لباس مردان کرد

لباس مردان کرد؛ پوشش مردان در مناطق کردنشین.

لباس مردان کرد جزء زیباترین لباس‌های محلی به شمار می‌رود و در چند جشنوارۀ بین‌المللی رتبۀ اول را از آن خود کرده است. رنگ، طرح و مدل هر یک از اجزای لباس، متناسب‌با شرایط آب‌وهوایی و موقعیت کار انتخاب می‌شود. از مهم‌ترین مزایای لباس مردان علاوه بر پوشیدگی کامل بدن، راحتی آن است.

تاریخچۀ لباس کردی

لباس محلی کردی قدمتی طولانی دارد. مردمان مناطق کردنشین از اصیل‌ترین افراد ایران‌زمین هستند که در مدت‌زمان طولانی، لباس‌های محلی این خطه را حفظ کرده‌اند و فقط تغییرات اندکی در ظاهر لباس ایجاد شده است. امروزه لباس‌های محلی، بخش زیادی از فرهنگ و هویت این خطه را معرفی می‌کند. اولین طراحی‌های شکل گرفته از لباس کردی، به دورۀ صفویه باز‌می‌گردد. این لباس‌ها از نظر شکل و ساختار با نمونه‌های سنتی قدیمی تفاوت زیادی ندارد و تنها طرح پارچه‌ها و تزیینات به‌کاررفته در آن متنوع‌تر شده است.

انواع پوشاک مردان کرد

لباس مردان کرد از زیباترین لباس‌های محلی است که در چند جشنوارۀ بین‌المللی مقام اول را کسب کرده است. به‌طور کلی به لباس مردان کرد «چوخه و رانک» می‌گویند. این لباس از دو بخش اصلی تشکیل شده است: چوخه که یک نیم‌تنۀ سادۀ پشمی است و رانک که همان شلوار کردی با پاچه‌های تنگ است.

چوخه و رانک با جنس پارچۀ نازک و ضخیم، متناسب با فصل گرم یا سرد، دوخته می‌شود. برای دوخت این نوع لباس، از پارچۀ مِزَرَه استفاده می‌شود که از موی بز تهیه شده و در اصطلاح محلی به آن «بزنی مزره» می‌گویند.

پوشاک مردان کرد در چهار منطقۀ کردستان، کرمانشاه، ایلام و آذربایجان غربی یکسان است و فقط در برخی از مناطق مردان، پوشاک تابستانی نیز دارند. همچنین پوشاک مردان کرد شمال خراسان با پوشاک کردهای مناطق چهارگانه متفاوت است.

پوشاک مردان کرد مناطق چهارگانه عبارت است از:

عرقچین (تاقیله) و کلاه مخروطی

عرقچین مردان با نخ یا ابریشم توسط زنان کردی بافته می‌شود و گاهی روی آن را با نقوشی زیبا تزیین می‌کنند. برخی از مردان کرد از عرقچین و برخی دیگر از کلاه مخروطی‌شکل استفاده می‌کنند که با پارچه دوخته شده و روی آن آستردوزی شده است. بین رویه و آستر نیز لفاف کلفت قرار می‌گیرد که شبیه پنبه‌دوزی است. بالای کلاه نیز با منگوله‌ای از نخ‌های ابریشمی رنگی تزیین می‌شود.

سربند

به سربند مردان کرد «سَروِن» گفته می‌شود که به‌دور عرقچین یا کلاه مخروطی بسته می‌شود. سربندهای مردان کرد متنوع است و همگی دارای ریشه هستند.

رشتی

سربندی است راه‌راه از جنس ابریشم که از قدیم میان کردهای ایران و عراق رایج بوده است. رشتی دارای رنگ‌ها و اندازه‌های مختلفی است و معمولاً هر منطقه، رشتی مخصوص خود را دارد. رشتی به‌رنگ‌های سیاه و خاکستری (رش‌بازک)، سیاه و قرمز (سورمور) و سیاه و سبز (سیدانه) دیده می‌شود.

مِزَرَه

بعد از رشتی، مزره بین مردان کرد رایج است که با پارچۀ ساده یا گلدار دوخته می‌شود. پس از بستن مزره، ریشه‌های آن به کناره‌های سربند و روی پیشانی آویزان می‌شود و جلوۀ خاصی به آن می‌دهد. این سربند در منطقۀ آذربایجان غربی و در شهرهای مهاباد و بوکان، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جامانَه

این نوع سربند در اصل عربی بوده و از طریق ارتباط با کرد‌های شمال عراق، وارد ایران شده و بیشتر در منطقۀ سلیمانیۀ عراق رایج است. رنگ زمینۀ جامانه سفید است که با اشکالی به‌رنگ‌های مشکی، قهوه‌ای، سبز، آبی، زرد و قرمز تزیین شده است. رنگ مشکی رایج‌ترین رنگ میان مردان کرد برای جامانه است.

حاجیانه

این نوع سربند مخصوص حاجی‌ها است که در دو نوع موجود است: نوع اول زمینۀ کرم‌رنگ، با نقوشی به‌رنگ نارنجی دیده می‌شود. نوع دوم این سربند، نقوش مربع‌شکل دارد که این مربع‌ها به‌رنگ‌های خاکستری، سیاه و سفید است.

پیچ

دستمالی سیاه‌وسفید است که به‌دور کلاه پیچیده می‌شود تا از شل‌شدن کلاه جلوگیری کند. این دستمال‌ها با دقت و ظرافت بالا و با طرح‌های متنوع، توسط زنان کردی بافته می‌شود. پیچ در زبان کردی به «دزمال» معروف است و طولی به درازای سه متر دارد. انتهای پیچ با ریشه‌دوزی تزیین شده است.

چوپی

از دستمال‌های زینتی است که نفر اول در گروه رقص آن را با دست راست تکان می‌دهد.

شال

مردان کرد شالی راه‌راه به‌طول تقریباً ۱۰ متر به‌دور کمر می‌بندند که به «پشت‌وین» معروف است. مردان مسن‌تر، شال را طوری می‌بندند که روی کمر سه گره به‌صورت عمودی ایجاد شود. این سه گره نماد سه باور زرتشتی یعنی پندار نیک، گفتار نیک و رفتار نیک است. این شال‌ها از پارچه‌های گران‌قیمت تهیه می‌شود و علاوه‌بر محافظت در برابر سرما، جنبۀ تزیینی نیز دارد.

ساق‌بند پشمی

مردان کرد در گذشته از ساق‌بندهای پشمی به‌منظور جلوگیری از نفوذ سرمای شدید و رطوبت درون پاها در فصل زمستان کمک می‌کردند. این ساق‌بندها از مارگزیدگی در فصل تابستان جلوگیری می‌کردند. همچنین مردان کرد از این ساق‌بندها برای جمع‌کردن شلوار گشاد کردی به‌منظور سهولت در حرکت استفاده می‌کردند.

کُله‌بال

پوششی مخصوص چوپانان که از نمد تهیه شده و روی شانه‌ها قرار می‌گیرد.

پیراهن

پیراهن مردان کرد دارای سنبوسه است و در بعضی مواقع، به‌جای سنبوسه، دستمالی به‌دور آستین خود می‌بندند. یقۀ پیراهن گرد و قد لباس معمولی است. جادکمه‌های این پیراهن، در قسمت پهلوی گردن یا در جلوی گردن، تعبیه شده است. سنبوسه‌های آستین به دو روش دوخته می‌شود: روش اول که سنبوسۀ آن شبیه پیراهن زنان کردستان است، از وسط قد آستین شروع می‌شود و قدی بلند‌تر از خود پیراهن دارد. در نوع دوم نیز سنبوسه‌ها از زیر بغل پیراهن شده شده و قد آن هم‌اندازۀ قد پیراهن است.

کت

مردان کرد سه نوع کت دارند: نوع اول این کت، دو جیب در جلوی سینه و دو جیب در پهلو‌ها دارد. همچنین یقۀ آن مثل یقۀ پیراهن افسری، دور گردن استوار است. این کت از بالا تا وسط کمر با دو ریف دکمه بسته می‌شود. لبۀ آستین‌ها و پهلوهای کت چاک دارد. شکل آستین معمولی و قد کت از کت‌های معمول کمی بلند‌تر است. نوع دوم آن همانند کت نوع اول است و تفاوت آن تنها در یقۀ آن است. یقۀ این نوع کت در پایین یقۀ اصلی، برگردانی اضافه دارد. نوع سوم کت، پنبه‌دوزی شده و یقۀ آن همانند کت‌های قبلی، بدون برگردان اضافه است؛ اما کناره‌های این کت با دو نوع قبلی متفاوت است. هر طرف کت از جلوی یقه، اریب‌وار به‌سمت پهلو می‌رود و روی دیگری قرار می‌گیرد.

سورانی

آستینی با زبانۀ مثلثی‌شکل است که در هنگام رقص کردی روی مچ یا بازو مردان بسته می‌شود. در گذشته از سورانی برای کوهنوردی و شکار استفاده می‌شده است. سورانی بین کردهای سنندج و مریوان بسیار رایج است و از اجزای مشترک پوشاک مردان و زنان به‌شمار می‌رود.

لفکۀ سورانی

پیراهنی بلند و گشاد است که در لبۀ آستین‌های آن، مثلث‌هایی دوخته و به‌دور مچ بسته می‌شود. بستن لفکۀ سورانی به‌دور مچ، مانع از نفوذ سرما به درون آستین‌ها می‌شود.

پَستَک

نیم‌تنه‌ای کوتاه شبیه جلیقه که بدون دکمه و آستین است. پستک اگر چه در فصل سرما پوشیده می‌شود؛ اما بعضی از مردان کرد عادت دارند که در فصل تابستان نیز آن را بپوشند. این نیم‌تنه بیشتر در منطقۀ اورامانات عراق تولید و استفاده می‌شود. جنس پستک بیشتر از نمد و تعداد تکه‌های آن ۱۰ عدد است که ۶ عدد آن به طول و عرض ۲۵ در ۷ سانتی‌متر است و سه تکه از آن در یک پهلوی پستک و سه تکۀ دیگر در پهلوی طرف مقابل قرار می‌گیرند. ۴ تکۀ دیگر به‌طول نیم متر و عرض ۱۴ سانتی‌متر است که در جلو و پشت سینه، تعبیه شده است.

فَرَنجی

شبیه پستک است با این تفاوت که در قسمت بالای آستین، دو زائدۀ گوش‌مانند دارد. اندازۀ این گوش‌ها تقریباً ۱۰ سانتی‌متر است و شمایلی لوله‌مانند دارد.

ملکی

نیم‌تنه‌ای بدون یقه، دکمه‌دار و جلوباز است.

پانتول

شلواری گشاد است و در تمام مناطق کردنشین از آن استفاده می‌شود. کمر این شلوار بسیار گشاد و دو تا سه برابر کمر فرد است که به‌وسیلۀ لیفه‌ای در قسمت کمر جمع می‌شود. شلوار کردی در قسمت پایین تنگ می‌شود و این تنگی در قسمت دمپا به حداقل می‌رسد. خشتک پانتول به‌شکل پارچه‌ای اضافی به وسط دو تکۀ شلوار دوخته می‌شود. دو طرف این شلوار دارای جیب‌هایی است که از داخل طراحی شده و دهانه آن‌ها از بیرون به‌صورت شکاف‌هایی قابل مشاهده است. پانتول از رایج‌ترین شلوارهای مردان کرد است که به‌جای کت و شلوار معمولی استفاده می‌شود.

جوراب

زنان کرد با استفاده از پشم‌های رنگارنگ برای مردان جوراب می‌بافند. مردان کرد از جوراب‌های نخی در فصل تابستان استفاده می‌کنند.

کفش مردان کرد

کفش مردان کرد متنوع است:

جاش‌کوش

کشاورزان و چوپانان از این نوع کفش استفاده می‌کنند. رویۀ آن از چرم قرمز و ضخیم و لایۀ زیرین آن از یک لایۀ لاستیکی ضخیم و چرمی تهیه می‌شود. در قسمت بالای پنجۀ این نوع کفش، بند و قلابی برای بستن تعبیه شده است. این نوع کفش بیشتر در روستاها استفاده می‌شود.

خامینه

این کفش از چرم خالص تهیه شده و برای ساخت آن معمولاً از پوست سر گاو استفاده می‌شود. خامینه از ساده‌ترین کفش‌های چرمی مردان کرد است که به کمک رشته‌هایی به پا بسته می‌شود. نام دیگر این کفش، «پِلا» است.

زهاوی

رویۀ کفش زهاوی از تیماج و لایۀ زیرین آن از چرم است. این کفش را بیشتر مردان ساکن روستاهای کردستان ایران و عراق می‌پوشند.

کَلاش

از رایج‌ترین کفش‌های سنتی مردان کرد ایران و عراق و به‌رنگ سفید است که هنوز هم از آن استفاده می‌شود. کلاش، گیوه‌ای است که لایۀ زیرین آن از یک پارچۀ کوبیده شده انتخاب می‌شود. مواد مورد نیاز برای ساخت این نوع کفش، پوست گاو، نخ تابیده از موی بز، رنگ برای پارچۀ زیرین کفش و میخ است. از خصوصیات کلاش می‌توان به خنک نگه‌داشتن و جلوگیری از بد بو شدن پا اشاره کرد. این کفش فصلی است و در فصول زمستان و باران‌زا از آن استفاده نمی‌شود. رنگ سفید کلاش، نماد صلح، عدم تمایز بین چپ و راست در کلاش نماد برابری و ماندگاری آن از گذشته تا به امروز، نماد مقاومت مردم کرد است.

اورُسی

کفش مردان شهرنشین، اورسی بوده که از چرم ساخته می‌شده و بیشتر در سنندج رواج داشته است.

گیوه

جنس گیوه‌های مردان کرد از چرم بوده و فقط قسمت جلوی کفش و رویۀ پنجه با نخ‌های رنگی بافته می‌شود. گاهی نیز برای زیباترشدن گیوه، منگوله‌های کوچکی به آن آویزان می‌کنند.

پوشاک تابستانی مردان کرد

پوشاک تابستانی مردان کرد از لحاظ شکل و شمایل با پوشاک زمستانی آن‌ها تفاوتی ندارد؛ اما در آذربایجان غربی بعضی از ایل‌ها پوشش تابستانی مخصوص به‌خود را دارند که شامل شلوار راسته و کت است.

شلوار

شکل عمومی شلوار تابستانی بدین گونه است که قسمت پهلوی دو ساق شلوار یک تکه بوده، از یک طرف دمپا بالا می‌رود و پس از اندازه‌گیری قد مناسب، به‌طرف دیگر ساق پا می‌رود. ساق‌های بیرونی شلوار از دو طرف به ساق‌های داخلی دوخته می‌شود و به قسمت کمر آن لیفه می‌دهند. همچنین برای تزیین، دمپای شلوار را به‌کمک نخ رنگی به پهنای سه انگشت می‌دوزند. این نوع شلوار از پارچه‌های نازک و راه‌راه تهیه می‌شود.

کت

شکل کت مردان کرد ساده است و اطراف آن از قسمت راست به پایین دارای برش است. روی لبه‌های کت از قسمت کمر تا نزدیک پشت گردن چرخ‌دوزی شده است. قسمت پهلوها، پشت و لبۀ آستین کت را چاک می‌دهند. این کت بدون آستر است و برخی از مردان ایل آذربایجان غربی، کت تابستانی را روی کت دیگر می‌پوشند. مردان کرد ساکن کردستان و کرمانشاه نیز برای پوشش تابستانی خود از پارچه‌های روشن‌تر و نازک‌تر استفاده می‌کنند.

ویژگی‌های لباس‌های مردان کرد

بیشتر لباس‌های محلی کردی به‌دلیل کوهستانی بودن مناطق کردنشین، گشاد هستند تا رفت‌وآمد میان کوه‌ها و مسیر‌های سخت و دشوار، برای آن‌ها آسان باشد. رنگ، طرح و مدل هر یک از اجزای لباس مردان، متناسب با شرایط آب‌وهوایی و موقعیت استفاده از آن به‌هنگام کار یا در مراسم‌ها و جشن‌ها متفاوت است.

تنوع رنگ از برجسته‌ترین خصوصیات لباس کردی است؛ چرا‌که طبیعت زیبا و رنگارنگ مناطق کردنشین، الهام‌بخش طراحی پارچه‌های کردی است. لباس‌های کردی مردانه با وسایل تزیینی بسیاری آراسته می‌شود. در گذشته مردان کرد برای خوش‌بو کردن لباس‌های خود از گل‌های معطر استفاده می‌کردند که امروزه نیز استفاده از گل‌های خوش‌بو، برای تزیین لباس بین مردان، متداول است.

تأثیر موقعیت جغرافیایی بر لباس مردان کرد

پوشاک محلی اقوام کرد دارای باورها و قوانین واحدی است که تمام افراد قوم به آن پایبند هستند. لباس‌های سنتی مردان در چهار منطقۀ کردستان، کرمانشاه، ایلام و آذربایجان غربی شبیه هم است که جنس و رنگ آن‌ها ارتباط مستقیمی با طبیعت اطراف دارد. پوشش مردان کرد در زمان حاضر، نشان می‌دهد که تغییرات مکانی، اقلیمی و آب‌وهوایی و تأثیرپذیری از فرهنگ‌های مجاور، باعث دگرگونی شکل سنتی و یا حذف برخی از اجزای پوشاک مردان شده است مثلاً خامینه، اورسی و زهاوی که از کفش‌های مخصوص منطق کوهستانی و مزارع بودند، به‌مرور از پوشش مردان کنار گذاشته شد و امروزه تنها از کلاش استفاده می‌شود.

منابع

• «تنوع اقلیمی عاملی مؤثر در گوناگونی پوشاک مناطق کردنشین است»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1401ش.
• «لباس کردی؛ نماد فرهنگ و اصالت کردها»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش.
• «لباس محلی مردمان کردستان»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 18 مهر 1403ش.
• «لباس مردان کرد»، وب‌سایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
• یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.