لباس مردان کرد شمال خراسان
لباس مردان کرد شمال خراسان؛ پوشش مردان کرد در منطقه شمال خراسان.
پوشاک مردان کرد شمال خراسان به‌دلیل شرایط اقلیمی و کارکرد آن، به‌رنگ قرمز تند و نشانی از قدرت، تولد و انگیزه است. کلاه مردان از انواع مختلفی تشکیل شده که حاصل دست‌رنج زنان محلی این منطقه است. این کلاه‌ها از جنس پشم گوسفند، کرک موی بز، پوست سیاه بره و پشم شتر تهیه می‌شود. کفش مردان، چاروق نام دارد که جزء صنایع دستی این استان به شمار می‌رود.
تطورات پوشاک مردان کرد شمال خراسان
کردهای خراسان که به آن‌ها کردهای کرمانج گفته می‌شود، نیمی از جمعیت استان خراسان شمالی را تشکیل می‌دهند. این کردهای کرمانج در زمینه فرهنگ، زبان، آداب‌ورسوم و پوشش با دیگر کردها تفاوت دارند.[۱] پوشاک مردان کرد شمال خراسان در مناطق قوچان، شیروان و بجنورد تابع پوشاک قوچانی است. برخی مردان این منطقه، همیشه سربند بومی و محلی روی سر می‌گذارند.[۲]
لباس مردم کرد شمال خراسان جزئی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اصالت این منطقه است. این لباس‌ها نه تنها بازتابی از تاریخ و آداب‌ورسوم مردم این خطه هستند، بلکه ارتباط عمیقی با طبیعت و محیط زندگی آن‌ها دارند. طراحی و ویژگی‌های خاص این لباس‌ها، از رنگ‌ها و جنس پارچه‌ها گرفته تا الگوهای دوخت، نمایانگر پیوند مستحکم مردم با سنت‌ها و ارزش‌های فرهنگی‌شان است. در دوخت و طراحی لباس‌های محلی این منطقه، مرز بین لباس‌های مردانه و زنانه به‌طور دقیق مشخص می‌شود. این تمایز نه‌تنها به حفظ هویت فرهنگی این لباس‌ها کمک می‌کند؛ بلکه از بروز اختلاط و تغییرات ناهماهنگ که ممکن است اصالت این لباس‌ها را تهدید کند، جلوگیری می‌کند. توجه به این جزئیات، همچنین موجب تداوم و پایداری این پوشش‌ها در برابر تغییرات فرهنگی و تأثیرات بیرونی شده و در حفظ تنوع فرهنگی لباس‌های محلی تأثیرگذار است.[۳]
با این حال، در سال‌های اخیر، شکل جدیدی از لباس کرمانجی معرفی شده است که با تزئینات بیشتر و طراحی‌های پیچیده، به مدل‌های زنانه شباهت پیدا کرده و این تغییرات باعث فاصله گرفتن آن از لباس‌های اصیل و بومی این منطقه شده است. این تغییرات نشان‌دهنده تحولات فرهنگی و اجتماعی است که ممکن است بر هویت و اصالت لباس‌های سنتی تأثیرگذار باشد.[۴]
تأثیر موقعیت جغرافیایی بر لباس مردان
لباس‌های محلی منطقة خراسان به‌دلیل آب‌وهوای خشک و بیابانی، از نظر اقلیمی و کارکرد آن در محیط، تفاوت‌هایی با بخش‌های کردنشین دیگر دارد. برای مثال مردان کرمانج، به‌دلیل هم‌جواری با دیگر اقوام مهاجر و ساکن در این منطقه، از سربند و پیراهن‌هایی به‌رنگ قرمز تند استفاده می‌کنند.
آب‌وهوای شمال خراسان محصولاتی از قبیل تولید پشم گوسفند، پرورش نوغان و کرم ابریشم، کاشت محصولات کشاورزی و پنبه را به عمل آورده است که مواد اولیة این محصولات در تولید انواع تن‌پوش‌ها، سرپوش‌ها و پاپوش‌ها کاربرد دارد.[۵]
انواع لباس مردان کرد شمال خراسان
لباس مردان کرد این منطقه عبارت است از:
کلاه
کلاه مردان این منطقه دارای چهار نوع است که به زبان کرمانجی، به «کُم» معروف است:
کُم‌کولاوین
نوعی کلاه نمدی که از پشم گوسفند و گاهی نیز از کرک و پشم تهیه می‌شود. این کلاه در حدود سه دهة گذشته در میان بیشتر چادرنشینان و چوپانان استفاده می‌شد. پس از بر سر گذاشتن این کلاه، پارچه‌ای کلاغه‌ای نیز دور آن می‌بندند.[۶]
کُم‌تَفتِک
این نوع کلاه از جنس کرک موی بز است که برای تهیة آن، ابتدا کرک را از مو جدا می‌کنند و سپس کرک با میلة بافتنی توسط زنان بافته می‌شود. طرح کلی این کلاه به‌شکل دایره است و قسمت جلوی آن تا کنارة گوش‌ها مقداری اضافه دارد که این اضافه به‌سمت بالا خوابیده می‌شود. مردان کرمانج در فصل‌های سرد سال، قسمت اضافی را پایین آورده و روی گوش‌ها و پیشانی را می‌پوشانند.[۷] این کلاه بیشتر به‌رنگ قهوه‌ای روشن یا کرم دیده می‌شود.[۸] این نوع کلاه در منطقة شیروان شناخته شده و سپس سایر طوایف از آن الهام گرفته‌اند.[۹]
کُم‌قَرکول
نوع دیگر این کلاه که از پوست سیاه بره تهیه می‌شود. شکل آن استوانه‌ای‌شکل، کوتاه و دارای کلگی مسطح است که درون آن آسترکشی شده است. روی کلگی کلاه را اغلب با پارچة قرمزرنگ می‌پوشانند.[۱۰] در گذشته هنگامی‌که برة نوزادی از بین می‌رفت، در صورتی‌که پشم سیاه‌رنگ داشت، از پوست آن برای تهیة این نوع کلاه استفاده می‌شد. این کلاه که همچنان هم کاربرد دارد، بیشتر توسط خان‌ها و بزرگان روستا استفاده می‌شد.[۱۱]
کُم‌بِرچِک
این نوع کلاه لبه‌دار است و از پشم شتر تهیه می‌شود. مردان به‌هنگام سرما، لبه‌های آن را پایین می‌آورند تا روی گوش‌ها را بپوشاند و از نفوذ سرما جلوگیری کند.[۱۲]
عرقچین
یکی از سرپوش‌های سنتی مردان کرمانج است که همچنان در میان این قوم محبوبیت دارد، عرقچین نام دارد. در گذشته از عرقچین در مراسم ختنه‌سوران پسرهای کوچک استفاده می‌شد.[۱۳] عرقچین‌ها نقش‌دار و سوزن‌دوزی شده است و برای تمام گروه‌های سنی به کار می‌رود. عرقچین‌های کودکان با نقش‌های گل و پرنده و همچنین نقش‌های ظریف هندسی تزیین می‌شود که روی آن نیز دکمه و سکه‌هایی قرار می‌گیرد.[۱۴] این نوع عرقچین کاسه‌ای‌شکل و دو تکه است و با نخ‌های ابریشمی رنگی خصوصاً رنگ‌های آبی، زرد، قرمز و سبز دوخته می‌شود.[۱۵] عرقچین مردان با نقوش مثلث‌شکل، با رأس رو به بالا تزیین می‌شود که نمادی از آتش، شعله و گرما است.[۱۶]
نوع دیگر عرقچین که ویژۀ کردهای کرمانج است، دارای دو بخش است. بخشی از آن پایه است که دور پیشانی قرار می‌گیرد که پس از دوختن دو سر آن، به‌شکل حلقه در می‌آید. سپس چهار تکه مثلث‌شکل به لبة بالایی حلقه دوخته می‌شود تا هرمی کوچک روی حلقه ایجاد کند. این نوع عرقچین نیز با نخ‌های ابریشمی دوخته و سوزن‌دوزی می‌شود. مردان به‌هنگام سر گذاشتن این نوع عرقچین، معمولاً از دستمال ابریشمی به‌رنگ سرخ یا راه‌راه مشکی و سفید روی پیشانی استفاده می‌کنند.[۱۷]
پیراهن
پیراهن مردان کرد این منطقه، بیشتر به‌رنگ قرمز تند و گاهی نیز به‌رنگ سفید و ساده است. این نوع پیراهن، قدی معمولی و یقه‌ای گرد دارد و قسمت جلوی آن باز است. آستین این پیراهن، ساده و راسته است. گاهی‌اوقات مردان، دامن پیراهن را داخل شلوار می‌کنند.[۱۸] در دو طرف پهلوی این پیراهن، چاک طراحی شده است. جنس پیراهن‌ها معمولاً از ساتن است و روی آن کمربندی بسته می‌شود.[۱۹]
شالمَه
نوعی شال گردن دستباف که مردان کرمانج دور سر می‌پیچند. این نوع شال که توسط زنان دوخته می‌شود، با توجه به‌رنگ پشم مورد استفاده، رنگ آن بین سفید، سیاه و قهوه‌ای است. در گذشته زنان برای دامادها نیز شالی ابریشمی بزرگ، به‌رنگ قرمز می‌بافتند که در مراسم دامادی آن را دور سر یا گردن داماد می‌بستند؛ اما امروزه مردان از شال‌های ابریشمی قرمز با پشم‌های سیاه یا قرمز گل‌دار برای این‌کار استفاده می‌کنند.[۲۰] برخی از مردان کرد خراسان، از شال‌هایی مانند دستار خراسانی استفاده می‌کنند که به «شالمَه» معروف است و هنوز هم در مناطق کلات و درگز استفاده می‌شود. جنس این شال‌ها از ابریشم و نخ تهیه شده و مربع‌شکل است. مردان، شالمه را به‌صورت نوار درآورده و دور سر می‌پیچند. اضافة آن را نیز به پشت گردن، روی شانه‌های خود رها می‌کنند.[۲۱] مردان سالمند از شال‌های نخی یا چیت طرح‌دار و مردان حاجی از شال‌های زرد‌رنگ استفاده می‌کنند. در این منطقه، شال‌هایی با طرح چفیه نیز کاربرد دارد.[۲۲]
شلوار
شلوار مردان کرد شمال خراسان، ساده و بدون لیفه است. این نوع شلوار، دو ساق مخروطی ناقص و یک میان‌ساق دارد که این تکه‌ها به بالاتر از زانو، به ساق‌های شلوار دوخته می‌شود. این نوع شلوار فاقد تزیین است و جنس آن معمولاً از پارچه‌های مشکی مخطط یا ساده مثل دبیت انتخاب می‌شوند.[۲۳]
جوراب
جوراب مردان کرد این منطقه را زنان با نقش‌های گیرا می‌بافند. مردان دم‌پای شلوار خود را داخل ساق جوراب می‌کنند و روی آن را با نواری به‌نام «پتاوه» محکم می‌کنند.[۲۴] جنس این جوراب از پشم است و در زبان کرمانجی به «بوجولی» معروف است.[۲۵]
پتاوه (ساق‌بند یا مچ‌پیچ)
پتاوه، پارچه‌ای از جنس کتان و به‌رنگ سفید است که توسط زنان کرد این منطقه بافته می‌شود. طول هر پتاوه حدود یک متر و پهنای آن حدود 20 سانتی‌متر است. زنان، یک طرف پتاوه را، به‌اندازه‌ای که یک دور مچ پا را بپوشاند، با نقوشی جالب و چشم‌گیر تزیین می‌کنند. مردان، پتاوه را روی جوراب می‌بندند؛ به‌طوری‌که نقوش تزیینی آن در دور آخر پیچیده شود. روی پتاوه را نیز با طنابی نازک به‌رنگ‌های مختلف یا به‌صورت ساده می‌بندند.[۲۶]
قبا
قبای مردان این منطقه از پارچه‌های پشمی، دستباف و با عرض کم تهیه می‌شود که زنان کرد شمال خراسان آن‌ها را می‌بافند. این پارچه‌های کم‌عرض کنار هم دوخته و سپس برش داده می‌شوند. قد قبای مردان بلند و تا پایین زانو می‌رسد. یقة قبا نیز ساده و بدون برگردان است. دوطرف قبا به‌صورت اریب به‌سمت پهلوها رفته و روی هم قرار می‌گیرند. کمری قبا، باریک است؛ اما دامن قبا از کمر به پایین پهن می‌شود. در دوطرف پهلوی قبا، جیب و پایین آن نیز چاک طراحی شده است. آستین قبا ساده، راسته و لبة آن دارای چاک است و فقط قسمت مچ آن کمی تنگ می‌شود. مردان کرد، معمولاً روی قبا کمربندی چرمی می‌بندند.[۲۷]
دستمال
مردان کرمانج نوعی دستمال به دور مچ خود می‌بندند تا به‌هنگام نواختن دوتار به‌مدت طولانی، مچ دست صدمه نبیند.[۲۸] نوعی از آن از جنس ابریشم هفت‌رنگ، راه‌راه، با زمینه‌ای تیره است که به آن «پیله دستمال» می‌گویند و مردان آن را دور گردن می‌اندازند. نوع دیگر آن به‌رنگ زرشکی ساده یا راه‌راه است و دو سر آن ریشه دارد. اندازة این دستمال بزرگ است و مردان آن را به‌دور گردن و دامادها به‌دور کمر می‌بندند. گاهی نیز این دستمال، به‌دور کلاه پیچیده می‌شود.[۲۹] برخی از مردان به‌ویژه در منطقة قوچان از دستمالی ابریشمی شبیه به دستمال یزدی برای پوشش سر استفاده می‌کنند؛ شیوة بستن آن این‌گونه است که مردان آن را به‌شکل سه‌گوش درآورده و روی پیشانی قرار می‌دهند؛ سپس گوشه‌های دستمال به پشت برده و به‌صورت مخالف، جلوی پیشانی گره می‌زنند. دنبالة دستمال را نیز یا زیر لبه‌ها برده یا اینکه پشت سر رها می‌کنند.[۳۰]
کمربند
مردان کرمانج برای جلوگیری از خستگی در هنگام کار، کمربندی روی پیراهن خود می‌بندند که بخشی از آن آویزان است. گاهی تزیینات به‌کار رفته روی کمربند با خود پیراهن هماهنگ است.[۳۱]
کفش (چاروق)
چاروق مردان کرد، در شهر قوچان تهیه و دوخته می‌شود. در گذشته، پوشیدن چاروق با تزیینات بیشتر بسیار رایج بود؛ اما امروزه به‌دلیل وضع اقتصادی، این کفش به‌صورت ساده‌تر تولید می‌شود؛ به‌طوری‌که از مقدار چرم‌های اضافی و تزیینات فراوان آن کاسته شده است. نوع مجلل و پر تزیین آنکه در دکان چاروق‌دوزان دیده می‌شود و اغلب توسط خان‌زادگان سفارش داده می‌شود؛ به این صورت است که یک تکه چرم خام حنایی‌رنگ از کف پا به بالا آمده و سپس در قسمت پشت و کناره‌های پا جمع می‌شود. مقداری از این چرم از پشت پاشنة پا به‌صورت یکسره تا بالای مچ به‌عنوان ساق کفش بالا آمده است. جلوی کفش نیز حالتی برگشته دارد که روی کفش خوابیده است. روی این چرم، تکه چرمی دیگر که بلندی دیواره‌های آن کوتاه‌تر است، دوخته می‌شود. در اطراف دیواره‌های چرم اولی با استفاده از گل و برگ و نیز نخ‌های الوان و زری تزیین می‌شود. برای اینکه این نوع چاروق از پا نیفتد، در قسمت پشت پاشنه و کناره‌های آن، جابندهای چرمی برای عبور بند از آن تعبیه شده است.[۳۲] چاروق، از صنایع دستی استان خراسان‌شمالی به شمار می‌رود. مردان، چاروق را روی جوراب پشمی می‌پوشند؛ اما امروزه بیشتر مردان به کفش‌های شهری روی آورده‌اند.[۳۳]
رنگ در لباس مردان کرمانج
رنگ در میان لباس مردم این منطقه تنها مؤلفه‌ای است که کمتر دچار تغییر شده است. لباس‌های این قوم در طیفی از رنگ قرمز طراحی شده‌اند که نمادی از قدرت، تولد دوباره، افتخار، سرزندگی و انگیزه است.[۳۴]
پانویس
- ↑ «لباس محلی مردمان خراسان شمالی»، وب‌سایت ایران.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، 1347ش، ص90.
- ↑ «پوشاک کرمانج‌های شمال خرسان» وب‌سایت بلاگفا.
- ↑ «لباس محلی مردمان خراسان شمالی»، وب‌سایت ایران.
- ↑ «مطالعة تأثیرات اقلیمی بر سبک پوشش سنتی زنان و مردان کرد»، وب‌سایت خبرگزاری کرد‌پرس.
- ↑ امیری فروتنه و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن در شمال خراسان»، وب‌سایت سکوی نشر دانش (سند).
- ↑ شادکام، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مصاحبة حضوری، 1398ش.
- ↑ امیری فروتنه و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن در شمال خراسان»، وب‌سایت سکوی نشر دانش (سند).
- ↑ وطن‌دوست، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، 1394ش، ص189.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، 1347ش، ص90.
- ↑ امیری فروتنه و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن در شمال خراسان»، وب‌سایت سکوی نشر دانش (سند).
- ↑ وطن‌دوست، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، 1394ش، ص190.
- ↑ وطن‌دوست، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، 1394ش، ص190.
- ↑ شادکام، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مصاحبة حضوری، 1398ش.
- ↑ لوشر، روان‌شناسی رنگ‌ها، 1371ش، ص29.
- ↑ نورآقایی، عدد، نماد، اسطوره، 1388ش، ص43.
- ↑ شادکام، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مصاحبة حضوری، 1398ش.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص116.
- ↑ «لباس محلی مردمان خراسان شمالی»، وب‌سایت ایران.
- ↑ وطن‌دوست، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، 1394ش، ص189.
- ↑ شادکام، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مصاحبة حضوری، 1398ش.
- ↑ امیری فروتنه و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن در شمال خراسان»، وب‌سایت سکوی نشر دانش (سند).
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص116.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، 1347ش، ص91.
- ↑ «اصالت و زیبایی در پوشش اقوام خراسان شمالی»، خبرگزاری برنا.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص117.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، 1347ش، ص94.
- ↑ «اصالت و زیبایی در پوشش اقوام خراسان شمالی»، خبرگزاری برنا.
- ↑ وطن‌دوست، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، 1394ش، ص189.
- ↑ شادکام، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مصاحبة حضوری، 1398ش.
- ↑ «اصالت و زیبایی در پوشش اقوام خراسان شمالی»، خبرگزاری برنا.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص120.
- ↑ «اصالت و زیبایی در پوشش اقوام خراسان شمالی»، خبرگزاری برنا.
- ↑ نتاج‌مجد و صفری، «مطالعة شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج»، 1399ش، ص109.
منابع
- «اصالت و زیبایی در پوشش اقوام خراسان شمالی»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1402 ش.
- امیری فروتنه، زهره و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن در شمال خراسان»، وب‌سایت سکوی نشر دانش (سند)، تاریخ بازدید: 14 آبان 1403ش.
- «پوشاک کرمانج‌های شمال خرسان» وب‌سایت بلاگفا، تاریخ بازدید: 13 آبان 1403ش.
- شادکام، گلی، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنتی کرمانج، مشهد، مصاحبة حضوری، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1398ش.
- ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1347ش.
- گریوانی، زینب و دیگران، «مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان کوچ‌نشین و یکجانشین کرد شمال خراسان»، مجلة هنر و تمدن شرق، پاییز 1402ش.
- «لباس محلی مردمان خراسان شمالی»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 10 آبان 1403ش.
- لوشر، ماکس، روان‌شناسی رنگ‌ها، ترجمة لیلا مهردادپور، تهران، حسام، 1371ش.
- مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
- «مطالعة تأثیرات اقلیمی بر سبک پوشش سنتی زنان و مردان کرد»، خبرگزاری کرد‌پرس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1401ش.
- نتاج‌مجد، عطیه و صفری، الهام، «مطالعة شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج»، مجلة دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، مهر 1399ش.
- نورآقایی، آرش، عدد، نماد، اسطوره، تهران، افکار، 1388ش.
- وطن‌دوست، سارا، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، قم، علوی، 1394ش.