گشت ارشاد

یک واحد «گشت ارشاد» در پارک ملت تهران

گشت ارشاد؛ طرح نیروی انتظامی برای ارتقای امنیت اجتماعی.

گشت ارشاد یا پلیس امنیت اخلاقی، طرحی است که به‌منظور تأمین امنیت اجتماعی اجرا می‌شود. گشت ارشاد در ایران همواره یکی از موضوعات پر چالش بوده است. برخی از صاحب‌نظران معتقدند، رویکرد سلبی و تقابلی در ترویج حجاب مؤثر نیست و این امر در گام اول نیازمند طرح‌های ایجابی و فرهنگ‌سازی است.

مفهوم‌شناسی

گشت ارشاد یا طرح ارتقای امنیت اجتماعی، یکی از برنامه‌های اجرایی نیروی انتظامی است که در شورای عالی انقلاب فرهنگی، با نام «طرح جامع عفاف» تصویب شده است.

تاریخچه

پس از بیانات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران در اسفند 1357ش در جمع طلاب قم، مبنی بر رعایت پوشش اسلامی بانوان در اماکن عمومی، گروهی از مردم به بهانۀ مبارزه با بدپوششی، موجب آشفتگی در نظم جامعه شدند. امام خمینی هرگونه اعتراض به زنان را غیرمجاز دانست و مراجع دارای صلاحیت را مسئول برقراری امنیت و جلوگیری از هرج‌و‌مرج در جامعه کرد. مقابلۀ با بدپوششی از ادارات شروع شد و طی بخشنامه‌ها و دستورات صادر شده، زنان کارمند، ملزم به رعایت پوشش اسلامی شدند. پس از آن شورای عالی انقلاب فرهنگی، ممنوعیت ورود زنان بدحجاب را به اداره‌های دولتی اعلام کرد.

در سال 1362ش، قانون مجازات اسلامی، مبنی بر تنبیه و مجازات زنان بدپوشش تصویب شد.

در سال 1369ش، کمیته‌های انقلاب اسلامی منحل و نیروی انتظامی، مجری طرح مبارزه با بدحجابی شد.

در سال 1375ش، قانون تنبیه بدنی افراد بی‌حجاب لغو شد و افراد بدپوشش ملزم به پرداخت جریمۀ نقدی یا حبس کوتاه‌مدت شدند.

در سال 1376ش، از طرح اسناد راهکارهای اجرایی گسترش حجاب و عفاف رونمایی شد. در این طرح، بر انتقال مسئولیت مبارزه با بدحجابی به نهادهای فرهنگی تأکید شد.

در سال 1384ش و در آخرین روزهای فعالیت دولت خاتمی طرح جامع عفاف در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و اوایل روی کار آمدن دولت احمدی‌نژاد اجرایی شد. در این دوره، برنامۀ عفاف و حجاب از دولت به نیروی انتظامی واگذار شد و با نام «طرح ارتقای امنیت اجتماعی»، فعالیت خود را آغاز کرد. در اجرای این طرح، علاوه بر دولت، قوه قضائیه، سپاه پاسداران، وزارت اطلاعات و نیروی مقاومت بسیج نیز همکاری داشتند.

در سال 1389ش، طرح امنیت اخلاقی توسط دولت تصویب و با طرح ارتقای امنیت اجتماعی، همراه شد.

در سال 1392ش، شورای اجتماعی عفاف و حجاب و امنیت اخلاقی در وزارت کشور، تشکیل شد. طبق این طرح، بخشی از وظایف نیروی انتظامی به شورای عفاف و حجاب واگذار شد.

در سال 1395ش، طرح گشت ارشاد نامحسوس تصویب شد. طبق این طرح، هفت هزار مأمور مخفی، وظیفه داشتند آزار به نوامیس، کشف حجاب در خودرو و آلودگی صوتی را به پلیس اطلاع دهند.

در سال 1400ش، طرح گشت‌زدن در فضای مجازی و مبارزه با بدحجابی و بی‌ثباتی شروع شد. طبق این طرح، کشف حجاب در فضای مجازی، سرپیچی از قانون است و متخلفین باید جریمه شوند.

در سال 1401ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی، طرح مفصلی را به‌منظور مدیریت مسئلۀ بدحجابی به بحث گذاشت که به‌دلیل طولانی‌بودن مراحل اداری و همچنین تب‌و‌تاب‌های پس از ماجرای مهسا امینی، به‌صورت کامل اجرا نشد.

تأمین امنیت اخلاقی جامعه

یکی از وظایف پلیس، تأمین امنیت اخلاقی جامعه است که در قالب یادآوری، هدایت و مقابله با بدپوششی و کارهای غیراخلاقی در اماکن عمومی، انجام می‌شود. پس از مسئلۀ پوشش بانوان، جمع‌آوری افراد معتاد، اراذل و اوباش، سرکشی از کارگاه‌ها و فروشگاه‌های لباس و سالن‌های آرایش مردانه و عکاسی‌ها، اهمیت دارد. در کشور ایران، پلیس، حق بی‌احترامی به فرد متخلف را ندارد.

گشت ارشاد در قانون ایران

جواز فعالیت گشت ارشاد، برگرفته از قانون موجود در حوزۀ حجاب است. طبق مادۀ ۶۳۸ بخش تعزیرات و مجازات‌های بازدارندۀ قانون مجازات‌های اسلامی که در سال ۱۳۷۵ش به تصویب رسید، زنانی که در محیط‌های عمومی، حجاب کامل را رعایت نکنند، به حبس و یا پرداخت جریمۀ نقدی، محکوم می‌شوند. گشت ارشاد به‌صورت مستقیم در متن قانون، مطرح نشده است.

قوانین پوشش در دیگر کشورها

در همه جای دنیا، حد پوشش طبق قوانین و چارچوب‌های آن جامعه، تعریف می‌شود و پوشش نامناسب، مجازات‌های حکومتی را به‌دنبال دارد. در اکثر کشورها پوشش فرد نباید در تضاد با قوانین پوشش (Dress code) باشد. نداشتن رنگ‌های تند و زننده، پوشش ساده با بیشترین میزان پوشیدگی متناسب با فرهنگ و عرف جامعه، از ضوابط مشترک پوشش در سراسر کشورهای جهان است. در تمامی کشورها، انجام‌دادن هرگونه عمل غیراخلاقی توسط سرنشینان خودرو ممنوع است.

قوانین پوشش در کانادا

در کانادا که یکی از مهاجرپذیرترین کشورهای جهان است، هرگونه برهنگی بدن، به منزلۀ اهانت به باورها و قوانین این کشور است و از آنجایی‌که با امنیت اجتماعی در تضاد است، مجازات در پی دارد.

قوانین پوشش در آمریکا

در ایالت‌های مختلف آمریکا، تمامی افراد، ملزم به رعایت حد خاصی از پوشش در محیط‌های مختلط هستند. بالاترین حد پوشش، توسط قوانین هر ایالت مشخص می‌شود و سرپیچی شهروندان، منجر به برخورد قانونی پلیس با آنها می‌شود. در تعداد زیادی از ایالت‌های آمریکا، پوشیدن شلوار خیلی گشاد (بگ) برای همۀ افراد، غیرمجاز است. در کنتاکی، لایحه‌ای مبنی بر حبس و جریمۀ نقدی برای مردانی که شلوار فاق‌کوتاه می‌پوشند، پیشنهاد شده است. در پنسیلوانیا، آرایش تند برای زنان ممنوع است و درصورت تشخیص مأموران، زنان با حبس یا پرداخت جریمه، مجازات می‌شوند. در کلورادو، با زنانی که لباس‌های زننده بپوشند، برخورد می‌شود. در شهر نیویورک، جریمۀ برهنگی در خودرو، صد دلار و یا حبس در زندان است. طبق گزارش نیویورک‌پست، زنی در کلورادو، به‌دلیل پوشش نامناسب و نقض ارزش‌های انسانی، توسط پلیس آمریکا هشدار گرفت که به‌علت مقاومت زن و اصلاح‌نکردن پوشش خود، به‌مدت پنج سال از تفریح در پارک محروم شد.

قوانین پوشش در ایتالیا

پوشش‌های کوتاه و جذب در جنوب ایتالیا، غیرقانونی است. به‌موجب طرح «نجابت عمومی» در یکی از شهرهای ساحلی ایتالیا، پوشیدن دامن کوتاه و لباس‌های جذب، غیرمجاز است. شهردار شهر «کاستلا ماری دی استابیا» ایتالیا، با هدف بازگشت ادب شهری و راحتی زندگی همگانی، از اختیارات و قوانین جدیدی برای جلوگیری از رفتارهایی که با موازین اجتماعی سازگار نیستند، استفاده می‌کند.

قوانین پوشش در برخی از مراکز آموزشی جهان

در دانشگاه هاروارد آمریکا، پوشیدن لباس‌های ورزشی، ساحلی، چسبان، کوتاه، بدون آستین و دارای پارگی، ممنوع است. در دانشگاه آکسفورد انگلستان، دانشجویان باید از لباس‌های پوشیده با رنگ‌های خاص استفاده کنند. در دانشگاه تگزاس آمریکا، پوشش‌های تنگ و بدن‌نما، آرایش‌های غلیظ و نامعمول، استفاده از عطرهای تند و محرک، غیرمجاز است. طبق مقررات جدید، پوشیدن دامن‌های کوتاه در مدارس انگلیس، غیرمجاز است و دانش‌آموزان متخلف، باید شلوار بپوشند.

اقدامات فرانسه برای مقابلۀ با پوشش زنان مسلمان

وزیر آموزش ملی فرانسه با حمایت دولت مکرون، پوشیدن عبا را براساس اصل آزادی، ممنوع اعلام کرده است. در فرانسه، دو هزار نیرو با هدف مقابله با حجاب و پوشش کامل در مدارس و دانشکده‌ها، مأموریت دارند. به‌موجب این قانون، از ادامۀ تحصیل تعدادی از دانش‌آموزان مسلمان در مراکز آموزشی به‌دلیل اجرانکردن این محدودیت‌ها، جلوگیری شد. چندی پیش، مأمورین فرانسه، زن مسلمانی را به‌دلیل پوشیدن بورکینی (مایو اسلامی)، مجبور به برهنگی کردند.

کتاب گشت ارشاد در آمریکا

کتاب گشت ارشاد در آمریکا

نویسندۀ کتاب با استناد به منابع و سندهای آمریکایی و انگلیسی، به بیان برخی از مصادیق ناهنجاری‌های اجتماعی در آمریکا و چگونگی مقابلۀ با آنها می‌پردازد و پس از آن نحوۀ نفوذ برنامه‌های صهیونیست به‌منظور گسترش بی‌عفتی را شرح می‌دهد.

لایحۀ جدید عفاف و حجاب

در لایحۀ جدید سال 1402ش، گشت ارشاد حذف نشده است؛ بلکه شیوۀ آن تغییر پیدا کرده است. طبق طرح جدید، افراد بدحجاب به‌وسیلۀ روش‌های هوشمند، شناسایی و با آنها مقابله می‌شود. این لایحۀ هنوز به تصویب نهایی نرسیده است.

گشت ارشاد مسئولین

یکی از وعده‌های انتخاباتی رئیس دولت سیزدهم، گشت ارشاد مدیران و نظارت مداوم بر عملکرد مسئولین بود. طبق گزارشات، از زمان آغاز به‌کار این دولت تاکنون، شصت مدیر متخلف برکنار شدند و روند ارزیابی مدیران ادامه دارد.

فیلم سینمایی گشت ارشاد

پوستر فیلم گشت ارشاد

گشت ارشاد، فیلمی ایرانی و ساختۀ سعید سهیلی در سال 1390ش است. این اثر که در قالب طنز، به برخی از مسائل اجتماعی می‌پردازد، داستان سه جوان است که برای کسب پول و گذران زندگی، در پوشش گشت ارشاد و عوامل امر به معروف و نهی از منکر، از دختران و پسران جوان، باج‌گیری می‌کنند.

دیدگاه‌ها درباره گشت ارشاد

درباره گشت ارشاد، سه دیدگاه، موافق، مخالف و خنثی وجود دارد و هرکدام از آنها دارای زیرشاخه‌هایی است.

دستۀ اول از مخالفین گشت ارشاد، حجاب را امری شخصی دانسته و معتقدند که افراد در تعیین حد پوشش خود مختارند و پلیس، حق هیچ‌گونه دخالتی ندارد. دستۀ دوم از مخالفین، ضمن تأکید بر ضرورت پوشش، معتقدند که مسئولیت مقابلۀ با بدپوششی باید به جامعۀ مدنی سپرده شود و حاکمیت نباید دخالتی داشته باشد. گروه سوم از مخالفین، گشت ارشاد را در اصلاح پوشش، غیر مؤثر دانسته و معتقدند که مسئلۀ پوشش، باید توسط اقدامات فرهنگی نهادینه شود.

دستۀ اول از موافقین گشت ارشاد، اقدامات و تدابیر نظامی را تنها راه اصلاح پوشش و گسترش عفاف می‌دانند. دستۀ دوم از موافقین معتقدند، وجود گشت ارشاد لازم، اما ناکافی است و اقدامات فرهنگی به‌منظور درونی‌کردن باور به حجاب، ضروری است. دستۀ سوم از موافقین بر این باورند که با اصلاح عملکردهای ناصحیح گشت ارشاد و ارتقای کارکردهای مثبت آن، اقدامات امنیتی، قابلیت تأمین بخشی از امنیت اجتماعی را دارد.

گروه خنثی، برخوردی سیاسی، جناحی و دوپهلو با مسئلۀ حجاب دارند. آنان هم‌سو با جریانات و جو حاکم بر جامعه، گاه مخالف و گاه موافق فعالیت‌های گشت ارشاد هستند.

بازتاب‌ها

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران در سال 1394ش، طرح گشت ارشاد به‌دلیل بی‌توجهی به خواست و مطالبات مردم، ناموفق عمل کرده است.

بسیاری از نخبگان و فعالان فرهنگی طرفدار گفتمان انقلابی، مخالف گشت ارشاد هستند.

از نظر روح‌الله حریزاوی، قائم مقام سازمان تبلیغات اسلامی کشور، پوشش فرد تنها امری شخصی نیست و در فضای اجتماعی، ابزاری برای نظم و کنترل جامعه است. از نظر وی، بیشتر قوانین و روش‌های موجود برای تبلیغ حجاب، قابلیت اجراشدن ندارند و برای اصلاح وضعیت پوشش، باید اقدامات فرهنگی، اجتماعی و قانونی انجام شود. وی، به نقش پررنگ نهادهای علمی، آموزشی، پژوهشی، انتظامی، قضایی و رسانه‌ها، برای ترویج و نهادینه‌کردن عفاف و حجاب، اشاره کرد.

از نظر سید محمد سعیدی، رئیس ستاد امر به معروف و نهی از منکر استان قم، فرهنگ‌سازی، اولویت اصلی برای تبلیغ عفاف و حجاب است.

معصومه ابتکار، معاون سابق ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده، ضمن تأکید بر ضرورت پوشش، معتقد است گشت ارشاد به غیر از ایجاد شکاف در جامعه، دستاورد مثبتی نداشته است.

از نظر علیرضا پناهیان، حفظ حجاب در اماکن عمومی و اجتماعی، ضرورت دارد. او معتقد است اقتضای ارشاد و هدایت افراد، به‌دلیل اجتماعی‌بودن آن، با تدابیر نظامی و گشت پلیس سازگاری ندارد. از نظر پناهیان، در ابتدا باید افراد را به حجاب دعوت کرد و سپس در وهلۀ بعد نسبت به رعایت پوشش، امر شوند.

عماد افروغ، جامعه‌شناس و خالق طرح ساماندهی مد و لباس، ضمن تأکید بر ضرورت حجاب، عفت باطنی را مقدم بر پوشش ظاهری می‌دانست. او با گشت ارشاد و برخورد سلبی در مقولۀ پوشش، مخالف بود.

غلامرضا محمدنسل، استاد دانشگاه و جرم‌شناس، ضمن تأکید بر ضرورت حفظ حجاب، معتقد است که وظیفۀ تثبیت و ترویج عفاف و حجاب در جامعه، با نهادهای فرهنگی است و اقدامات نیروهای امنیتی، در مرحلۀ آخر و در حد ضرورت باید انجام شود.

اسدالله بادامچیان، یکی از فعالان سیاسی حزب اصول‌گرا بر این باور است که گشت ارشاد، نهادی قانونی است و باید با افراد متخلف برخورد شود.

از نظر حسین دهقان، وزیر سابق دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، فعالیت گشت ارشاد نیاز به اصلاحات دارد و ارشاد و راهنمایی، نباید جای خود را به اجبار و اهانت بدهد.

منابع

• «اروپا هم گشت ارشاد دارد+ عکس»، شمانیوز، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1392ش.
• «آغاز به‌کار گشت ارشاد فرانسوی با ۲۰۰۰ نیرو!»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1402ش.
• افخمی، آرین، «از گشت ارشاد مدیران چه خبر؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1402ش.
• «چرا نخبگان با گشت‌ارشاد و طرح صیانت همراه نمی‌شوند؟»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1401ش.
• «در مورد فیلم گشت ارشاد در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1400ش.
• «درس کد چیست؟»، وب‌سایت ساعت مد، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1402ش.
• «دلیل ناموفق‌بودن اجرای طرح «گشت ارشاد»»، وب‌سایت جامعۀ خبری تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1394ش.
• «ضرورت گشت ارشاد از نگاه بادامچیان»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 11 سپتامبر 2022م.
• علی‌پور، مهدی، «گشت ارشاد در کشورهای اروپایی و ...!!!»، وبلاگ عماربصیر، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1392ش.
• «عماد افروغ: بدون اصلاحات ساختاری انقلاب می‌شود/ ارجح آن خانمی بی‌حجاب است که عفت باطن دارد»، وب‌سایت اقتصاد 24، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1401ش.
• ««فرهنگ سازی» اولویت ما برای ترویج عفاف و حجاب است»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1402ش.
• «گشت ارشاد اروپا»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1403ش.
• «گشت ارشاد در آمریکا!+ عکس»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1401ش.
• «گشت ارشاد در آمریکا»، وب‌سایت نشرمعارف، تاریخ بازدید: 14 فروردین 1403ش.
• «گشت ارشاد در قانون ایران»، وب‌سایت دیوان خرد، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1401ش.
• «گشت ارشاد در قانون ایران»، وب‌سایت وکیل نادری، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1403ش.
• «گشت ارشاد در کشورهای دیگر هم وجود دارد؟»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1403ش.
• «گشت ارشاد فرانسوي و چند نکته‌ای که همه طيف‌های سياسي بايد به آن توجه کنند»، وب‌سایت آذربایجان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1402ش.
• «گشت ارشاد؛ قانون یا فراقانون؟»، وب‌سایت شبکۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1401ش.
• «گشت ارشاد؛ نقد یا نفی- غلامرضا محمدنسل»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1394ش.
• لرستانی، آزاده، «گشت ارشاد حذف شد؟»، فارس‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1402ش.
• «مروری بر تاریخچۀ طرح جنجالی گشت ارشاد؛ از کمیته تا گشت نامحسوس»، وب‌سایت خبر فوری، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1401ش.
• «مروری بر تاریخچۀ گشت ارشاد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1395ش.
• «معصومه ابتکار: اتفاقی که برای مهسا امینی رخ داد یک فاجعه است/ تلاش کردیم گشت ارشاد جمع شود، اما زور دولت نمی‌رسید/ مهاجرت، دلسردی، مشکلات روانی ناشی از رفتار‌های گشت ارشاد است»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1401ش.
• «مقایسۀ پلیس فرانسه با گشت ارشاد ایران/ آزادی در غرب تنها یک شعار است»، وب‌سایت دانا، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1403ش.
• «نظر استاد پناهیان در مورد گشت ارشاد و حجاب!»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 16 فروردین 1403ش.
• «نظر حسین دهقان درباره گشت ارشاد»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1400ش.
• «وضعیت عفاف و حجاب در جامعه امروز ایران»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1403ش.
• Quinn, Ben," This article is more than 6 years old French police make woman remove clothing on Nice beach following burkini ban”, the Guardian website, 24 Aug 2016.