پوشاک دوران سلوکیان

پوشاک دوران سلوکیان؛ تن‌پوش مردم ایران در دورۀ سلوکیان.

پوشاک سلوکیان تأثیر هنر و تمدن یونان را در هنر هخامنشی نشان می‌دهد. اگر‌چه اطلاعات در مورد پوشاک این دوره بسیار کم است؛ ولی می‌توان از بررسی مجسمه‌ها، حجاری‌ها و نقاشی‌های به‌جا‌مانده که البته آن هم محدود است، به پوشاک این دوره دست یافت.

شکل و فرم پوشاک سلوکی

فرم تن‌پوش‌های دوره سلوکی و تزیینات موجود روی آن، دارای شلوغی، عدم هماهنگی و انسجام نداشتن نقوش پارچه، برش و تن‌پوش‌ها است.

انواع لباس و پوشش سلوکیان

لباس‌های این دوره به سه دسته صرفاً یونانی، یونانی- ایرانی و صرفاً ایرانی تقسیم می‌شوند که پوشش ایرانی در این دوره، همان پوشاک هخامنشیان است.

پوشش صرفاً یونانی سلوکیان

در این دوره مجسمه‌های زئوس و آتنا با کلاه فریجی بلند دیده می‌شود. لباس این دو مجسمه همانند دیگر لباس‌های یونانی دارای چروک‌پذیری زیاد و فاقد دوخت و تزیین هستند که به‌شکل خاصی روی بدن قرار گرفته‌اند. این مجسمه‌ها از نظر جنس و دوخت، به سبک یونان و از نظر ظاهری به خدایان و الهه‌های یونانی شبیه هستند. در این دوره، نیم‌تنه زنی دیده می‌شود که برهنگی را نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که این امر از نظر هخامنشیان، عملی شرم‌آور و نکوهیده محسوب می‌شد. این مجسمه که از کوه‌های بختیاری پیدا شده، نوعی لذت و شهوت‌پرستی در آن احساس می‌شود که مورد علاقه یونانیان نیز بوده است.

پوشش یونانی - ایرانی سلوکیان

در کنار هنر یونانی و لباس‌های خاص آنان، در حوزۀ پوشاک ایرانی تلفیقی از هنر یونانی- ایرانی به وجود آمد که شکوه و عظمت یونانی در آن دیده می‌شود. قسمت بالای لباس‌های آنتیوخوس اول و آپولون-میترا، قالب تن و قسمت پایینی آنها بسیار گشاد است. هر دو لباس دارای کمربند بوده که روی آن دو، یک روبان پارچه‌ای قرار دارد. این روبان، این امکان را به‌ وجود می‌آورد که پایین لباس را تا کمر بالا بیاورد و سوارشدن روی اسب را راحت‌تر کند. هر یک از این کمربند‌ها، دو دنباله در طرفین دارند که در قسمت وسط، با یک سگک محکم می‌شوند. هر دو ردای بلندی روی دوش دارند که به‌وسیلۀ یک سنجاق‌سینه روی شانه راست یا جلوی سینه بسته شده است. طرح سنجاق‌سینه، طرح گل سرخ است که از طرح‌های ایرانی به شمار می‌رود. پیکره یونانی آپولون- میترا (شکل سمت راست)، کلاه فریجی که از آن سه نوار خارج شده، بر سر دارد. این نوار‌ها که بلندی آن تا روی شانه‌ها است، گوش‌ها و پشت گردن را پوشانده است. کلاه آنتیوخوس اول (شکل سمت چپ) که به‌شکل تاج است، از کوماژن الهام گرفته شده است. این تاج که حالت دندانه‌ای دارد، به تاج هخامنشیان شباهت بسیار دارد. کفش‌های هر دو به کفش‌های چرمی پارسی بسیار شبیه است. قسمت جلوی کفش‌ها حالت زبانه‌ای دارد که تا جلوی پا بالا آمده و با نوار‌هایی به‌شکل زنگوله تزیین شده است. طرح لباس آپولون شامل ستاره‌های پنج‌پر بلند است که از نقش‌مایه‌های یونانی به شمار می‌رود.

لباس پادشاهان سلوکی

لباس پادشاهان سلوکی دارای نماد‌های ایرانی- یونانی در کنار یکدیگر است. پادشاهان این دوره، کلاه فریجی بر سر می‌گذاشتند. این کلاه نیز همانند کلاه آپولون از سه نوار بلند تشکیل شده بود که پشت گردن و گوش‌ها را می‌پوشاند. کلاه پادشاهان دارای دو طرح ستاره و گل سرخ بود که طرح ستاره‌دار آن از کوه آپولون و طرح گل سرخ آن که مورد توجه ایرانیان بوده، از کمانگیر‌ها و تاج داریوش ایده گرفته شده است. طرح گل سرخ روی حاشیه کلاه فریجی دیده می‌شود. پادشاهان این دوره، ردای بلند با آستین‌های بلند بر تن می‌کردند؛ به‌طوری‌که تمام بدن آن‌ها را می‌پوشاند. جلوی لباس و لبه آستین‌ها با دو نوار (برگ مو و تور) تزیین شده است؛ به‌گونه‌ای که جلوی سینه، پایین ردا و سر آستین‌ها از نظر طرح با هم تناسب دارند. کفش پادشاهان سلوکی دارای سه بند است که با طرح گل سرخ ایرانی تزیین شده است. لباس شاهان سلوکی همانند لباس درباریان از رنگ خاصی برخوردار بود و تنها یک نیم‌تاج سفید که برای استفادۀ شاهان سلطنتی به‌کار می‌رفت، او را از دیگران متمایز می‌کرد.

لباس عزا در زمان سلوکی

شاهان سلوکی در زمان مرگ نزدیکان خود، لباس سیاه بر تن می‌کردند و نه روز به کسی اجازه ورود به بارگاه سلطنتی نمی‌دادند.

قبای سلوکیان

قبای سلوکیان در طی جنگ‌ها و فتوحات، برقراری ارتباط میان کشور‌ها و همچنین با تأثیر از فرهنگ‌های غربی دچار تغییر و تحول شده است. مثلاً در دوره سلوکیان و اشکانیان، با ورود سبک یونانی به پوشاک ایرانی و نیز حمله اسکندر به ایران، قبا‌ها با دوایر و لوزی‌های مروارید‌دوزی شده و زنجیر‌های در‌هم تابیده شده تزیین شدند.

پوشاک زنان در دورۀ سلوکیان

زنان سلوکی به‌هنگام حضور در اجتماع، سر و اندام‌هایشان را می‌پوشاندند. از مهم‌ترین دلایل پوشش لباس زنان می‌توان به پاک و مطهر ماندن، اعتقادات مذهبی و تأمین امنیت اشاره کرد. لباس زنان این دوره، شامل چیتون، پپلوس و هیماتیون است که سبکی یونانی دارند.

چیتون (Chiton)

چیتون پیراهنی آستین کوتاه، به‌شکل مستطیل است که به‌روش‌های مختلف دور بدن پیچیده و در قسمت شانه، به‌وسیلۀ یک سنجاق محکم می‌شد. این لباس در دو نوع آستین‌دار و بدون آستین است که در بین افراد، به‌ویژه بازیگران و کاهنان بسیار طرفدار داشته است. زنان سلوکی تن‌پوش چیتون را که از کتان ظریف تهیه شده است به پِپلوس که نوعی لباس پشمی و سنتی بود، ترجیح می‌دادند.

پپلوس (Peplos)

پوشش دیگر زنان سلوکی پپلوس نام دارد که میان زنان یونان باستان بسیار رایج بوده و در اواسط عصر کلاسیک، (حدود 500 سال قبل از میلاد) جزء محبوب‌ترین لباس‌ها به شمار می‌رفته است. این لباس، بلند و لوله‌ای‌شکل است که دختران جوان در مراسم‌های مهم یونان، آن را به تن می‌کردند.

هیماتیون (Himation)

هیماتیون، لباس دیگر زنان سلوکی است که برای اولین‌بار در قرن ششم قبل از میلاد ظاهر شد. هم زنان و هم مردان می‌توانستند از این لباس استفاده کنند و معمولاً آن را روی چیتون می‌پوشیدند. در حال حاضر هیچ اثری از این لباس وجود ندارد؛ ولی آثار باقی‌مانده از مجسمه‌ها و نقاشی‌ها نشان می‌دهد که این لباس، طرح‌های پیچیده‌ای داشته و معمولاً به رنگ روشن تهیه می‌شده است. مردان گاهی هیماتیون را به‌تنهایی و گاهی روی چیتون می‌پوشیدند؛ به‌طوری‌که بازوی سمت چپ مردان از زیر لباس پیدا می‌شد.

صادرات در دوره سلوکیان

در دوره سلوکیان، به‌دلیل فراوانی مواد اولیه مطلوب، صنعت نساجی و فرش ایران پیشرفت زیادی کرد؛ تا جایی که فرش، پوشاک و زیورآلات به کشور‌های دیگر نیز صادر می‌شد.

منابع

• باصری، سمیه و کریمی، مریم، «پوشاک سنتی به نام قبا در جامعه ایران»، نشریه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ 54، بهار 1398ش.
• پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
• زندی، ناهید، «سیر تحول لباس زنان از دوره ایلامی تا عصر حاضر»، پاییز 1401ش.
• طالب‌پور، فریده، «بررسی تغییرات لباس زنان در فلات ایران تا دوران اسلامی»، نشریه جلوۀ هنر، شمارۀ 22، بهار و تابستان 1382ش.
• غیبی، مهرآسا، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1385ش.
• «لباس سلوکی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1402ش.