لباس مردم کلات نادری

زنان کلات نادری با لباس سنتی

لباس مردم کلات نادری؛ تن‌پوش زنان و مردان در منطقۀ کلات نادری.

پوشش مردم کلات نادری ترکیبی از سنت‌های فرهنگی و جغرافیایی خاص است. لباس‌های زنانه و مردانه این منطقه علاوه بر زیبایی، هویت فرهنگی مردم را به نمایش می‌گذارند. زنان از سرپوش‌ها و لباس‌های رنگارنگ با طراحی‌های خاص استفاده می‌کنند که نمادهای فرهنگی خاصی دارند، مانند شال‌ها و جَنگه‌ها. مردان نیز با لباس‌های سنتی چون قبا و سرپوش‌هایی مانند «کوم» هویت بومی خود را نشان می‌دهند. این لباس‌ها با شرایط اقلیمی و اجتماعی منطقه هماهنگ بوده و به فرهنگ و تاریخ کلات نادری رنگ‌وبویی خاص می‌بخشند.

تاثیر جغرافیا بر پوشش مردم کلات

جمعیت شهرستان کلات نادری از ترکیب قوم‌های کرد، ترک و لر تشکیل شده است که لباس‌های آنان شباهت زیادی به لباس‌های اقوام ترکمن دارد و با لباس‌های سایر اقوام خراسانی مانند قوچان، شیروان و چناران تفاوت دارد. این تفاوت به نزدیکی این منطقه به مناطق ترکمن‌نشین و وجود رشته‌کوه هزارمسجد مرتبط است. این رشته‌کوه به‌عنوان یک حصار طبیعی، شهرهای قوچان، چناران و مشهد را از کلات، لایین و درگز جدا می‌کند.

ویژگی لباس‌های مردم کلات

لباس‌های مردم کلات با ویژگی‌هایی متناسب با فرهنگ و هویت اجتماعی این قوم طراحی شده است که این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

زیبایی بصری

لباس‌های محلی کلات از زیبایی بصری خاصی برخوردار است و متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی این قوم طراحی شده است.

عدم نمایش فرم بدن

طراحی این لباس‌ها از فرم بدن زنان و مردان شکل نمی‌گیرد؛ بلکه هر پوشش دارای طول و عرض است و به‌همین دلیل ویژگی‌های جسمانی افراد به نمایش گذاشته نمی‌شود.

ساختار لباس مردم کلات نادری

پوشاک مردم کلات از قطعات مختلف ساخته می‌شود که هر کدام نقش خاصی را ایفا می‌کنند. این قطعات به‌طور هماهنگ و مکمل یکدیگر عمل می‌کنند تا پوشش کامل و مناسب را برای فرد فراهم کنند.

فرهنگ پوشش مردم کلات

فرهنگ پوشش مردم کلات از ویژگی‌هایی چون حجاب کامل، تنوع رنگ، پارچه و تزئینات برخوردار است که به لباس‌های محلی زنان و مردان جلوه‌ای خاص می‌بخشد. با این حال، به‌دلیل اجرای قانون اجباری متحدالشکل شدن پوشش، بخش‌هایی از فرهنگ سنتی پوشش مردم این منطقه کنار گذاشته شد و آن‌ها به پوشش رایج جامعه روی آوردند. در نگاه اول لباس‌های محلی مردم این منطقه مشابه به نظر می‌رسند؛ اما با دقت در جزئیات آن‌ها می‌توان تفاوت‌هایی در طراحی و ساختار پوشاک مشاهده کرد.

انواع لباس زنان کلات نادری

دختران کلات با لباس محلی

پوشاک زنان کلات نادری با ترکیب پارچه‌های رنگارنگ و تزئینات خاص، جذابیت و هویت فرهنگی این منطقه را به زیبایی نمایش می‌دهد.

سرپوش‌های زنانه

در منطقه کلات نادری با توجه به آموزه‌های دینی، زنان توجه بیشتری به پوشاندن سر دارند. این سرپوش‌ها جزو اجزای مهم پوشش زنان بوده و به‌منظور رعایت پوشیدگی کامل و همچنین سنت‌های فرهنگی منطقه طراحی شده‌اند.

سربند: نوعی دستمال نخی که زنان کلات آن را روی سر قرار می‌دهند تا هم موها را بپوشاند و هم مانع از سر خوردن سایر اجزایی که روی سر بسته می‌شود، گردد.

دستمال سر: دستمال سر زنان کلات، «اَلخ» نام دارد که در گذشته از آن استفاده می‌شد. روی این دستمال با نقوشی تزیین شده بود که در اصطلاح محلی به این نقوش «پیکام» می‌گفتند.

شال: شال زنان این منطقه، پارچۀ چهارگوش نسبتا بزرگی است که به رنگ‌های مختلف دیده می‌شود. این شال از قسمت جلوی پیشانی به پشت سر می‌رود و به‌شکل ضربدری جابه‌جا شده؛ سپس جلوی سر آمده و به‌شکل اریب در داخل شال محک می‌شود. طریقۀ بستن شال به این روش را «کامرانی» می‌گویند.

جَنگه: نواری است نسبتا پهن که عرضی ۷ سانتی‌متر و طولی به‌اندازۀ زیر چانه تا روی سر دارد. تکه‌های سمت چپ و راست جنگه با نوارهای نخی و دستباف به هم متصل می‌شود. این نوارهای نخی زیر گلو قرار می‌گیرد. روی نوار پهن از بالا تا روی گوش‌ها، پول‌دوزی شده است.

شار: روی تمام سرپوش‌های زنان، شالی بزرگ از جنس ابریشم و دستباف‌انداخته می‌شود که مانند چادر اطراف بدن را می‌پوشاند و قد آن تا روی پا می‌رسد. اگر در زمینۀ این شال بیشتر از رنگ زرد استفاده شود، به آن «سارِلِه» و اگر بیشتر از رنگ سبز استفاده شود، به آن «آزربانی» می‌گویند.

چادر: چادر زنان کلات به زبان محلی «چاوِرشُو» نام دارد. در هنگام ازدواج این چادر روی سر عروس‌ انداخته می‌شود و تا زمانی که بچه‌دار شود، باید در مجالس شادی آن را روی سر خود بگذارند. طرح‌های به‌کار رفته در این نوع چادر، شطرنجی و تلفیقی از رنگ‌های زرد، قرمز، زرشکی، سبز و خاکستری است.

تن‌پوش‌های زنانه

بیشتر تزیینات و نقش‌ها در پوشاک زنان به کار برده شده است؛ این تزیینات شامل نقش‌های پارچه‌های ابریشمی دستباف، نقش‌های نوارهای زینتی دستباف و نقش‌مایه‌های به کار رفته در انواع رودوزی‌ها است.

پیراهن: در کلات نادری، زنان پیراهن‌هایی ساده، از جنس ابریشم، با یقه‌های گرد که قسمت جلوی آن تا نزدیک سینه چاک دارد و با دکمه‌هایی بسته می‌شود، به تن می‌کنند. دو طرف چاک با بندهایی تزیین می‌شود. گاهی‌اوقات قسمت پشت، از سرشانه تا کمر و آرنج لباس را با پارچه‌های نخی همرنگ لباس انتخاب می‌کنند. زیر بغل پیراهن نیز پارچه‌ای چهارگوش به‌نام مرغک دوخته می‌شود. آستین‌های این پیراهن بسیار گشاد و بلند است و اغلب زنان سر آستین‌های آن را با نوارهای دستبافی که «مُداخُل» نامیده می‌شوند، تزیین می‌کنند.

کُلاجه: زنان این منطقه روی پیراهن‌های خود، کت آستین‌بلند و جلوبازی می‌پوشند که قدی کوتاه‌تر از پیراهن دارد. دو طرف پهلوهای این کت، چاک طراحی شده که دور تا دور این چاک‌ها، جلوی لباس، دور یقه و پایین کت نواردوزی شده است. در برخی از روستاها مانند رباط، آستین‌های کلاجه را از قسمت آرنج تا مچ، چاک‌دار انتخاب می‌کنند. کلاجه معمولا با پارچه‌های نخی نازک آسترکشی می‌شود.

بهاره: زنان کلات روی کلاجه، کت کوتاه‌تری به‌نام بهاره می‌پوشند. این کت جلوباز بوده و آستین‌های کوتاهی دارد که از زیر آن آستین‌های بلند کلاجه دیده می‌شود. برای دوخت بهاره از پارچه‌های ابریشم دستباف و راه‌راه استفاده می‌شود و روی آن با تکه‌های پول‌دوزی که در زبان محلی به آن «یخه‌پول» می‌گویند، تزیین می‌شود. درز آستین‌های این کت از آرنج تا لبۀ آستین، چاک‌های اطراف پهلو، قسمت جلوی کت و پایین لباس نواردوزی می‌شود.

دستینه یا زن‌پیچ: روی بهاره، بازوبندی که با دست‌دوزی‌های ابریشمی و نقش‌های متنوع دوخته شده است، بسته می‌شود. این بازوبند از پارچۀ نسبتا پهن و بلندی تهیه شده که حداقل دو بار دور بازو پیچیده می‌شود و قسمتی که زیر بازو قرار دارد، نقش‌دوزی نمی‌شود. برای جلوگیری از ساییده شدن، دور تا دور بازوبند قیطان‌دوزی و سپس آسترکشی می‌شود.

پاچه: نوعی دامن‌شلواری با پاچه‌های گشاد که در روستاهایی مثل رباط، گشادی آن خیلی زیاد است. قسمت کمر این دامن‌شلواری لیفه‌ای است که با کشیدن بندی داخل آن، جمع می‌شود. قد این تن‌پوش تا بالای زانو است که از قسمت کمر تا پایین دامن از سه تکه تشکیل شده است؛ تکۀ نخست از پارچۀ نخی و نازک، تکۀ وسط از پارچۀ مخمل یا پارچه‌های پشمی انتخاب می‌شود. لبۀ دامن نیز معمولا با حاشیه‌ای از پارچه‌های ابریشمی به‌رنگ قرمز یا آبی تزیین می‌شود. قسمت پایین حاشیۀ ابریشمی را قیطان‌دوزی می‌کنند تا دیرتر فرسوده شود. همۀ این تکه‌های پارچه را با پارچۀ نخی نازک آسترکشی می‌کنند.

شلوار: زنان همراه با پیراهن‌های خود، شلوارهای گشاد و پفی به‌نام «قدک» می‌پوشند. در مهمانی‌ها و جشن‌ها نیز زنان شلوارهای تنگ به‌نام نظامی به تن می‌کنند.

پای‌پوش‌های زنانه

پای‌پوش‌های زنان کلات شامل موارد زیر است:

جوراب: زنان منطقۀ کلات اغلب از جوراب‌های ضخیم و بلند با رنگ‌های روشن استفاده می‌کنند که در زبان محلی به «گُرا» یا «گُر» معروف است. در زمستان نیز زنان جوراب‌های پشمی دستباف که مزین به نقش‌های گوناگون است، به پا می‌کنند. جوراب‌های پشمی دستباف بدون درز است و در قسمت پاشنۀ آن بندینکی قرار گرفته تا هنگام پوشیدن جوراب، با گرفتن بندینک، پنجه راحت داخل جوراب قرار گیرد.

کفش: در گذشته زنان منطقۀ کلات از کفش‌های چرمی به‌نام «چوقی» استفاده می‌کردند؛ اما امروزه زنان گالش و کفش‌های بازاری می‌پوشند. در گذشته مردم این منطقه، کفش‌هایی دستباف که از ساقۀ گیاه توخالی به‌نام قُمیش تهیه می‌شد و به کفش لُخی معروف بود، استفاده می‌کردند که امروزه منسوخ شده است.

انواع پوشاک مردان کلات نادری

پسر بچه‌ای با لباس سنتی کلات نادری

لباس مردان کلات نادری نمادی از هویت فرهنگی و سنت‌های منطقه است که با توجه به شرایط اقلیمی و اجتماعی طراحی شده و شامل ویژگی‌های خاصی است.

سرپوش‌های مردانه

در منطقه کلات نادری، حفظ سرپوش بر سر به‌عنوان یک سنت فرهنگی و نشانه‌ای از احترام به هویت فردی و اجتماعی شناخته می‌شود. سرپوش مردان کلات عبارت است از:

شال و عرقچین: این نوع شال سر که آقایان به دور سر خود می‌پیچند، «مِندیل» نام دارد و دارای رنگ‌بندی سفید، قرمز و سبز می‌باشد که رنگ سبز آن مخصوص سادات است. بزرگ‌ترها زیر شال خود عرقچین نیز می‌پوشند که نوعی کلاه نخی سفید‌رنگ است که با نخ ابریشم سفید، دست‌دوزی شده است. طرح و نقش این دست‌دوزی‌ها در اثر انعکاس نور ظاهر می‌شوند و به آن خامه‌دوزی گفته می‌شود. مردان مسن در فصل تابستان از عرقچین نخی قلاب‌دوزی شده استفاده می‌کنند و روی آن شال سر می‌پیچند. این شال به‌شکل مستطیل و در ابعادی به‌طول دو تا سه متر و عرض ۶۰ تا ۹۰ سانتی‌متر دوخته می‌شود.

کوم: نوعی کلاه نمدی مناسب چوپانان که از پشم یک تکه و اغلب به‌رنگ قهوه‌ای یا سیاه تهیه می‌شود. پشم به‌کار رفته در این نوع کلاه، رنگ نشده؛ تا در اثر جوشیدن الیاف، موم‌زدایی نشود.

دستمال گردن: نوعی دستمال ابریشمی به‌رنگ قرمز که اطراف آن با ریشه‌هایی تزیین شده است. این نوع دستمال مختص مراسم دامادی است و داماد آن را دور گردن خود می‌بندد.

گوش‌کلا: از آنجا که کلات نادری منطقه‌ای سرد و کوهستانی است، از بدو تولد سر کودک را با کلاه‌های نخی یا پشمی می‌پوشانند. مردم کلات به این نوع کلاه، «گوش‌کُلا» می‌گویند؛ چرا که علاوه بر سر، گوش‌های کودک را نیز می‌پوشاند و در زیر گلو با بند یا دکمه‌ای بسته می‌شود. با رشد کودک، کلاه پسرانه نیز تغییر شکل می‌دهد. پسران در حدود ۳ تا ۵ سالگی، کلاه‌هایی از جنس ابریشم روی سر می‌گذارند که بیشتر جنبۀ تزیینی دارد. کلاه‌های نوک‌تیز و بلند پسران، «چین‌گله بیرک» و کلاه‌های تخت به «عرقچین» معروف است. رنگ‌های به‌‌‌‌‌‌‌ کار رفته در این کلاه‌ها، از طبیعت منطقه الهام گرفته شده است.

تن‌پوش‌های مردانه

مردان کلات با لباس محلی

قبا: قبای مردان بدون دکمه است و قسمت چپ و راست آن روی هم قرار می‌گیرد و به‌کمک یک شال ابریشمی به‌دور کمر محکم می‌شود. شکل و اساس قبا شبیه پیراهن ترکمن‌ها است. دامادها از قبای ابریشمی که دارای زمینۀ قرمز با خطوط راه‌راه سفید و مشکی که دور تا دور حاشیۀ یقه و قسمت جلوی قبا و همچنین چاک، پهلوها و دور جیب‌ها با رودوزی‌های ظریف ابریشمی مزین شده را با شال سر (مندیل) می‌پوشند.

گراس: پیراهنی کوتاه، جلو بسته و چاک‌دار است که چاک آن از سرشانۀ سمت راست تا زیر سینه ادامه دارد. پارچۀ گراس از ابریشم قرمز یکنواخت تهیه شده و چاک پیراهن و دور یقۀ آن با الیاف ابریشمی رنگی دست‌دوزی می‌شود. همچنین دور یقه قیطان‌دوزی شده و به‌وسیلۀ بندینک و دکمه در قسمت سرشانه بسته می‌شود.

نوع دیگر پیراهن مردان، جلو بسته و بلند است که تا روی زانو را می‌پوشاند. مردان برای تهیۀ این نوع پیراهن، از پارچۀ کرباس، به‌رنگ‌های سفید یا خاکستری استفاده می‌کنند.

چوخا: نوعی پالتوی ضخیم، دستباف و از جنس پشم است که مردان در فصل‌های سرد سال از آن استفاده ی‌کنند. اغلب رنگ‌های استفاده شده برای چوخا، مشکی یا قهوه‌ای است.

جلقه یا جالیزقه: این نوع لباس از پارچه‌ای به‌نام پنجی و به رنگ پشم تهیه می‌شود. قد جلقه تا کمر، یقه هفت، جلوباز، اغلب دارای دو جیب در اطراف یا روی سینه است که گشادی آن در قسمت کمر به‌وسیلۀ یک تسمه جمع می‌شود. آستری این جلیقه از جنس نخ و تکۀ پشت جلیقه از پارچۀ ابریشم تهیه می‌شود.

خلک یا خامینک: بالاپوشی از جنس نمد که چوپانان آن را می‌پوشند و شبیه خیمه‌ای است که محافظ آنان در شب‌های سرد سال است. «خمینه» نام دیگر این بالاپوش است.

تُمان: نوعی شلوار که جنس پارچۀ آن از پنبۀ دستباف انتخاب می‌شود. این تمان به‌رنگ سیاه است و گشادی آن در قسمت کمر به‌کمک بند جمع می‌شود. مردان در زمستان شلواری از جنس پارچۀ پشمی می‌پوشند.

پای‌پوش‌های مردانه

گُرِک: نوعی جوراب که از جنس پشم گوسفند سفید است و روش تهیۀ آن به این صورت است که ابتدا این الیاف را به هم تابیده و جورابی یک‌سره و بدون درز می‌بافند و با الیافی از رنگ‌های قهوه‌ای و سیاه نقوشی روی آن می‌دوزند. در قدیم مردان به‌جای جوراب از «پی‌تاو» استفاده می‌کردند؛ بدین صورت که عرض آن کمتر بود و از کرک گوسفند می‌بافتند و آن را به‌دور پنجۀ پا و بخشی از پاشنۀ پا می‌پیچیدند.

ماش‌پیچ: ماش‌پیچ نواری از جنس پشم بره است که روی جوراب و دور تا دور مچ پا پیچیده می‌شود. در فصل سرما، دامداران و چوپانان، به‌هنگام بیرون رفتن از خانه، آن را به‌دور پا می‌پیچند تا علاوه بر محافظت در برابر سرما، آنان را از خطر نیش مار نیز در امان نگه دارد؛ چون بافتی فشرده دارد و چندین مرتبه روی هم پیچیده می‌شود. ماش‌پیچ نخی در فصل تابستان کاربرد دارد و بافت آن به‌کمک کارگاه کوچک چوبی صورت می‌گیرد.

کفش: کفش مردان کلات، چارخ نام دارد. این کفش از جنس چرم، بنددار و یک‌تکه است که دور پا چین می‌خورد و بندها دور مچ پا بسته می‌شود.

تولید پارچه‌های ابریشمی برای تهیۀ لباس‌های محلی

عروسی سنتی در کلات نادری

جنس بیشتر لباس‌های مردم کلات نادری از ابریشم است؛ چرا که پرورش کرم ابریشم جزء صنایع رایج در این منطقه به شمار می‌رود. امروزه نیز تعدادی از زنان در روستاهای کردنشین و ترک‌نشین کلات از جمله دو روستای زاوین و آقداش به بافت پارچه‌های ابریشمی برای تهیۀ لباس به دو شکل ساده و طرح‌دار (پیکام‌دار) مشغول هستند. در شهر زاوین مرسوم است که برای مراسم عروسی، خانواده‌ها برای دختر و پسر، یک دست لباس ابریشمی تهیه می‌کنند. در سال ۱۴۰۲ش، شهر زاوین به‌عنوان شهر ملی ابریشم‌بافی به ثبت ملی رسیده و دارای نشان ملی و مهر اصالت یونسکو است.

رودوزی‌های سنتی روی لباس‌ها

نواربافی و دوخت لباس سنتی کلات نادری

نواربافی از هنرهای دستی زنان کلات است که بیشتر در منطقۀ لایین رواج دارد. زنان این منطقه مخصوصا در روستاها با ابزارهای ساده به دوخت نواربافی مشغول هستند و از آن برای تزیین پوشاک محلی خود به‌خصوص در حاشیۀ شلوار، سر آستین، دور یقه و چاک پهلو استفاده می‌کنند. استفاده از نوارهای دستی برای تزیین، ارزش لباس‌های محلی را بالا می‌برد. این نوار، رنگ‌ها و نقش‌های متنوعی دارد که از ابریشم بافته می‌شود و به لفظ کردی به آن «مُداخُل» می‌گویند.

لباس‌های محلی کلات متناسب با سن و سال

در پوشاک زنان کلات، متناسب با سن و سال افراد، تفاوت‌هایی دیده می‌شود؛ مثلا دختران مجرد شال مشکی یا گل‌دار ترکمنی روی سر می‌اندازند؛ اما زنان از دو شال قرمز و مشکی استفاده می‌کند. با بالا رفتن سن، زنان از رنگ‌های تیره‌تر برای پوشش خود انتخاب می‌کنند؛ به‌عنوان مثال زنان مسن‌تر جلیقه‌های خود را به‌جای ترمۀ منقوش، با پشم سادۀ سیاه یا سورمه‌ای می‌دوزند. پیراهن‌های خود را چهارخانۀ قرمز و بدون نقش انتخاب می‌کنند و دامن‌شلواری سیاه یا سورمه‌ای می‌پوشند.

تولید پوشاک محلی در هزارمسجد

مردم «هزارمسجد»، که یکی از بخش‌های شهرستان کلات محسوب می‌شود، آداب‌ورسوم و پوشش محلی خود را به‌خوبی حفظ کرده‌اند. در این شهر، کارگاه‌های تولید صنایع دستی و لباس‌های محلی با رونق بالایی مواجه هستند.

طبق برآوردها، حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ کارگاه تولید لباس‌های محلی در این منطقه وجود دارد که برخی از این کارگاه‌ها با توجه به تحولات روز، تولیدات خود را به‌روز کرده‌اند. بیشتر این لباس‌ها در خود شهر و توسط مردم بومی منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

منابع

• احمدی، رویا و نوروزی‌طلب، حمیدرضا، «بررسی نقش‌های تزیینی پوشاک محلی شهرستان کلات نادر»، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، تهران، کتابخانۀ پردیس هنرهای زیبا، وب‌سایت دانشگاه تهران، 1391ش.
• اکبری‌زاده، اکرم، تاثیر پوشاک اقوام ایرانی در اشاعۀ صنعت گردشگری (مطالعۀ موردی: پوشاک استان خراسان رضوی)، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، مشهد، مؤسسۀ آموزش عالی غیرانتفاعی-غیردولتی کمال‌الملک، 1401ش.
• امیدی، ناهید، دیده و دل و دست، پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان، مشهد، به‌نشر، 1383ش.
• «شهری که زنان آن، گران‌ترین لباس‌های دنیا را تولید می‌کنند»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1403ش.
• «لباس محلی کلات (خراسان)»، وب‌سایت مجتمع فنی تهران (نمایندگی نیاوران)، تاریخ بازدید: 3 بهمن 1403ش.
• «لباس محلی کلات نادری»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ بازدید: 3 بهمن 1403ش.
• محمودی‌عالمی، علی و کریمی، زهرا، «شناسایی و تحلیل انواع پوشش لباس سنتی مناطق محلی لایین و کلات در خراسان شمالی»، اولین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج فرهنگ و هنر ایران، شهریور 1401ش.
• یاوری، حسین و سرخوش، شیدا، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، سیمای دانش، 1389ش.