سرپوش مردان ترکمن

سرپوش مردان ترکمن؛ جامۀ سر مردان قوم ترکمن.

در میان اقوام ایرانی سرپوش مردان ترکمن نسبت به سرپوش زنان ترکمن از تنوع کمتری برخوردار است؛ اما نکته قابل توجه، مشترک بودن پوشاک زنان و مردان ترکمن است. به‌ویژه دختران و پسران جوان از کلاهی به‌شکل عرقچین با نخ‌دوزی‌های الوان، در مراسم‌ شادی و مذهبی استفاده می‌کنند.

تنوع کلاه ترکمن

کلاه ترکمن از لحاظ رنگ، جنس، فرم، سایز، نرمی، سفتی، ایمنی و زیبایی در برابر گرما و مدل بر سر قرار گرفتن تنوع بسیاری دارد.

عرقچین بوروک

بوروک، بوریک یا طاخیه مدلی از عرقچین است که با نقوش مختلف سوزن‌دوزی و تزیین می‌شود. در بعضی لهجه‌ها به آن تاخیا یا تایخا گفته می‌شود. پسران در روزگار کودکی و نوجوانی آن را بر سر می‌گذارند و مردان بالغ در زیر کلاه‌پوست آن را می‌پوشند. این کلاه علاوه بر اینکه بخشی از پوشاک دختران ترکمن به شمار می‌آید، مورد استفادۀ مردان ترکمن نیز قرار می‌گیرد. در شب عروسی هیچ دامادی نباید بدون طاخیه باشد.

دستار

دستاری معروف به نام شیر شکری، پارچه‌ای سفید رنگ با گل‌های کوچک نخودی که مردان به‌شکل عمامه آن را بر سر می‌بندند.

تِلپِک

تلپک نام کلاهی بزرگ است که مردان ترکمن بر سر می‌گذارند. تلپک از پوست و پشم گوسفند درست می‌شود.

فلسفه کلاه تلپک

ترکمن‌ها به‌علت سبک زندگی در طبیعت و ضرورت جا به جایی همیشگی میان اردوگاه‌های خود نیاز به پوشاک گرم و راحت دارند. کلاه تلپک هم در سرمای زمستان و هم درگرما برای جلوگیری از نور مستقیم خورشید با قرار دادن عرقچین (بووروک) در زیر کلاه مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسامی دیگر این کلاه؛ دوومه تلپک، بوخار تلپک، شیپیرما تلپک است.

انواع کلاه تلپک

کلاه تلپک در گذشته انواع مختلفی داشت:

• بوخار تلپک، کلاهی به‌شکل نیم‌گرد، با پشم‌های بلند مشکی به فرم پیچ‌پیچ که تا روی چشم و ابروی مردان ترکمن را می‌پوشاند.
• شیپیر‌ما تلپک، این مدل کلاه با ارتفاعی متوسط و کلگی تختی است که با پارچه‌ای قرمز بخش مسطح آن پوشانده شده، نوارهایی به‌شکل (+) بر روی آن دیده می‌شود و در قسمت بالا پهن‌تر است.
• و دومه تلپک.

رنگ تلپک

کلاه تلپک را از گوسفند قره‌گل به رنگ سیاه و قهوه‌‌ای می‌دوزند و کلاه سفید رنگ آن نیز متعلق به طایفة تِکه و همسایگان آن است.

روش ساخت تلپک

همة مراحل ساخت این کلاه با دست انجام می‌گیرد. ابتدا به پوست نمک زده و به‌مدت چند روز در جایی تاریک نگهداری می‌شود. پس از آن رویة‌ پوست را دباغی کرده تا تمیز و نرم شود. پوست آماده‌شده را به مدل کلاه مد نظر دوخته و داخل آن را با پارچه‌ای از جنس متقال آستر‌کشی می‌کنند. با‌وجود آن‌که کلاه به‌ظاهر پشمی و گرم است؛ اما به‌علت استفاده از چرم به‌همراه پارچة نخی در آستری، به هنگام استفاده، دمایی مطلوب دارد.

جایگاه تلپک در میان مردان ترکمن

ساخت کلاه تلپک طبق آداب و سنت ترکمن‌ها شغل مردان به ‌شمار می‌آید. به هنرمندان آن تلپکچی گفته می‌شود. نقل قولی از استاد معروف ترکمنی در این حرفه وجود دارد که کلاه نه فقط کارکرد پوشانندگی سر بلکه شرف یک مرد ترکمن است و اگر مردی کسی را برای بازگو کردن ناراحتی خود پیدا نکرد با کلاهش سخن می‌گوید. امروزه جوانان ترکمن از این کلاه کمتر استفاده می‌کنند؛ اما بزرگ‌تر‎‌ها و علاقمندان برای گرفتن عکس یادگاری یا در عروسی‌ها آن را بر سر می‌گذارند.

سرپوش حاجیان ترکمن

پسران و مردان ترکمن در زمان اقامۀ نماز برورک بر سر می‌گذارند و در زمان بازگشت از حج نیز به دور آن دستاری سفید به‌شکل عمامه می‌بندد.

منابع

• «انواع کلاه محلی اقوام ایرانی»، وب‌سایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد1400ش.
• «پوشاک سنتی ترکمن‌ها از گذشته تا امروز»، وب‌سایت کارناوال درج مطلب: 4 آبان 1398ش.
• رضا، نغمه، «کلاه ترکمن»، مجلۀ ‌ایرانا، سال پنجم‌، شمارة سوم، مهر 1388ش.
• صارمی‌کیا، مهسا، «لباس محلی اقوام ترکمن»، وب سایت الی گشت، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد1400ش.
• «کلاه پوست ترکمن»، وب‌سایت فروشگاه‌اینترنتی بی‌کران، تاریخ درج مطلب: 27 مهر1400ش.
• «کلاه گردی در ایران»، وب سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1391ش.
• «معرفی انواع کلاه ترکمن»، وب‌سایت کریانس، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1402ش.