِ پاشنه‌دار استفاده می‌شد که فقط پنجۀ پا در آن قرار می‌گرفت.

پاپوش‌های سنتی نقاط مختلف ایران

پاپوش‌ها در نقاط مختلف ایران، تحت تأثیر شرایط فرهنگی و اقلیمی، به‌اشکال متنوعی مانند گیوه، چارق، گالش، نعلین، اُرسی، چاموش و سُواس دیده می‌شوند. این پاپوش‌ها، هم زنانه و هم ‌مردانه هستند؛ البته پاپوش‌های زنانه از ظرافت و تزیینات بیشتری برخوردار هستند:

• گیوه: پاپوشی است با تختی از جنس چرم یا پارچه‌های ضخیم کوبیده، با رویه‌ای قلاب‌بافی شده از نخ سفید یا رنگین. استفاده از گیوه در سرتاسر ایران بیشترین گستردگی را دارد.
• چارق: واژه‌ای ترکی است به‌معنای پاپوش. چارق، کفشی خشن، با قالب بزرگ و بدون رویه و اغلب بدون پاشنه است. این پاپوش به‌دلیل ضدآب بودن، بیشتر در مناطق مرطوب روستایی استفاده می‌شود.
• گالش: پاپوشی است سیاه‌رنگ و از جنس پلاستیک که اولین بار از روسیه وارد ایران شد. به‌دلیل ضدآب بودن در مناطق شمالی استفادۀ بیشتری دارد.
• نعلین: نوعی از پاپوشِ پشت‌باز، از جنس چرم‌های رنگین با پاشنه‌ای از جنس استخوان که به ‌کف آن میخ‌کوب می‌کنند.
• گُرگوی: پاپوشی با تختِ چرمی و رویه‌ای از جنس جیر به‌شکل ضربدر است.
• چاموش: کفشی از جنس چرم گاومیش و سرخ‌رنگ که دهانۀ آن به‌وسیلۀ قیطانِ چرمی به‌دور مچ پا بسته می‌شود.
• سُواس: نوعی دمپایی یا کفش ساده از جنس الیاف گیاهی است که از آن بیشتر در مناطق جنوبی مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان و سواحل خلیج فارس استفاده می‌شده است.

موزۀ کفش ایران

موزۀ کفش تبریز، با مجموعه‌ای بزرگ از پاپوش‌های سنتیِ همۀ شهر‌های ایران، در سال ۱۳۹۴ش در عمارت شهرداری تبریز تأسیس شده است. این موزه با بیش از ۲۰۰ نوع پاپوش و مجموعه‌ای از تجهیزات کفاشی، هفتمین موزۀ کفش دنیا به ‌حساب می‌آید. یکی از قدیمی‌ترین کفش‌های این موزه به ‌قبل از ۴۵۰ سال برمی‌گردد که از جنس چرم بوفالو است.

پاپوش در ادبیات فارسی

در ضرب‌المثل‌ها و اشعار فارسی از واژۀ پاپوش استفاده شده است. سلیم تهرانی در غزلی گفته است:

به‌اقتضای قضا کار خویش را بگذار

که سعی بیهده پاپوش می‌درد، مثل است

در ضرب‌المثل‌هایی این واژه به کار رفته‌ است: پاپوش برای شیطان دوختن، کنایه از گُربُز و مکاربودن است. پاپوش برای کسی دوختن نیز کنایه از ایجاد دردسر و یا توطئه‌کردن برای کسی است. ریشۀ این ضرب‌المثل به آنجا برمی‌گردد که «ردّ‌پا» در صحنۀ جرم، یکی از مهم‌ترین مدارک اثبات جرم به‌حساب می‌آید. در گذشته، گاهی مجرمین، پاپوشی مشابه پاپوش فرد دیگری می‌دوختند تا رد‌پایی مشابه آن فرد را در صحنۀ جنایت ایجاد کنند تا او در معرض اتهام قرار گیرد.

پاپوش در هنگام وضو و نماز

به ‌فتوای فقیهان شیعه، مسح در وضو بر روی کفش یا پاپوش باطل است و باید بر ‌روی پوست پا باشد.

طبق نظر مراجع تقلید، در سجده، پوشیدن پاپوشی که ضخیم‌تر از جوراب و نازک‌تر از کفش باشد، اگر عرفاً سرانگشت بزرگ پا روی زمین قرار بگیرد – هر چند با واسطه - اشکالی ندارد.

منابع

• «پوشیدن پاپوش در سجده»، وب‌سایت اندیشه برتر، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۴۰۱ش.
• جعفرپور، علی و نوری مجیدی، مهرداد، «وضعیت پوشاک زنان در عصر صفوی (با تکیه بر سفرنامه‌نویسان فرنگی)»، در مجله مسکویه، پیش‌شماره ۵، زمستان ۱۳۸۵ش.
• جمعی از نویسندگان، فرهنگ فارسی هوشیار، وب‌سایت لام‌تاکام، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۴۰۱ش.
• جمعی از نویسندگان، معجم الوسیط، وب‌سایت المعانی، تاریخ بازدید: ۱۶ آبان‌ ۱۴۰۱ش.
• دادور، ابوالقاسم و پورکاظمی، لیلا، «پاپوش‌های زنان روستایی و عشایر ایران»، در نشریه زن در توسعه و سیاست، شماره ۲۷، زمستان ۱۳۸۸ش.
• ذیلابی، نگار، «تاریخ اجتماعی کفش و حرفه کفاشی در جهان سنتی اسلام»، در پژوهش‌نامه تاریخ تمدن اسلامی، دوره ۵۴، شماره ۱، شهریور ۱۴۰۰ش.
• «روایتی متفاوت از تاریخ کفش ایران در یکی از موزه‌های تبریز»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «ریشه و داستان ضرب‌المثل پاپوش دوختن»، وب‌سایت بدون، تاریخ بازدید: ۱ بهمن ۱۴۰۱ش.
• سلیم تهرانی، محمدقلی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.
• طالب‌پور، فریده، «بررسی تغییرات لباس زنان در فلات ایران (تا دوران اسلامی)»، در مجله جلوه هنر، شماره ۲۲، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه پاپوش، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۶ آبان ۱۴۰۱ش.
• فروزنده محفوظ، صدیقه، «پوشاک سنتی زنان و مردان ایران»، در نشریه فرهنگ مردم، شماره ۲۱ و ۲۲، بهار و تابستان ۱۳۸۶ش.
• «کفش‌های تاریخی و سنتی ایران»، مجله اینترنتی کوکا، تاریخ بازدید: ۱ بهمن‌ماه ۱۴۰۱ش.
• «مسح بر خُفین»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: ۸ آذرماه ۱۴۰۱ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.
• «موزه کفش تبریز»، وب‌سایت کتاب اول، تاریخ بازدید: ۱ بهمن‌ماه ۱۴۰۱ش.
• «موزۀ کفش تبریز، هفتمین موزۀ کفش در دنیا»،‌ وب‌سایت اخبار صنعت چرم و کفش، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهرماه ۱۳۹۹ش.
• «نحوه اثبات پاپوش»، وب‌سایت مؤسسه حقوقی رهپویان، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند۱۴۰۰ش.
• نظری، ساره، «پوشاک زنان در پنج دوره تاریخی از ورود اسلام به ایران»، در نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال دوم، شماره ۳، اردیبهشت ۱۳۹۶ش.