چادرشب

چادرشب؛ پارچۀ دست‌بافتِ رنگارنگ و معمولاً با طرح چهارخانه.

چادرشب، یکی از صنایع‌ سنتی ایران است كه براساس فرهنگ و آداب و رسوم مردم مناطق مختلف بافته می‌شود. در گذشته به‌صورت دستی و با دستگاه پاچال و از ابریشم و پنبه بافته می‌شد و امروزه با ماشین‌های مجهز و با الیاف مصنوعی بافته می‌شود. نقوش به‌کار رفته در آن ریشه در باور و هنر ایران باستان دارد و با آثار مکشوف از مارليك و املش اشتراکاتی دارد که در بردارندۀ مفاهیمی چون تقدس، حیات، باروری و برکت است. این صنعت به ثبت جهانی نیز رسیده است.

مفهوم‌شناسی

اکثر لغت‌نامه‌ها چادرشب را پوششی برای پیچیدن رختخواب دانسته‌اند که در برخی مناطق نام آن دچار تغییراتی شده است. در فرهنگ‌ها و لهجه‌های محلی بختیاری‌ها و مناطق شمالی خراسان چارشاوْ، ترکمنی‌ها چاشو، کرمانی‌ها چادِرشو، سمنانی‌ چاسّوره، یزدی‌ها چادیشو، سیستانی‌ها جاوَن، کرمانشاهی‌ و خوزستانی‌ها موج ، گیلانی‌ها چارشو، لر‌ها آن را ماشته و گلستانی‌ها ابریشم‌بافی می‌گویند. چون بیشتر مردم در قديم از آن براي روانداز در شب استفاده مي‌کردند به چادرشب معروف شد.

تاریخچه

چادرشب در حدود پانزده قرن است که در مناطق شمالی ایران بافته می‌شود. برخی از پژوهشگران، میان نقش‌نگاره‌های برخی از حیوانات بر روی آثار مارلیک و تپۀ گوهررود در گیلان با نقوش چادرشب‌های قاسم‌آباد اشتراکاتی یافته‌اند و سرچشمۀ این نقوش را از آن نقش‌نگاره‌ها می‌دانند و قدمت چادرشب را به آن دوره برمی‌گردانند. بعضی از باستان‌شناسان چادرشب‌بافی قاسم‌آباد را امتداد زری‌بافی دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی می‌دانند. چادرشب‌بافی در منطقۀ قشم در دورۀ قاجار نیز گزارش شده است؛ اما شناخته‌شده‌ترین منطقه که چادرشب‌بافی در آن رواج داشته، روستای قاسم‌آباد گیلان است و روستاهای ابیانه و بَرزُک از توابع کاشان نیز جزو مناطق باسابقه در این صنعت هستند. در توسعه و گسترش این هنر علاوه بر تاريخچۀ طولاني، وجود جادۀ ابریشم نیز به‌عنوان شاه‌راه اقتصادی نقش به‌سزایی داشته است.

کاربردها

برخی از کاربردهای هنر زیبای چادرشب‌بافی از گذشته تا به امروز عبارتند از:

• کاربردهای سنتی چادرشب شامل کمرپیچ، حمل نوزاد، روجهازی دختران، رو‌تختی، ساک‌دستی، جانماز (سجاده)، پوشش سر (چادر)، رختخواب‌پیچ، بقچه، حمل علوفه و فرآورده‌های کشاورزی، دستار (برای مردان)، سربند (مورد استفادۀ زرتشتیان قدیم)، پوشش سقف ارابه، قبا، زیرسری، روانداز، لباس تعزیه و سفر می‌شود.
• کاربردهای جدید چادرشب با توجه به تغییر نیاز بازار شامل جليقه، انواع بلوز مردانه و زنانه، مانتو و دامن زنانه، كوسن، روآباژوری، روميزی، پرده، یقه، سرآستین، زیرانداز، كلاهك آباژور، روتلفنى، روتلویزیونى، روطاقچه‌اى، کیف، شال، اکسسوری، پوشش مجمع (سینی برای حمل جهیزیه)، کمربند داماد، رویۀ لحاف، کوله‌پشتی، جامدادی، روکش مبل، صندلی، پارتیشن و پشتی است.

کارکرد چادرشب در مناطق مختلف

کارکردهای مختلف چادرشب در آیین و رسوم گذشته عبارت است از:

1. چادر سر؛ در اصفهان، روستاهای ابیانه و بَرزُک (کاشان)، میبد، قم و یزد.
2. رختخواب‌پیچ؛ در برخی از مناطق شمال و عشایر کرد شمال خراسان.
3. کمرپیچ زنان روستایی؛ برای جلوگیری از رطوبت و کمردرد در مناطق شمالی ایران.
4. روانداز؛ در مناطق کویری و گرمسیری مثل یزد و اصفهان.
5. روتختی، روبالشی، شال‌کمری در شمال خراسان و رویۀ لحاف، تشک، متکا و بالش در کرمان.
6. استفاده در جشن‌ و آیین‌های ملی (عیدنوروز)؛ برای طلب باران.
7. مراسم عروسی؛ به‌عنوان جهیزیۀ عروس، هدیۀ شب قندشکنان (بله‌برون)، سرمایۀ عروس در وقت تنگ‌دستی، رورختخوابی، جامه، روسری و پردۀ اتاق عروس.
8. نذر مراسم مذهبی؛ در مراسم نخل‌گردانی روز عاشورا و تاسوعا در روستای ابیانه.
9. لباس؛ به‌عنوان لباس مخالف‌خوان مراسم تعزیه در شاهرود، لباس کشتی‌گیران در گیلان و مازندران و یا لباس محلی زنان در گیلان.

نقوش

برخی از طرح‌های چادرشب یا از طبیعت و محیط اطراف گرفته شده یا الهام از هنر و تمدن گذشتگان است که بیانگر قدمت نقوش و پیشینۀ هنری آنها است.

برخی از این نقوش عبارتند از: نقوش هندسی (قالی‌گل، کلیم‌گل، موج‌دار)، گیاهی (سرو)، حیوانی (اردک، بز کوهی، گوزن، پروانه)، انسانی (مرد اسب‌سوار، زن تاج‌دار)، سماوی (ماه‌گل، ماه‌ شاخ‌دار) و اشیای پیرامون (تبرزین، شانه، کشتی و گل دریایی).

مفاهیم نقوش

باستان‌شناسان معتقدند بين نمادهای چادرشب و آثار کشف شده از مارليك و املش وجه مشترکی وجود دارد که بیانگر پایبندی بافندگان به سنت تصویری و آثار گذشتگان است. مفهوم برخی از نقوش بیانگر تقدس، حفاظت از درخت زندگی، تداوم حیات، باروری، برکت و جاودانگی است که به‌صورت شفاهی انتقال یافته است. طبق باورهای محلی، برخی از نمادها آورندۀ خیر و دورکنندۀ شر هستند؛ پرنده نماد آسمان و خوش‌‌خبر و خوش‌یمن، بزسانان سمبل باروری و نویدبخش بهار، اسب تمثیل نیروی زندگی و باران، قورباغه نماد بشارت باران و پروانه نماد تحول است. همۀ این نمادها با محوریت ماه‌گل است که نماد فزونی بارورى و برکت است.

تفاوت بافت در مناطق مختلف ایران

تفاوت بافت به طرح و رنگ بستگی دارد. در مناطق شمالی که به رنگ طبیعت و جنگل است، رنگ‌های متمایل به سبز و قرمز و در خراسان و یزد که بیشتر به رنگ کوه و کویر است، رنگ‌های متمایل به زرد، سفید و مشکی به کار می‌روند. چادرشب‌بافان با تکمیل رنگ‌های سرد و گرم در خلق نقوش متنوع به جلوه‌گری می‌پردازند.

نقش زنان در فرایند بافت

تولیدکنندگان اصلی چادرشب، زنان روستایی هستند که بر اساس فرهنگ و آداب رسوم منطقه، چه از جنبۀ هنر و زیبایی و چه به‌ویژه از جنبۀ مصرفی نقش بسیار مهمی را در بافت ایفا می‌کنند. تمام مراحل تولید تا کاربرد آن زنانه است. زنان در تهیۀ ابریشم از پیله‌ها تا نخ‌ریسی و رنگ‌آمیزی حضور فعالی دارند. زنان یک محله با استفاده از تعدادی چوب به اندازۀ پارچۀ چادرشب دور هم جمع شده و عمل چله‌کشی را انجام می‌دهند. در راه‌اندازی بخش‌های متحرک دستگاه بافت پاچال نیز نقش دارند. چادرشب‌ها را در گروه‌های فروش غیررسمی به زنان مدیر فروش در هر روستایی می‌دهند تا در بازارهای محلی بفروشند.

نقش زنان خانه‌دار چادرشب‌باف در اقتصاد خانواده

یکی از مهمترین دلایل بافت چادرشب از گذشته تا کنون، دغدغۀ زنان خانه‌دار برای برطرف کردن بخشی از نیاز اقتصادی خانواده بوده است. چادرشب به‌دلیل برخی ویژگی‌ها، از جمله استحکام و دوام، بهره‌مندی از نقوش زیبا و متنوع، سازگاری با محیط، طبیعت و نیازهای مردم و با وجود صنعتی شدن همچنان در اقتصاد نقش به‌سزایی داشته و روز به‌روز بیشتر مورد اقبال عمومی قرار می‌گیرد. در گذشته به‌دلیل برپایی کارگاه‌های چادرشب‌بافی به‌شکل سنتی، زنان خانه‌دار نقش پررنگی در این صنعت ایفا می‌کردند.

ذوق و هنر زنانه

نقوش چادرشب در طول تاریخ تغییر کرده است؛ اما روح زنانه در این بافت هرگز دگرگون نشد. هنر رنگ‌آمیزی و زیباشناسی زنان بافنده، به‌خاطر تلاش و نوع زندگى آنها در دامان طبیعت است. هرچند در طرح‌ها از دوران گذشته الهام گرفته‌اند؛ اما با مهارت و ذوق هنری خویش آنها را تکمیل و زیباتر کرده و امروزه به‌دلیل نقوش جذاب و ترکیب رنگ مورد اقبال بیشتری قرار گرفته است.

نیایش و تعالی‌بخشی

برخی از تولیدکنندگان، چادرشب‌بافی را نوعی نیایش و تعالی می‌دانند. آنها هنگام خلق طرح‌های ‌گوناگون احساس شور و نشاط می‌کنند و نسبت به توانایی‌های خویش آگاهی می‌یابند، با این نگرش متعالی دیگر آن را صرفاً وسیلۀ امرار معاش خویش قرار نمی‌دهند. همچنین در محله‌های قدیمی بعضی شهرها صدای دستگا‌ه‌های بافندگی به گوش می‌رسید، صدای تَق‌تَقی که برای بافندگان مثل موسیقی بود و آنها را به دنیای خودش می‌برد؛ اما امروزه بر اثر تغییر سبک زندگی کمتر شنیده می‌شود.

ابزار و دستگاه

دستگاه چادرشب بافی که برای طبقه‌بندی تارها، ایجاد نقش و طرح‌ها کاربرد دارد در برخی مناطق به پاچال معروف است و با هدف گسترش و احیای این هنر، قالب آنها را هماهنگ با شرایط زندگی در سایزهای مختلف طراحی کرده‌اند. برخی از اجزای آن عبارت است از؛ شانه، ماسوره، ماکو، ورد، نورد، متید، دفتین، پدال، عروسک و قرقره است.

جنس و رنگ مواد اولیه

نوع مواد اوليۀ چادرشب مختلف بوده و از لحاظ قيمت نيز متفاوت است. در گذشته به‌دلیل عدم گسترش جمعيت، در همان محل بافت تهيه می‌شد و امروزه، با گسترش جمعيت، پيشرفت تكنولوژی و پيدايش الياف مصنوعي تغییر کرده است. جنس آن در گذشته از نخ ابریشم و امروزه از ویسکوز یا نخ پنبه است. اغلب رنگ زمینۀ چادرشب قرمز و گاهی در رنگ‌های سبز، نارنجی، آبی، سورمه‌ای، سفید نیز بافته می‌شود.

انواع

چادرشب را از ابریشم مرغوب یا کجین یا از نخ‌های دست‌ریس پنبه‌ای محلی و در طرح‌های چهارخانه‌ای یا ساده می‌بافند و از اتصال شش تا هشت تکه پارچه مربع آن به‌دست می‌آید.

مراکز بافت

چادرشب در استان‌های گیلان، مازندران، سمنان، زنجان، قزوین، یزد، خراسان شمالی، تهران و خوزستان تولید می‌شود؛ اما حدود 60 درصد در قاسم‌آباد گیلان بافته می‌شود.

اهمیت برندسازی

برخی از فواید برندسازی در صنعت چادرشب‌بافی عبارتند از:بهبود وضعیت اقتصادی، افزایش و سفارش تولید، افزایش کیفیت و مرغوبیت محصول، ایجاد اشتغال‌ برای طراحان داخلی و بومی، صرفه‌جویی در خرید پارچه، الگو و طرح‌های خارجی است.

ثبت جهانی و فواید آن

روستای قاسم‌آباد در سال 1397ش، به‌خاطر پیشینۀ تاریخی، وجود برخی جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و گردشگری منطقه، اشتغال گستردۀ زنان هنرمند، کیفیت، مرغوبیت محصولات تولیدی، محبوبیت طرح و نقشه‌ها، کاربردی شدن بعضی از نمونه‌ها، به‌عنوان روستای ملی چادرشب‌بافی ثبت و در سال 1398ش در فهرست یونسکو قرار گرفت. همچنین این روستا در لیست شورای جهانی صنایع‌دستی World Crafts Council)، یا wcc) درج شده است. برخی از فواید ثبت جهانی عبارتند از: توسعۀ زیرساخت‌ها، ترقی جایگاه چادرشب‌بافی در ایران و دنیا، جذب سرمایه‌گذاران، توسعۀ گردشگری، توسعۀ پایدار مالی و اجتماعی منطقه، توسعۀ اقتصادی، برپایی نمایشگاه‌ها، ایجاد انگیزه و کمک به فعالان صنایع‌دستی در این زمینه است.

مشکلات و راهکارها

با گذشت زمان، نخ ابریشمی به‌دلیل قیمت بالا یا عدم مرغوبیت و قابل شست‌وشو نبودن جای خود را به نخ کاموایی و پنبه‌ای داده است و این امر به اصالت و کیفیت این صنعت صدمه زده است. همچنین گسترش نمونه‌های ارزان ماشینی، کم‌کم ماهیت هنری و سنتی را با چالش‌هایی روبرو ساخته است. گراني و كيفيت پایین مواد اوليه، كمبود نقوش اصيل و مكتوب، عدم وجود كارگاه‌هاي متمركز بافت، وجود دلالان فروش، طولانی و هزینه‌بر بودن فرایند رنگرزی سنتی، عدم فروش یا وضعیت بد اقتصادی یا عدم‌شناخت نیاز بازار و نداشتن بیمه ازجمله مشکلات این صنعت است. بعضی از راهکارهای احیای این هنر و صنعت عبارتند از؛ تقویت جنبۀ کاربردی، ارائۀ ایده‌‌های نو استفاده از رنگ‌های شاد و اصیل، تولید متناسب با سلایق و نیاز مشتری و عرضۀ آن در بازار و نمایشگاه و سایت‌های فروش مجازی و صادرات به دیگر کشورها.

منابع

• «این زن هنوز چادرشب می‌بافد»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1394ش.
• بروجردی، حکمت، «چادرشب»، وب‌سایت دانشنامۀ الکترونیکی زنان، تاریخ بازدید: 20 مهر 1402ش.
• «چادر مشکلات بر سر چادرشب‌بافان»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی هنری خراسان، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• «چادرشب بافی، هنری فراموش شده»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: تیر 1395ش.
• «چادرشب چیست و چگونه بافته می‌شود؟»، وب‌سایت پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1400ش.
• «چادرشب چیست و چگونه تولید می‌شود + لیست قیمت چادرشب و فروش چادرشب»، وب‌سایت اسپاکو. تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• «چادرشب»، وب‌سایت بانک مقاله، تاریخ بازدید: 20 مهر 1402ش.
• «چادرشب‌بافی قاسم‌آباد»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• «چادرشب‌بافی گیلان»، وب‌سایت تنوا، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• «چادرشب‌بافی: هنری رو به فراموشی در روستای جوربند مازندران»، خبرگزاری ویستا، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• «چادرشب‌بافی، دست‌بافت بی‌نظیر روستای جهانی قاسم‌آباد»، وب‌سایت مهسان بلاگ. تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1400ش.
• «چادرشب‌بافی»، وب‌سایت گیلان‌گشت، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• دوستی، مائده، «معناشناسی نقوش ماه‌گل در چادرشب گیلان»، مطالعات ایران‌شناسی، سال ششم، شمارۀ 18، پاییز 1399ش.
• «روستای قاسم‌آباد (روستای جهانی چادرشب بافی)»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید 21 مهر 1402ش.
• ساحلی، مریم، «چادرشب دیروز، تن‌پوش اصیل امروز»، وب‌سایت پایگاه تحلیلی خبری مرور، تاریخ درج مطلب: ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ش.
• «شهرهای جهانی صنایع‌دستی ایران»، وب‌سایت هندی کرافتس، تاریخ بازدید: 21 مهر 1402ش.
• «صنایع‌دستی گیلان، ماندگارترین بخش سفر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1395ش.
• «صنعت چادرشب‌بافی (قاسم‌آباد _ رودسر)»، وبلاگ دانا، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1390ش.
• طارمی، معصومه، «چادرشب یکی از معروف‌ترین صنایع دستی‌های ایران»، وب‌سایت یلدا مدتور، تاریخ درج مطلب: 22/ آگوست/ 2019م.
• طالبی کتیگ لاهیجانی، ریحانه، «تحلیل رنگ و نقش چادرشب‌بافی گیلان طی یک قرن»، جشنوارۀ ملی پارچۀ فجر، یزد، بهمن 1398ش.
• عابددوست، حسین و کاظم‌پور، زیبا، «تحلیل مفاهیم و پیشینۀ تصویری نمادهای حیوانی در چادرشب گیلان با توجه به اسطوره‌ها و باورهای محلی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 15، شمارۀ 34، تابستان 1398ش.
• عابددوست، حسین و کاظم‌پور، زیبا، «تحلیل نقوش نمادین چاشو (چادرشب) و مقایسۀ آن با نشانه‌هاى خطوط ایده‌نگار ایرانى»، دو فصلنامۀ علمى هنرهاى حوزۀ کاسپین، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1398ش.
• عابددوست، کلثوم و علی‌محمدی اردکانی، جواد، «بررسی و تحلیل نقوش چادرشب قاسم‌آباد گیلان»، هنر (دانشگاه علم و فرهنگ)، سال اول، شمارۀ2، تابستان 1393ش.
• «قاسم‌آباد جهانی»، روزنامۀ جام جم، تاریخ درج مطلب: 29 آبان 1400ش.
• گالوش، «دربارۀ چارشو (چادرشب‌بافی)»، وب‌سایت گالوش، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1401ش.
• مجابی، سیدعلی و فنایی، زهرا، «چادرشب‌بافی قاسم‌آباد»، فرهنگ مردم، شمارۀ 31 و 32، پاییز و زمستان 1388ش.
• محب‌حسینی، محدثه، «زنان روستایی منطقۀ قاسم‌آباد گیلان، پژوهشی مردم شناختی»، اقتصاد کشاورزی و توسعه، شمارۀ ویژه، 1374ش.
• محمدتبار، مریم، «چادرشب»، وب‌سایت مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1398ش.
• «معرفی تعدادی از صنایع‌دستی گیلان»، وب‌سایت کرکان، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1390ش.
• «موزۀ مردم‌شناسی و صنایع‌دستی روستای قاسم‌آباد»، وب‌سایت گیله‌بام، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.