پوشاک زنان در دوران ساسانیان

پوشاک زنان در دوران ساسانیان: تن‌پوش زنان ایران در دورۀ ساسانی.

پوشاک زنان ساسانی شامل دو نوع پیراهن، شلوار، دامن و شال است. از مهم‌ترین عناصر پوشش سر زنان این دوره، چادری گشاد و پرچین است که طبقات پایین‌تر جامعه از دستار استفاده می‌کردند. نمونه‌هایی از پوشاک زنان در نقش‌برجسته‌ها، موزاییک‌های بیشاپور و سایر آثار تاریخی به چشم می‌خورد. در این دوره لباس‌های نازک و ابریشمی جایگزین لباس‌های خشن و ضخیم دوره‌های قبل می‌شود. پوشش زنان در دوره ساسانی متأثر از مذهب زرتشت بوده است.

پوشاک زنان ساسانی

بر اساس یافته‌های پژوهشی زنان ساسانی با وجود داشتن فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی، پوشش کاملی شامل پیراهن و شلوار، دامن، شال، چادر و دستار داشته‌اند:

پیراهن بلند دراپه‌دار

روی پیراهن زنان ساسانی، دراپه‌ها یا چین‌های ملایمی دیده می‌شود. این پیراهن‌های گشاد در دو نوع آستین بلند و آستین کوتاه وجود دارد که یقۀ آن نیز به‌صورت گرد یا باز طراحی می‌شده است. این نوع پیراهن، یا با صفحه‌ای کوچک و کروی‌شکل روی شانه دراپه می‌شده و یا با بستن نواری در زیر سینه چین‌های فراوانی را ایجاد می‌کرده است (موزاییک‌های بیشاپور). نمونه‌ای از پیراهن دراپه‌دار بر تن آناهیتا در مراسم تاج‌گیری خسرو دوم در نقش‌برجستۀ طاق بستان دیده می‌شود. گاهی اوقات برای متفاوت نشان دادن پیراهن‌های ساسانی از اشکانی، پارچۀ پرچین دیگری به انتهای دامن اضافه می‌کردند و گاهی نیز روی پیراهن آستین‌دار، پیراهنی بی‌آستین و دراپه‌دار می‌پوشیدند که دو سرشانۀ آن به‌وسیلۀ دکمه‌ای به هم متصل می‌شدند.

پیراهن (تونیک) چاکدار

این پیراهن، شبیه پوشش مردان ساسانی بوده، اما قدی بلندتر داشته و تا وسط ساق پا می‌رسیده است. آستین این پیراهن، بلند و یقۀ آن گرد طراحی شده است. دامن این تونیک، با شش چاک طراحی شده که اطراف هر یک از این چاک‌ها را قلاب‌دوزی‌هایی تزیین کرده است. تونیک‌های ساسانی که به رنگ‌های سرخ، آبی آسمانی و سبز دیده می‌شد، مختص خدمتکاران و ندیمه‌های دربار بود.

شلوار

شلوار زنان ساسانی همانند مردان، گشاد و از جنس ابریشم بود. شلوارهای آزرمیدخت و پوراندخت، دو ملکۀ ساسانی از نوع شلوارهای نواردوزی شده، آبی‌رنگ و متفاوت با شلوار خدمتکاران شاه بود. برش شلوار‌های این دوره همانند دورۀ اشکانی ولی ساق‌های بلندتری داشته که با نوارکشی و چین‌دار کردن در قسمت جلو ساق پا آن را به‌اندازۀ فرد مورد نظر در می‌آوردند؛ قسمت کمر و دمپای شلوار را نیز لیفه‌هایی می‌دوختند که به‌وسیلۀ بندی جمع می‌شده است. نوع شلوار، طرح و جنس آن تحت‌ تأثیر عواملی چون دین و مذهب، موقعیت جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بود.

دامن

دامن‌های زنان ساسانی در دو نوع یک‌راسته و دوراسته تهیه می‌شدند. دامن یک‌راسته، نیم‌دایره‌ای‌شکل بود که دو سر آن به یکدیگر وصل می‌شد. قطر نیم‌دایره، کمر دامن بود که به پایین بالاتنه دوخته می‌شد؛ به‌طوری که انتهای نیم‌دایره‌ها روی ناف قرار می‌گرفت. دامن دوراسته، قطری بزرگتر از نمونۀ اول داشت که در دو طرف آن، چین‌های عرضی به‌شکل هفت دیده می‌شد. این چین‌ها در لبۀ پایین دامن به بزرگترین حد خود می‌رسید؛ به‌طوری که در وسط آن، نیم‌دایره‌ای به حالت آویزان ایجاد می‌شد.

شال

زنان ساسانی شالی دراز و بلند روی دوش یا بازو خود می‌انداختند که به‌طور مورب از شانۀ راست یا چپ عبور می‌کرد و تا پایین دامن ادامه داشت. این شال‌ها که همانند شال‌های زنان هندی بود، متناسب با موقعیت اجتماعی فرد، پوشیده می‌شد. خدمتکاران و افراد پذیرایی‌کننده، شال‌های‌شان را روی دو شانۀ خود می‌انداختند که نمونه‌ای از آن در کاشی‌های بیشاپور موجود در موزۀ ملی ایران دیده می‌شود.

چادر

بشقاب‌های نقره‌ای نشان می‌دهد که چادر از عناصر مهم پوشش سر و بدن در بین زنان ساسانی بوده که به‌صورت‌های مختلفی استفاده می‌شده است. گاهی آن را به دور کمر بسته و گاهی روی دوش خود می‌انداختند. کوزۀ موجود در موزۀ آرمیتاژ نمونۀ زن ساسانی را با بستن چادری به کمر نشان می‌دهد. چادرهای این دوره، گشاد و پرچین بوده و تا وسط ساق پا ادامه داشت. چادرهای زنان ساسانی کوتاه‌تر از دورۀ هخامنشی بود؛ زیرا به سختی تا روی شانه می‌رسید و گاهی نیز به‌صورت یقۀ چین خورده دور گردن زنان دیده می‌شد.

دستار

نوعی پوشش سر است که طبقات پایین‌تر جامعه به جای چادر از آن استفاده می‌کردند. در صحنۀ شکار گراز در طاق بستان، دستارهایی بر سر زنان چنگ‌نواز دیده می‌شود.

تاج

سکه‌های ساسانی نشان می‌دهد که ملکه‌ها از تاج‌های مزین به مروارید همراه با انواع جواهرات استفاده می‌کردند.

دهان‌بند

از سنت‌های رایج در زمان هخامنشیان است که زنان خدمتکار به هنگام صحبت با شاه، روی دهان خود می‌بستند.

لباس زنان غیر درباری

این گروه از زنان، تونیک‌هایی آستین‌بلند یا بدون آستین می‌پوشیدند. نوع آستین بلند آن بدون کمربند و نوع بی‌آستین آن به کمک کمری در پایین سینه بسته می‌شد. این پوشش، در موزاییک‌های بیشاپور و در آغاز پادشاهی شاپور اول دیده شده است. روی تونیک نیز جامه‌ای پوشیده می‌شد که از روی شانۀ چپ گره می‌خورد و یا از آن عبور می‌کرد و در ادامه، اعضای پایین بدن را می‌پوشاند. این لباس بعدها توسط زنان رومی پوشیده می‌شد.

پوشش پا

بلندی دامن پیراهن‌ها مانع از دیدن کفش زنان ساسانی شده است. نقوش باقی‌مانده از این دوره، نشان می‌دهد که احتمالاً زنان نیز همانند مردان از چکمه استفاده می‌کردند.

لباس زنان ساسانی در آثار باستانی

آثار باستانی بخشی از تاریخ فرهنگ و هنر ایران هستند که نوع لباس، زیورآلات و تزیینات را نشان می‌دهند:

نقوش برجستۀ طاق بستان و نقش رستم

در نقش‌برجستۀ نقش رستم، مراسم اعطای سلطنت به نرسه توسط آناهیتا دیده می‌شود. آناهیتا، تاجی کنگره‌دار بر سر دارد که گلوله‌ای از موهای مجعد روی آن قرار گرفته است. بخش دیگر از موهایش به‌صورت بافته شده، جلوی صورتش را پوشانده است. تاج او دارای روبان‌های پهن با چین‌های عرضی است که در هوا شناوراند. لباس آناهیتا، از پارچه‌ای تهیه شده که خطوط بدن را آشکار می‌سازد. روی کمر لباس، کمربندی بسته شده که از هر دو طرف این کمربند، دو نوار به‌شکل چروک بیرون آمده و به‌صورت اریب به گودی زیر سینه متصل شده تا قفسۀ سینۀ او مشخص شود. شنل آناهیتا همانند پیراهنش نرم و مواج است. در طاق بستان نیز آناهیتا با پیراهن بلند، ساده و آستین‌دار به چشم می‌خورد؛ همچنین روپوشی بدون آستین با دامنی گرد روی شانه‌هایش قرار گرفته که طرح روی آن با برگ‌هایی که داخل دایره‌های دوگانه‌ای قرار گرفته‌اند، تزیین شده است.

موزاییک‌های بیشاپور

تصاویر این موزاییک‌ها توسط هنرمندان ایرانی-ساسانی طراحی شده و بعدها به‌دست هنرمندان رومی یا سوریه‌ای به موزاییک تبدیل شده است. لباس زنان در موزاییک‌های بیشاپور، همان پیراهن بلند دراپه‌دار مخصوص زنان اشرافی بوده است. از مضامین این موزاییک‌ها می‌توان به تحریک میل جنسی و دعوت به لذت و خوشی اشاره کرد.

قطعات طلاکاری شده

بیشترین قطعات طلاکاری شده مربوط به دورۀ ساسانی در موزۀ آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود؛ از جملۀ این قطعات می‌توان به تصویر رقاصه‌هایی که روی کوزه‌ها طراحی شده‌اند، اشاره کرد. این زنان برهنه‌اند و چادری بدن‌نما و نیم‌پیراهنی آستین‌دار که قد آن تا روی ناف است، به تن دارند. پایین این نیم‌پیراهن، با کنگره‌هایی منحنی‌شکل تزیین شده‌اند. روی یک کاسۀ نقره‌ای موجود در موزۀ ایران باستان تهران، زنان نوازنده‌ای را به دور یک رقاصه نشان می‌دهد که یکی از زنان در حال نواختن ارغنون است. این رقاصه‌های برهنه روی جامی زورقی‌شکل، در اطراف تخت شاهی حضور دارند و برای خوشایند شاه، به‌کمک یک روسری بلند، اشکالی را در هوا به نمایش در می‌آورند. این روسری‌ها با دوایر و حاشیه‌های هلالی‌شکل تزیین شده و انتهای آن، منگوله‌هایی دیده می‌شود. هر کدام از این رقاصه‌ها، نیم‌تاج روبان‌داری به دور پیشانی بسته‌‌اند و موهای بلند بافته‌ شده‌ای دارند. روی جامی دیگر، تصویر بهرام پنجم و همسرش سپینود در یک ضیافت شاهانه دیده می‌شوند. سپینود اَرخالقی به تن دارد که همانند تشک، دولا دوخته شده و در قسمت جلو به کمک دکمۀ درشتی بسته می‌شود. سر آستین‌ها و پایین ارخالق با نوارهای پهنی تزیین شده است. سپینود، در زیر ارخالق، پیراهن بلندی پوشیده که تا روی زمین ادامه دارد و به‌شکل حلقۀ گلی در آمده است.

سکه‌ها

روی سکه‌های ساسانی تصویر افرادی چون ملکه شاپور دختک (همسر بهرام دوم)، ملکه پوران و آناهیتا دیده می‌شود. در این سکه‌ها، ملکه شاپور دختک، با کلاهی بیضی‌شکل و مرصع به مروارید، همراه با چنبر‌هایی از تاجک‌ها و موی سر نشان داده شده است. سکه‌هایی که تصویر آناهیتا روی آن حک شده، متعلق به اهورامزدا، بهرام دوم و خسرو دوم است که در یکی از این سکه‌ها، آناهیتا را با لباسی بلند و تاجی بر سر در کنار آتش‌دان نشان می‌دهد که کمربندی نیز به کمر دارد. بستن کمربند از شاخصه‌های اصلی و معنادار در پوشاک ایران به ‌شمار می‌رود و به‌عنوان خطی است که مرز میان جهان اعلی و سفلی را در پیکرۀ انسان مشخص می‌کند. در فرهنگ ایران، کمر بستن به معنای آماده به خدمت بودن است.

گچ‌بری

از مهم‌ترین تزیینات دورۀ ساسانی، هنر گچ‌بری است. در محوطۀ برزوقاله در شهرستان کوهدشت، تصویر بانویی ساسانی با پیراهن، شلوار چین‌دار و شال بلندی که از دو طرف شانه‌هایش آویزان شده، دیده می‌شود. لباس این پیکره، پرچین و آستین بلند است که احتمالاً از پارچه‌ای نازک از جنس ابریشم دوخته شده است. بلندی این پیراهن تا روی مچ پا است و در قسمت زانو حالت فر خورده دارد. تاج او با گل پنج‌پر و ستاره‌ای‌شکل تزیین شده است.

مهرها

مهرهای زنان ساسانی به چهار دستۀ مهر‌های اداری و رسمی، مهرهای ملکه‌های ساسانی و زنان درباری، مهرهایی با تصاویر آناهیتا که شامل مضامین الهی است و مهرهایی با مضامین خانوادگی تقسیم شده‌اند. تصویر زن و مرد به حالت نشسته روی یکی از مهر‌های مسطح که در موزۀ متروپولتین نگهداری می‌شود، زن را با لباسی بلند و سربندی که به موهای خود بسته، نشان می‌دهد. لباس زنان موجود روی مهرهای ساسانی، همگی پوشیده و بلند است. تصویر آناهیتا نیز در این مهرها، با لباسی بلند و پرچین دیده می‌شود که نشانه‌ای از امواج ‌بیکران است.

نقاشی‌های دیواری

در این دوره، استقبال از هنر نقاشی، بیش از دورۀ اشکانی بوده است. در یکی از این نگاره‌ها، که احتمالاً شخصیت آناهیتا را به تصویر کشیده، او را با لباس بلند و چین‌دار، در کنار پرده، با کوزۀ آبی در دست نشان می‌دهد که در حال اجرای مراسم آیینی است. تزیینات لباس این بانو شامل سه دایرۀ مماس با نقطه‌ای در مرکز آن است.

منابع

• پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
• سیاری، مریم، «شناسایی و تحلیل تأثیر پوشاک زنان ساسانی بر پوشاک دوران اسلامی (بر اساس نمونه‌های موزاییک‌کاری بیشاپور)»، نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، تیر 1398ش.
• شیرازی، ابوالقاسم آقاحسین، پوشاک زنان ایران از آغاز تا امروز، تهران، اوستا فراهانی، 1382ش.
• صادقی، سارا و دیگران، «بررسی تن‌پوش‌های زنان دورۀ ساسانی»، نشریۀ علمی زن و فرهنگ، شمارۀ 49، پاییز 1400ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، تهران، هنر‌های زیبای کشور، 1343ش.
• غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
• متین، پیمان، پوشاک در ایران زمین، ترجمۀ علی بلوک‌باشی، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
• مجابی، سید‌علی، «پوشاک زنان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1403ش.
• مهرین، مهرداد، پوشاک زنان ایران، تهران، دودنیا، 1386ش.
• «همه چیز دربارۀ اهورامزدا»، وب‌سایت تاریخ ما، مطالعه و بررسی دانستنی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1400ش.
• یاوری، حسین و حکاک‌باشی، سارا، مختصری دربارۀ تاریخ تحولات لباس و پوشاک در ایران، تهران، سیمای دانش، 1389ش.