پوشاک دوران اکدیان

پوشاک دوران اکدیان؛ پوشش زنان و مردان در دوره اکدیان.

سنگ یادبود مرمرین (راست)، لوح مدور نقش‌‌برجسته انهدوآنا (چپ)

پوشاک اَکِدیان اگرچه در آغاز شکل‌‌گیری امپراطوری عظیم اکدی برگرفته از پوشاک سومریان بود؛ اما به مرور تغییراتی را هم در سبک پوشش و هم در طرح و نوع منسوجات پذیرفت. به نحوی که منسوجات نسبت به ادوار پیشین ظریف‌‌تر و نرم‌‌تر بافته شده و دارای تزییناتی در حاشیه شدند. لباس‌‌ها هم شامل دامن کوتاه شرابه‌‌دار با کلاه‌‌های دیهیمی و طرح و نقش‌‌های عمودی شدند.

سیر تحولات پوشاک از دوره سومریان تا اکدیان

پیکره‌‌های مانیشتوسو، الهه اکدی از شوش

پیکرک زنی از لاگاش، ملکه گودِآ، 2400 ق.م، موزه لوور

از دوره اکدیان (2900- 2300 ق.م) آثار پوششی و هنري چنداني بر جاي نمانده است؛ اما امروزه ترديدي نيست که در این دوره، هنری مستقل برای طراحی پوشاک و شکل‌‌دهی به لباس وجود داشته است. اکدیان تغييرات کلي در مذهب سومریان، ایجاد کردند و ساختار اجتماعي و فرهنگي آنها را تحت تأثير قرار دادند. به‌همین دلیل هنر سومریان بعد از پیروزی اکدیان منحصر به پرستش و تجلیل شاهان اکدی شد. سردیس مِفرَغی باقی‌‌مانده از این دوره بیانگر هیبت شاهانه صاحب سردیس است. در این سردیس کلاهی دیهیم‌‌وار بر سر پادشاه است که لبه آن با خطوط منظم منقوش شده است.

سر برنزی یک فرمانروای اکدی، سارگون، از نینوا، نیمه دوم هزاره سوم ق.م، موزه عراق

بر مبنای آثار هنري برجاي مانده، کارشناسان حوزه پوشاک معتقدند که تغييرات آشکاري در پوشش زنان و مردان اکدی نسبت به سومریان صورت نگرفت. پيکره نشسته‌‌ای از یک الهه همان سبک پارچه دوره سومری را با ظاهری نرم‌‌تر و لطيف‌‌تر نشان مي‌‌دهد. این امر در تصوير پيکرک مردي از آهک نیز مشاهده می‌‌شود. با این وجود، در نقش برجسته اِنهِدوآنا مي‌‌توان ابداعاتي را هم در سبک لباس و هم در طرح و نوع پارچه ديد. مورتگات بنا به مشاهدات عینی‌‌اش از این نقش‌‌ برجسته، لباس انهدوآنا را توردار و متشکل از چند لایه روبان به‌صورت افقی توصیف کرده و بیان نموده چين‌‌هاي اين لايه‌‌ها عمودي و موجدار و اندازه تمامي آنها مساوي است. همچنین او کلاه برجسته لايه‌‌داري بر سر دارد که نمونه آن پیش‌‌تر استفاده می‌‌شد. با توجه به ديگر آثار اين دوره، ظاهرًا سليقه اکدیان براي نشان‌‌دادن پارچه لباس‌‌ها يا طرح آنها، خطوط عمودي و موّاج بوده است؛ به‌طوری‌که تمام سطح پارچه و گاه قسمت پاييني لباس يا حمايل را دربر می‌‌گرفت.

لوح پیروزی نارام‌‌سین، 2200- 2300 ق.م، موزه لوور

تغيير سبک منسوجات اکدیان

نقش برجسته آنوبانی‌‌نی در سر پل ذهاب، هزاره دوم تا سوم ق.م

نقطة عطف در تغيير سبک منسوجات اکدیان را مي‌‌توان در پيکره‌‌هاي مانيشتوسو مشاهده کرد. تنه پيکره او (یافت شده در شوش) بيش از ساير آثار هنري آن زمان، تحول کامل روح سومري به اکدي را نشان مي‌دهد. چندان که پيکره‌‌اش ايستاده تجسم یافته است. لباس او مانند دوره گذشته چين‌‌دار نيست؛ بلکه از پارچه پشمي ريزبافت با حاشيه منگوله‌‌دار، سجاف عرضي و منگوله‌‌هايي در امتداد تار نخ‌‌ها است. هرچند سبک لباس مطابق سومريان به‌‌شکل پارچه‌‌ای يکسره را نبايد ناديده گرفت. در همین راستا، فرانسویان ضمن حفاری‌‌های شوش، لوحه معروف نارام‌‌سین نوه سارگون اکدی را کشف کردند که یکی از شاهکارهای هنری دوران باستان به شمار می‌‌آید. این لوحه هم‌‌اکنون در موزه لوور نگهداری می‌‌شود. در این لوحه که شرح پیروزی نارام‌‌سین و سپاهیانش بر لولوبی‌‌ها - یکی از اقوام ساکن کوهستان‌‌های مغرب ایران - نقش شده؛ نارام‌‌سین دامنی کوتاه بر تن دارد و سایر افراد یعنی سپاهیانش دارای دامنی بلند و حامل سلاح‌‌ها و بیرق‌‌ها هستند. همچنین بر سر نارام‌‌سین تاجی شاخدار قرار دارد که این نوع تاج مخصوص خدایان آن زمان بوده است. این لوحه را دو قرن بعد سومری‌‌ها به‌‌عنوان غنیمت جنگی به شوش آوردند. در نقش‌‌برجسته آنوبانی‌‌نی در سر پل ذهاب نیز پوشش تن پادشاه، تن‌‌پوشی اکدی (دامن کوتاه شرابه‌‌دار) است. در این نقش‌‌برجسته الهه تن‌‌پوشی بر تن دارد که فرم آن از کمر به پایین با دامن کوتاه پادشاه (دامنی پشمی، پرزدار و شرابه‌‌دار) هم‌‌شکل است و در بالاتنه فقط شانه راست را می‌‌پوشاند. الهه همچنین کلاهی بر سر دارد که با کلاه مدوّر پادشاه متفاوت است؛ با این وجود، نکته بسیار مهمی که در این نقش‌‌برجسته وجود دارد پوشش سر اسیران به‌‌ویژه اولین اسیر از سمت راست است. به‌‌طور کلی اسیران تن‌‌پوشی ندارند و فقط کلاه‌‌های اکدی و سومری بر سر دارند؛ اما اولین اسیر سمت راست کلاهی شبیه کلاه پارسیان در دوره هخامنشی بر سر دارد که نشان می‌‌دهد به احتمال قوی پارسیان فرم کلاه‌های‌شان را از اقوام پیشین خود در هزاره اول قبل از میلاد اقتباس کرده‌‌اند.

اسیری با کلاه پارسی در نقش برجسته آنوبانی‌‌نی (نفر اول سمت راست)

در سال ٢١١٢ ق.م امپراتوري اکد، توسط قومي نيرومند به نام گوتيان که از کوهستان‌‌هاي ايران به بين‌النهرين هجوم آوردند، از بين رفت. تنها دولت‌‌شهر لاگاش از تاخت‌‌وتاز گوتيان در امان ماند. از گودآ، مقتدرترين فرمانرواي محلي لاگاش، پيکره‌‌هايي در تلو بر جاي مانده است. در اين پيکره‌‌ها، تن‌‌پوش گودآ، پارچة لطيف‌‌تر و ريزش‌‌دارتري را نشان مي‌‌دهد که احتمال بافت پارچه در اين دوره با الياف ديگري به‌‌جز پشم را تأييد مي‌‌کند. از طرفي، در اين دوره تزيينات کناره پارچه آشکارا خود را نشان مي‌دهد. به‌‌عنوان نمونه، پيکر‌ه شاکاناکو ايشتوپ ايلوم رداي ساده‌‌اي دارد که حاشية آن مزين به خطوط موازي ساده است. اين نقوش تزييني کناره پارچه و حتي ضخامت آن با هنرمندي تمام نشان داده شده است.

منابع

• غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
• فربود، فریناز، بررسی تأثیرات و پیامدهای انقلاب صنعتی اروپا بر هنر- صنعت نساجی ایران در دوره قاجار، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، تهران، دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس، 1388ش.
• میرقادری، محمدامین و نیکنامی، کمال‌‌الدین، «گذرگاه کوهستانی غرب زاگرس مرکزی و شاهراه خراسان بزرگ بر مهرهای دوره اکد»، در فصلنامه مطالعات باستان‌‌شناسی، شماره 2، تابستان 1399ش.
• مورتگارت، آنتون، هنر بین‌‌النهرین باستان: هنر کلاسیک خاور نزدیک، ترجمه محمدرحیم صراف و زهرا باستی، تهران، سمت، 1385ش.