پوشاک مردان در دوران اشکانیان
پوشاک مردان در دوران اشکانیان؛ تن‌پوش مردان ایران در دوره اشکانیان.
پوشاک مردان اشکانی عمدتاً از دو قسمت پیراهن و شلوار تشکیل شده است. پس از آن عبا، بالاپوش و قبا رایج شد. مرد اشکانی همواره آراسته به کمربند و کلاه بوده و غالباً کفش چرمی نیز به پا داشته است.
سیر تحول پوشاک مردان اشکانی
اشکانیان از پوشاک خود که توسط اسکندر و همراهانش توسط اسکندر و همراهانش دچار تغییر و تحول شده و از فرهنگ و هنر یونان تأثیر پذیرفته بود، محافظت کردند. آنان نه تنها سبک پوشش اسلاف‌شان، مادها و هخامنشیان را زنده کردند، بلکه باعث رشد و رونق پوشاک این دوره نیز شدند و با حفظ اصالت ایرانی، آن را به دوره بعد یعنی ساسانیان منتقل کردند.[۱] تن‌پوش پارت‌ها (اشکانیان) در ابتدا بسیار ساده و خشن و شبیه تن‌پوش مادها بود؛ اما بعد‌ها پادشاهان این دوره از تونیک‌های بلند‌تر و پرچین‌تر که با پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی مرغوب دوخته می‌شد، استفاده می‌کردند. شلوار پارت‌ها از لحاظ برش و فرم همانند شلوار مادها، ولی گشادتر و با تزیینات بیشتری همراه بود. کلاه، کمربند و شنل اشکانیان هم در اوایل حکومت‌شان شبیه مادها بود. پاپوش‌ها و چکمه‌ها نیز با کمی تغییر در این دوره رواج داشت. نقوش کار شده روی تن‌پوش مردان این دوره، تحت‌تأثیر معماری یونانی بوده که شامل نقش‌های ریز زنجیر‌مانند، لوزی یا دایره است.[۲] تن‌پوش‌های این دوره، نشانگر مقام و درجه اجتماعی افراد مختلف جامعه بوده و پوشیدگی لباس‌های این دوره نسبت به دوره‌های قبل بیشتر است.[۳]
سبک پوشش مردان اشکانی
سبک پوشش مردان در این دوره، به سه عامل تنوع در لباس و اهمیت دادن به آن، توسعه و گسترش پوشاکی که در دوره هخامنشیان پوشیده می‌شد و فرهنگ و هنر یونانی بستگی دارد. از مهم‌ترین تغییرات سبک لباس این دوره، می‌توان به استفاده از ملحقات و زیورآلات کار شده روی لباس‌ها اشاره کرد.[۴]
ویژگی‌های پوشاک اشکانیان
- تبدیل نقش انسان از نیم‌رخ به تمام‌رخ که باعث مشخص‌تر شدن مدل‌های تن‌پوش ایرانیان در این دوره می‌شود.
- به نمایش گذاشتن جزئیات چهره و جامه.
- تأثیر نماد‌های هنر معماری در تن‌پوش پارت‌ها که در نقوش تزیینی کار شده روی لباس‌ها دیده می‌شود.
- پرداختن به جزئیات معماری یونانی و اصالت ایرانی در تن‌پوش مردم این دوره و تمام‌رخ نشان دادن چهره و اندام و نشان دادن بهتر جزئیات پوشش تن و سر.[۵]
- گرایش زیاد به لباس‌های پر زرق‌وبرق، مو‌های پف‌کرده، سربند پهن، شلوار پف‌کرده و ریش و سبیل کم‌پشت‌تر از قبل و گاهی مجعد.[۶]
- تفکیک لباس مردم ایران از نظر جنسیت و طراحی لباس‌های ویژه و جداگانه برای مردان و زنان.[۷]
قبا‌های رایج در دوره اشکانیان
قبا‌های این دوره را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: نوع اول آن قبایی جلو بسته با بلندی تا حدود زانو و یقه‌گرد است که نمونه آن در نقوش حکاکی شده روی استخوان دیده می‌شود؛ برای اینکه سر بتواند به‌راحتی از یقه رد شود، شکافی در قسمت جلوی آن طراحی شده است. آستین‌های این قبا به‌قدری بلند است که تا روی انگشتان دست را می‌پوشاند. این آستین از مچ دست تا روی انگشتان، قیفی‌شکل و چین‌دار است. روی این قبا کمربندی بسته می‌شود که باعث به‌وجود آمدن چین‌های عمودی در پایین قبا می‌شود. (شکل الف)[۸] نوع دوم آن، قبا‌های جلو بازی هستند که در آنها یقه قبا به یک سمت (معمولاً چپ) تمایل دارد. نمونه این نوع قبا روی مجسمه مرد اشکانی از شهر هاترا و مجسمه مرد شمی دیده می‌شود. (شکل ب و پ)[۹] نوع سوم این قبا‌های جلوباز که در مجسمه اوت‌هال (اوتال)، پادشاه الحضر دیده می‌شود، با حاشیه‌هایی تزیین شده است.[۱۰] آستین این قبا دارای چین‌های ریز و عرضی است که تا قسمت مچ ادامه دارد و آستین در این قسمت تنگ شده است. به‌دلیل خلق‌وخوی جنگی اشکانیان، به نظر می‌رسد که این مدل آستین‌ها برای حفاظت آنان در برابر سرما بوده است. (شکل ت)[۱۱]
پیراهن (تونیک) مردان اشکانی
یکی از لباس‌های عمده مردان اشکانی، پیراهن است. این پیراهن که قد بلندی هم دارد، بدن را در برابر سرما و گرما محافظت می‌کند. نوعی از آن دارای یقه‌گرد و آستین بلند است. قسمت بالاتنه این پیراهن، تنگ و پایین‌تنه آن بسیار گشاد طراحی شده است تا سبب تسهیل حرکت سرباز در سوارکاری باشد. جنس این پیراهن از کتان یا پشم است و در قسمت کمر با کمربندی بسته می‌شود. اکثر این پیراهن‌ها در سمت راست جیب گشادی دارند که در آن خنجر می‌گذاشتند.[۱۲] نوع دیگری از این تن‌پوش‌های آستین‌دار، تونیک بلندی بوده که به‌تنهایی و یا در زیر قبا می‌پوشیدند. در خارج از ایران این تونیک با اشکال لوزی طراحی شده است که روی شلوار‌ها نیز دیده می‌شود. تونیک‌های ایرانی با نوار‌هایی در قسمت مچ و گردن تزیین می‌شدند.[۱۳] این نوار‌ها روی پیراهن شاهان و بزرگان دارای تزیینات هندسی و گیاهی بود که روی لباس گلدوزی و یا احتمالاً با طلا و نقره تزیین می‌کردند. این حاشیه‌ها روی آستین و شلوار نیز دیده می‌شد. این تونیک با کمربندی به‌صورت شل در ناحیه باسن بسته می‌شد.[۱۴]
شنل مردان اشکانی
شنل یا عبا از لباس‌های ویژه جنگجویان، تاجران و فرماندهان نظامی بوده است که از یک تکه پارچه مستطیلی تشکیل شده بود که روی شانه‌های خود می‌انداختند. این شنل به‌وسیله یک دکمه یا سگک در قسمت جلوی شانه راست بسته می‌شد. گاهی اوقات این عبا علاوه بر شانه‌ها، بازو‌های دست چپ تا مچ دست را نیز می‌پوشاند که احتمالاً این نوع عبا‌ها را بازرگانان می‌پوشیدند.[۱۵] سوارکاران و جنگجویان اروپایی در پوشش نظامی خود از سوارکاران اشکانی تقلید می‌کردند.[۱۶]
شلوار مردان اشکانی
شناخته‌‌شده‌ترین تن‌پوش پارت‌ها، شلوار است که از پارچه نسبتاً لطیفی تشکیل شده و دارای چین‌های بیضوی است که تا قوزک پا ادامه دارد.[۱۷] شلوار‌های جنگجویان و سپاهیان گشادتر از سایر افراد بود و در قسمت پایین هر کدام از لنگه‌های آن نواری دوخته شده بود که محکم روی کفش بسته می‌شد یا داخل پوتین‌ها قرار می‌گرفت.[۱۸] قسمت جلوی شلوار پارت‌ها از بالا به پایین و همچنین روی دمپای شلوار با نوار‌های گلدوزی شده از پارچه ضخیم تزیین می‌شد. گاهی این نوار گلدوزی شده روی پهلو‌های شلوار نیز دیده می‌شد.[۱۹] شلوار مجسمه مفرغی مرد شمی نوعی شلوار مخصوص سوارکاری است که از دو ران‌پوش (ران‌پا، دو تکه پارچه پرچین که در عقب ثابت هستند و با نوار حاشیه‌ای تزیین شده‌اند) تشکیل شده است. به‌علت هوای گرم منطقه، سوارکاران شلوار بلند نمی‌پوشیدند.[۲۰]
سرپوش و کلاه
سرپوش اشکانیان شامل تاج، نیم‌تاج (دیهیم)، موبند، دستار، باشلق، کلاه نمدی، عمامه و دستار است. تاج شاهان پارتی از لحاظ شکل، هنر و زیبایی به پنج دسته تقسیم می‌شوند:
نوع اول
شاهان پارت در ابتدا کلاه ساده‌ای که به کلاه باشلقی معروف بود، بر سر می‌گذاشتند. این کلاه که با مروارید تزیین شده بود، شباهت زیادی به کلاه بزرگان ماد و فرمانروایان هخامنشی داشت. این کلاه که روی سکه مهرداد اول مشاهده می‌شود، کوچک بوده و نوک آن اغلب به یک طرف خمیده می‌شده است.[۲۱]
نوع دوم
از زمان مهرداد اول تصویر شاه بدون کلاه روی سکه‌ها دیده می‌شود و تاج فقط به‌صورت نواری است که در پشت سر گره می‌خورد. این نوار که نوعی نیم‌تاج به شمار می‌رود، با جواهرات زیادی تزیین شده است. نمونه این نوع سربند که در مجسمه مرد شمی مشاهده می‌شود، از حلقه‌هایی تشکیل شده که در پشت سر گره می‌خورد و به نشان شهریاری معروف است.[۲۲]
نوع سوم
تاجی گرد، مزین به جواهر و سنگ‌های قیمتی که روی گوش‌ها را می‌پوشانده است. در قسمت جلوی این کلاه که بر سر مهرداد دوم دیده می‌شود، با استفاده از مروارید، گلی به طرح ستاره نقش بسته است. شاهان بعدی از جمله سناتروک و فرهاد سوم از تاج‌هایی استفاده می‌کردند که در وسط آنها با حیواناتی، از قبیل شاخ، عقاب و گوزن تزیین شده بود.[۲۳]
نوع چهارم
نوع دیگر این تاج‌ها دارای لبه پهن و کروی‌شکل است که دور‌تادور آن با مروارید تزیین شده است. در بالای تاج، میله‌های زرینی قرار دارد که انتهای هر یک از آنها با مروارید تزیین شده است. قسمت پشت کلاه نیز دو میله تودرتو قرار گرفته که نوار‌هایی از آن آویزان است. نمونه این تاج بر سر بلاش سوم و اردوان پنجم دیده می‌شود.[۲۴]
نوع پنجم
این تاج که از نیم‌دایره‌هایی تشکیل شده، در قسمت بالای آن زایده‌ای قرار دارد که با یک ردیف از مروارید تزیین شده است. پشت کلاه دو گره تودرتو قرار دارد که نوار‌هایی از آن آویزان است.[۲۵]
زیباترین نوع پوشش سر
این نوع کلاه عمامه‌ای که بر سر شاه اوتال دیده می‌شود، با نقوش هندسی و سنگ‌های گران‌بها تزیین شده است و به‌شکل مربع‌هایی است که دو دایره هم‌مرکز در مرکز آنها دیده می‌شود. در قسمت پایین کلاه، نواری ساده و بدون طرح قرار دارد که این نوار در وسط پیشانی به دو قسمت تقسیم می‌شود و یراقی از بالای آن عبور می‌کند و سپس در قسمت پشت سر به نوار اصلی ختم می‌شود. زایده‌ای هلالی شکل در پشت کلاه دیده می‌شود که از گوش‌ها و گردن محافظت می‌کند. (تصویر روبه‌رو)[۲۶]
پاپوش مردان اشکانی
پاپوش اشکانیان همان چکمه‌های چرمی است که به‌سبکی ساده دوخته شده و اختلاف انواع آن در اندازه و یا در استفاده از بند و سگک است. کفش پارتیان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
دسته اول
کفش‌های ساده‌ای هستند که روی آن از دو تکه چرم تشکیل شده و به‌وسیله یک بند در جلوی کفش گره زده می‌شود. این نوع کفش در نقاشی‌های دورا اروپوس و سنگ‌نگاره تخت‌جمشید دیده می‌شود.
دسته دوم
نوع دیگر این کفش که در پیکره کشف‌شده از شمی دیده می‌شود، پوتینی ساق‌بلند است که پشت پنجه آن به‌سمت بالا و روی کفش قرار گرفته است.
دسته سوم
نوع سوم آن که در پای سورنا دیده می‌شود، پنجه‌ای برگشته به‌سمت بیرون دارد.
دسته چهارم
نیم‌چکمه‌هایی است که به‌صورت یکپارچه از چرم ساخته شده‌اند و از نیم‌رخ به‌صورت هلالی دیده می‌شوند.[۲۷]
تزیینات کفش اشکانیان
در این دوره، تزیینات کفش‌ها نیز همانند تزیینات لباس‌ها با معماری یونانی همراه بوده است. استفاده از بند‌های سگک‌دار جهت محکم کردن پاپوش، مخصوص کفش پادشاهان و افراد عالی‌رتبه بوده و سایر افراد از کفش‌های ساده‌تری استفاده می‌کردند.[۲۸]
کمربند اشکانیان
در این دوره دو نوع اصلی از کمربند دیده می‌شود: یکی شال گره خورده و دیگری کمربند پهن با شاخ‌و‌برگ که در نقش برجسته تنگ سروک واقع در ایلام دیده می‌شود. در دورا اروپوس، هترا و پالمیرا نیز لباس‌ها به‌وسیله سین‌گولوم بسته شده است. رایج‌ترین کمربند در پالمیرا، شالی است مشتق از «سین‌گولوم» که به دور باسن پیچیده می‌شود و با یک گره مربع «هرکولی» بسته می‌شود. همچنین در این منطقه کمربند‌های پهن با سگک‌های برنزی و زبانه‌های متحرک کشف شده که روی آن نقش حیوانات در حال نزاع دیده می‌شود. در بیستون نیز تصویر یک شاهزاده پارتی با کمربند چرمی که سگک فلزی روی آن قرار دارد، دیده می‌شود.[۲۹]
پانویس
- ↑ «بررسی پوشاک دوره اشکانی»، وب‌سایت ویرا ساینس.
- ↑ غیبی، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص179-171.
- ↑ «تاریخ پوشش ایران در دوران اشکانیان»، وب‌سایت دارنیا.
- ↑ «لباس در دوره اشکانیان (پوشاک قوم پارت)»، وب‌سایت نسیم‌بیت.
- ↑ غیبی، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص172 و 173.
- ↑ پوربهمن، پوشاک در ایران باستان، 1386ش، ص110.
- ↑ صادقیان سرخابی، بررسی پوشاک دوره اشکانی، 1390ش، ص81.
- ↑ باصری و کریمی، «پوشاک سنتی به نام قبا در جامعه ایران»، 1398ش، ص267 و 268.
- ↑ پوربهمن، پوشاک در ایران باستان، 1392ش، ص123.
- ↑ غیبی، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1391ش، ص186.
- ↑ پوربهمن، پوشاک در ایران باستان، 1392ش، ص112-108.
- ↑ سفر و مصطفی، هترا (حضرا) شهر خورشید، 1376ش، ص95.
- ↑ متین، پوشاک ایرانیان، 1383ش، ص78.
- ↑ سفر و مصطفی، هترا (حضرا) شهر خورشید، 1376ش، ص95.
- ↑ سفر و مصطفی، هترا (حضرا) شهر خورشید، 1376ش، ص97.
- ↑ «تاریخچۀ طراحی لباس در ایران»، وب‌سایت مجلۀ مُد.
- ↑ رنج‌دوست، تاریخ لباس ایران، 1387ش، ص40.
- ↑ سفر و مصطفی، هترا (حضرا) شهر خورشید، 1376ش، ص97.
- ↑ قپانداران، تاریخ پوشاک ایرانیان از باستان تا عصر حاضر، 1389ش، ص52.
- ↑ صادقیان سرخابی، بررسی پوشاک دوره اشکانی، 1390ش، ص100.
- ↑ سرفراز و آورزمانی، سکه‌های ایران؛ از آغاز تا دوران زندیه، 1388ش، ص33.
- ↑ شهشهانی، تاریخچه پوشش سر در ایران، 1374ش، ص41.
- ↑ بیانی، تاریخ سکه؛ از قدیمی‌ترین ازمنه تا دوره ساسانیان، 1386ش، ص73 و 74.
- ↑ سرفراز و آورزمانی، سکه‌های ایران؛ از آغاز تا دوران زندیه، 1388ش، ص34.
- ↑ بیانی، تاریخ سکه؛ از قدیمی‌ترین ازمنه تا دوره ساسانیان، 1386ش، ص121.
- ↑ سفر و مصطفی، هترا (حضرا) شهر خورشید، 1376ش، ص96.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، 1343ش، ص190-184.
- ↑ بلوک‌باشی و یارشاطر، پوشاک در ایران زمین؛ از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، 1383ش، ص79.
- ↑ متین، پوشاک ایرانیان، 1383ش، ص437-435.
منبع
- باصری، سمیه و کریمی، مریم، «پوشاک سنتی به نام قبا در جامعه ایران»، نشریه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ 54، بهار 1398ش.
- «بررسی پوشاک دوره اشکانی»، وب‌سایت ویرا ساینس، تاریخ بازدید: 2 شهریور 1402ش.
- بلوک‌باشی، علی و یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین؛ از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، ترجمه پیمان متین، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
- بیانی، ملک‌زاده، تاریخ سکه؛ از قدیمی‌ترین ازمنه تا دوره ساسانیان، تهران، دانشگاه تهران، 1386ش.
- پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
- پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر، 1392ش.
- «تاریخ پوشش ایران در دوران اشکانیان»، وب‌سایت دارنیا، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1394ش.
- «تاریخچۀ طراحی لباس در ایران»، وب‌سایت مجلۀ مُد، تاریخ بازدید: 2 شهریور 1402ش.
- رنج‌دوست، شبنم، تاریخ لباس ایران، تهران، جمال‌هنر، 1387ش.
- سرفراز، علی‌اکبر و آورزمانی، فریدون، سکه‌های ایران؛ از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت، 1388ش.
- سفر، فؤاد و مصطفی، محمد‌علی، هترا (حضرا) شهر خورشید، ترجمه نادر کریمین سردشتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376ش.
- شهشهانی، سهیلا، تاریخچه پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374ش.
- صادقیان سرخابی، ژاله، بررسی پوشاک دوره اشکانی، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، 1390ش.
- ضیاءپور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، تهران، هنر‌های زیبای کشور، 1343ش
- غیبی، مهرآسا، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
- غیبی، مهرآسا، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، چاپ چهارم، تهران، هیرمند، 1391ش.
- قپانداران، وجیهه، تاریخ پوشاک ایرانیان از باستان تا عصر حاضر، تهران، مهر بیکران، 1389ش.
- «لباس در دوره اشکانیان (پوشاک قوم پارت)»، وب‌سایت نسیم‌بیت، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1402ش.
- متین، پیمان، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1383ش.