لباس مردان سیستانی

مرد سیستانی در حال پیچیدن عمامه

لباس مردان سیستانی؛ تن‌پوش مردان در منطقۀ سیستان.

پوشاک سیستانی‌ها داستانی عمیق از هویت و فرهنگ مردم این منطقه را روایت می‌کند. از کاوش‌های شهر سوخته، ابزارهای نخ‌ریسی و پارچه‌بافی با قدمت بیش از ۳۵۰۰ سال تا لباس‌های امروزی مردان سیستانی، همگی نشان‌دهنده‌ هم‌زیستی فرهنگ و طبیعت است. رنگ سفید، در سادگی خود، نه فقط یک انتخاب رنگ است، بلکه نمادی از پاکیزگی و اصالت به شمار می‌رود. مقاومت در برابر تغییرات لباس در دوران رضاشاه نیز نشانگر وابستگی عمیق این مردم به هویت فرهنگی‌شان است؛ جایی که فشارهای دولت نتوانست از ارادۀ مردم در حفظ سنت‌ها بکاهد.

تاریخچه پوشاک در سیستان

مطالعات انجام‌شده روی اسکلت‌های انسانی گورستان‌های شهر سوخته در منطقه سیستان، نشان می‌دهد که قدمت نساجی در این منطقه به ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد.

این کاوش‌ها شامل ابزارهای نخ‌ریسی و پارچه‌بافی، پارچه‌هایی با بافت متنوع، بندهای ظریف و طناب‌هایی است که در تهیه پوشاک به‌کار می‌رفته‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که ۶۰ درصد این پارچه‌ها برای دوخت لباس استفاده می‌شده است. همچنین، بقایای یک کفش به نام چاروق نیز در این کاوش‌ها کشف شده است. بسیاری از قطعات پوشاک امروزی مردان سیستان نیز از پیکره‌های شهر سوخته به دست آمده که شامل سربند، پیراهن، شال و کمربند است.

لباس محلی سیستان نماد هویت و اصالت

لباس پسرانه سیستانی

لباس مردان سیستانی پشتوانه‌ای از فرهنگ اصیل‌ترین اقوام ایرانی است. مردم سیستانی جزء اقوام ایرانی هستند که به پوشش محلی خود پایبند بوده و معتقد هستند که پوشاک محلی مکمل شخصیت و هویت آ‌ن‌ها است.

پوشاک سنتی سیستان، به‌دلیل کاربرد گسترده آن، از ارزشمندترین سرمایه‌های فرهنگی این قوم محسوب می‌شود. این پوشش نه‌تنها بخشی از هویت فرهنگی سیستانیان را شکل می‌دهد؛ بلکه به‌عنوان عنصری بصری، نقش مهمی در بازنمایی هویت اجتماعی و فرهنگی مردان این منطقه دارد.

تعیین نماد فرهنگی برای پوشاک سیستانی

امروزه، تعیین نمادهای فرهنگی برای اقوام مختلف، به‌منظور معرفی هویت منطقه‌ای و حفظ میراث بومی، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. در این میان، طرح‌ها و نقش‌های متنوع در پوشاک سنتی سیستان را می‌توان از شاخص‌ترین عناصر هویتی و فرهنگی این منطقه برشمرد. نقوش هندسی در پوشاک سنتی سیستانیان، بیانگر ارزش‌های نمادین و پیشینه فرهنگی این قوم است. این طرح‌ها که بازتابی از سبک زندگی سیستانیان محسوب می‌شوند، جایگاهی ویژه در هویت آنان دارند.

انواع لباس مردان سیستان

پوشاک محلی مردان سیستانی در گذر زمان به گونه‌ای طراحی شده است که با شرایط آب‌وهوایی منطقه سازگار باشد و امکان انجام راحت‌تر فعالیت‌های روزمره را برای آنان فراهم کند. این لباس‌ها شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

سرپوش‌های مردان

مردان سیستانی از دوران کودکی کلاه بر سر می‌گذاشتند؛ زیرا سر را سلطان بدن می‌دانستند و بر این باور بودند که باید به آن در شان و منزلتش احترام گذاشت. آنان حتی در خانه، به‌هنگام استراحت نیز کلاه دستباف نخی روی سر قرار می‌دادند که با ابریشم دست‌دوزی شده بود. کلاه مردان سیستانی دارای انواع مختلفی است که از پشم یا کرک تهیه شده است:

لُنگُته

لُنگُته: سربند مردان سیستان که شبیه عمامه است؛ اما به‌شکل عمامۀ روحانیون به‌دور سر پیچیده نمی‌شود. این نوع سربند از جنس ململ یا پارچه‌های نازک خارجی تهیه می‌شود و رنگ آن اغلب سفید یا خاکستری است. سیدها از رنگ مشکی آن استفاده می‌کنند و نحوۀ بستن آن به‌این‌گونه است که یک سر آن را لای سربند کرده و سر دیگر آن را رها می‌کنند.

کلاه پشمی: این نوع کلاه از جنس پشم گوسفند تهیه شده و مردان هنگام رفتن به صحرا آن را روی سر قرار می‌دهند.

کلاهکش: مردان مسن سیستانی کلاهی از جنس پشم شتر به‌نام کلاهکش بر سر می‌نهند.

کلاه پوستی: این نوع کلاه از جنس پوست بوده و از کشور پاکستان وارد ایران می‌شود. اغلب افراد مرفه و دامادها از آن استفاده می‌کنند.

کلاه قوس: مردان مسن در جشن‌ها و مراسم‌ها از کلاه قوس استفاده می‌کنند.

کلاه سن: نوعی کلاه که با نخ سفید ابریشم گلدوزی شده و مردان آن را زیر لُنگُته می‌پوشند.

کلاه دوره‌ای: نوعی کلاه حصیری و لبه‌دار است که مردان برای جلوگیری از تابش شدید نور خورشید آن را روی صورت خود قرار می‌دهند.

کلاه سیمی: این نوع کلاه با نخ‌های طلایی و نقره‌ای بافته می‌شود و از افغانستان وارد کشور شده است.

کلاه نمدی: کلاهی مخصوص چوپانان که از نمد تهیه شده است.

تن‌پوش‌های مردان

لباس مردان سیستانی هنگام رقص با شمشیر

تن‌پوش‌های سنتی مردان سیستان، بازتابی از فرهنگ و هویت آنان است که با شرایط اقلیمی و نیازهای روزمره‌شان هماهنگ شده است. تن‌پوش‌های مردان سیستان عبارتند از:

پیراهن چِل‌تریز: پیراهنی گشاد و پرچین که قد آن تا وسط ساق پا می‌رسد. آستین‌های این پیراهن دوتکه و مچ‌دار است. پیراهن چل‌تریز اغلب سفید رنگ است و برای دوخت آن ۸ تا ۱۰ متر پارچه نیاز است. این پیراهن از چهل تکه تشکیل شده که دور سجاف و سر مچ آن سیاه‌دوزی می‌شود و مردان روی آن کمربندی می‌بندند.

پیراهن بَرچاک: پیراهنی بلند و گشاد تا پایین زانو که قسمت پای دامن آن گشادتر است. در دوطرف دامن این پیراهن چاکی تعبیه شده است و به همین دلیل مردم سیستان به آن برچاک می‌گویند. در قسمت یقۀ این پیراهن نیز چاکی طراحی شده که روی شانۀ چپ، به‌وسیلۀ دکمه‌ای بسته می‌شود. آستین‌های این پیراهن نیز گشاد، بلند و بدون سر دست است.

پیراهن معمول: پیراهن روزانۀ مردان سیستانی راسته و گشاد است که در قسمت سرشانۀ آن تا زیر سینه شکافی مورب طراحی شده است.

جلیقه یا باسکَت: نیم‌تنه‌های مردان با یقۀ هفت که اغلب به رنگ مشکی تهیه می‌شود.

کت: کت مردان سیستان که هنوز هم بین مردان شهری و روستایی رواج دارد؛ شامل جوقه و ستره است. جوقه، کتی شبیه به جاکت‌های امروزی است که از پشم رنگ نخورده تهیه شده است. این کت به‌دلیل دوام و هزینۀ بالایی که دارد، مردان آن را تا چند نسل استفاده می‌کنند. نوع دیگر، کتی نظامی به‌رنگ کرم شتری و پشمی است که ستره نام دارد و افراد مرفه، روی آن کمربندی از تار طلا می‌بندند و خنجری به‌آن آویزان می‌کنند. این کت بیشتر در فصل سرما کاربرد دارد.

قبا: مردان مرفه سیستان، در زمستان از قبای بلندی استفاده می‌کنند که جلوی سینه و سر آستین آن یراق‌دوزی شده است. رنگ این قبا معمولاً بور یا سفید است و در پهلوها و وسط پشت چاک دارد.

لباس دوتخته‌ای: نوعی لباس که از دوتکه پیراهن و شلوار، با رنگ‌های مختلف تشکیل شده است. مردان مسن اغلب از این لباس استفاده می‌کنند.

لنگ: پارچه‌ای به درازای سه متر و عرض یک و نیم متر که دور گردن و شانه‌ انداخته می‌شود. جوانان بیشتر از لنگ‌های رنگی استفاده می‌کنند. رنگ سفید آن در جشن‌ها و عروسی‌ها کاربرد بیشتری دارد. از کاربردهای دیگر لنگ می‌توان به خشک کردن بدن و سر و صورت بعد از استحمام و وضو گرفتن اشاره کرد. استفاده از آن روی سر یا زیر پا به‌هنگام نماز خواندن و همچنین بستن آن دور کمر به‌عنوان کیسه برای حمل وسیله اشاره کرد. برای تهیۀ لنگ از پارچه‌های نخی ساده و گلدار استفاده می‌شود.

پتو: نوعی شال پشمی به درازای دو متر که مردان آن را دور کمر، شانه و گردن خود می‌پیچند؛ به‌طوری که فقط چشم و بینی از میان آن پیدا است.

جومه: نوعی لباس که از الیاف نخ سفید به‌نام جومن تهیه می‌شود. به‌دلیل آب و هوای گرم و خشک منطقه اغلب از رنگ‌های روشن برای دوخت این لباس استفاده می‌شود.

راسته: نوعی لباس آستین‌دار با یقۀ گرد که بیشتر مردان کوتاه‌قد آن را می‌پوشند. قسمت جلوی این لباس سوزن‌دوزی شده است.

پالتو نمدی: دامداران و کشاورزان از پالتوی نمدی استفاده می‌کنند که آستین‌های آن بلند و یقۀ آن به‌شکل مثلث است. قد این پالتو تا زیر زانو می‌رسد.

شلوار: شلوار مردان سیستانی پرچین و دارای لیفه‌ای برگردان است. درون این لیفه بندی قرار می‌گیرد که این بند توسط مردم محلی منطقه بافته می‌شود. برای دوخت این شلوار، ۶ تا ۸ متر پارچه نیاز است.

پای‌پوش‌های مردان

جوراب: در فصل زمستان مردان از دو نوع جوراب پشمی و نمدی استفاده می‌کنند. جوراب پشمی از پشم گوسفند است که به‌صورت ساده یا رنگی (معمولاً رنگ قرمز، سیاه و سفید) بافته می‌شود. جوراب نمدی نیز از جنس نمد است.

پاپیچ: نوعی نوار پهن به‌طول یک متر که از پشم گوسفند تهیه می‌شود. دامداران و روستاییان در زمستان آن را دور پای خود می‌پیچند و در برخی نقاط به آن بند می‌گویند.

کفش

کفش‌های متعددی در سیستان وجود دارد و مردها معمولاً از کفش‌های زیر استفاده می‌کنند:

چیت: این نوع کفش که شبیه کفش‌های تابستانی است و در اصطلاح محلی به آن «چپلّی» می‌گویند، بیشتر چوپانان از آن استفاده می‌کنند. تختۀ این کفش از لاستیک اتومبیل ساخته شده و در پشت پا به‌وسیلۀ بندی گره می‌خورد.

کتوک: نوعی کفش که اغلب تهی‌دستان آن را به پا می‌کنند. کفۀ آن از جنس چوب و دارای دو حفره برای عبور بند است که در پشت پا بسته می‌شود.

کفش بیرجندی: مردان سیستانی از نوعی کفش که به‌رنگ خردلی است و در بیرجند ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند.

جوتی: نوعی کفش ضخیم و چرمی که با رشته‌های چرم و نخ تهیه می‌شود.

پوتین: نوعی کفش رزمی که مردان سیستان به‌هنگام سفر آن را می‌پوشند. این کفش مخصوص افراد مرفه است.

نیم‌بوت: مردان ثروتمند سیستان از نوعی کفش که تا ساق پا را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند.

کفش چرمی: خان‌های سیستان از نوعی کفش چرمی که در منطقۀ قائنات تهیه می‌شود، استفاده می‌کنند.

اصول استفاده از رنگ‌ها در لباس مردان سیستانی

رنگ سفید تنها رنگی است که مردان سیستانی برای لباس‌های خود انتخاب می‌کنند. این رنگ بدون هیچ‌گونه طراحی دیگری برای لباس استفاده می‌شود.

مقاومت مردم سیستان در برابر قانون لباس متحدالشکل

در دوره رضاشاه، دولت در تلاش برای اجرای قانون لباس متحدالشکل در سیستان با مقاومت شدید مردم و روحانیون مواجه شد. نفوذ روحانیون و محدودیت‌های دولت باعث شد این قوانین به‌طور کامل در منطقه اجرا نشود، که در نتیجه فاصله میان حکومت مرکزی و مردم بیشتر شد. این اقدامات نه‌تنها هویت مذهبی و قومی مردم را تقویت کرد؛ بلکه استفاده از زور و فشار دولت موجب افزایش نارضایتی، خشم عمومی و تنفر از رضاخان شد.

منابع

• «آشنایی با لباس و کفش مردان سیستان»، وب‌سایت همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1398ش.
• رحیمی، مریم و حسنی، غلامرضا، «مطالعۀ تطبیقی طرح، نقش و رنگ در لباس‌های اقوام سیستانی و بلوچ از منظر ذهنیت و عینیت‌گرایی»، فصلنامۀ مطالعات علوم اجتماعی، تابستان 1399ش.
• رئیس‌الذاکرین، غلام‌علی، کندو (فرهنگ مردم سیستان)، مشهد، چاپ سعید، 1370ش.
• «روایتی از اهمیت کلاه در پوشش»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1395ش.
• زواره‌زادگان، شهرزاد، «لباس بلوچی مردانه در طرح‌های سنتی و مدرن»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1401ش.
• سماوکی، بتول، مطالعۀ رنگ و نقش پوشاک مردمان سیستان با رویکرد فرهنگ منطقه، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد، سیستان و بلوچستان، دانشکدۀ تحصیلات تکمیلی دانشگاه سیستان و بلوچستان، تابستان 1399ش.
• سید‌سجادی، سیدمنصور و دیگران، پارچه‌های شهر سوخته و فرهنگ پوششی آن، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1388ش.
• عمرانی‌نسب، اشرف‌السادات، «پوشاک مردمان سیستان و بلوچستان»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، زمستان 1386ش.
• علوی، نصرت‌خاتون، «نگاهی به همسان سازی لباس و کشف حجاب در سیستان و بلوچستان دوره رضاشاه»، فصلنامه تاریخ نو، شماره 20، 1396ش.
• گلستانه، مزار، آیین‌ها و باورهای مردم سیستان، تهران، آنبوس، 1375ش.
• «لباس محلی مردم سیستان»، وب‌سایت هزارک، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1400ش.