عبدالحسین تیمورتاش

از ویکی‌رز

عبدالحسین تیمورتاش؛ دولتمرد ایرانی در دوره قاجار و پهلوی.

عبدالحسین تیمورتاش شخصیت سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که به‌دلیل نبوغ و قدرت رهبری بالا مورد توجه روس و انگلیس قرار گرفت. بعد از پایان جنگ جهانی اول از طرف وثوق‌الدوله نخست‌وزیر، به‌عنوان حاکم گیلان انتخاب شد و نهضت جنگل را سرکوب کرد. عبدالحسین‌خان در وزارت دربار رضاشاه تا حدی به شاه نزدیک بود که مورد اعتماد و همه‌کاره دستگاه پهلوی شد. رضاخان در هیئت‌دولت قول تیمور را قول خود بیان می‌کند. تاسیس کانون ایران جوان وکلوپ ایران از اقدامات تیمورتاش بود.

زندگی‌نامه

عبدالحسین تیمورتاش ملقب به «معززالملک» و «سردار معظم خراسانی» در سال 1260 ش در بجنورد خراسان به دنیا آمد. عبدالحسین فرزند «کریم‌خان نردینی» از خان‌های بانفوذ خراسان بود که بر نواحی نردین، سبزه‌وار و جوین حکومت می‌کرد. تیمورتاش در سیزده سالگی پس از آموزش زبان روسی، به روسیه رفت و وارد مدرسه نظامی درجه اول روسیه شد. او توجه همگان را به خود جلب و موقعیت ممتازی برای خود در میان شاگردان ایرانی مقیم روسیه کسب کرد. او بعد از شش سال اقامت در روسیه به تهران بازگشت و در وزارت امورخارجه به‌عنوان مترجم روسی مشغول به کار شد. تیمورتاش در صحنة سیاست ایران بعد از انحلال مجلس دوم به خراسان برگشت و با «سرورالسطنه» دختر حاج خان‌الملک ازدواج کرد و نتیجه زندگی آنها چهار فرزند بود. وی سرانجام پس از خدمات بسیار به دستگاه پهلوی در یازدهم مهرماه 1312 ش در زندان کشته شد.[۱]

شخصیت‌شناسی

شخصیت تیمورتاش در مدل «اینیاگرام»[۲] تیپ هشتم است. این نوع افراد غریزه‌گرا هستند. در کنار این ویژگی شخصیتی دو صفت دیگر وجود دارد؛ تنشی و آرامشی. این افراد دارای خصوصیات عمومی قدرتمند، قوی، قاطع، کاردان، مستقل، استوار، اهل عمل و اهل رقابت، ریاست‌طلب و عمل‌گرا هستند. اکثر سیاست‌مداران و رهبران بزرگ دنیا در قالب تیپ هشتم مدل اینیاگرام دسته‌بندی می‌شوند. این نوع مدل کنترل‌گرا و از کنترل‌شدن از سوی دیگران در هراس هستند؛ غرور کاذب دارند و در پی توهین و تحقیر دیگران و بسیار شهوات‌ران هستند. جاه‌طلبی و نبوغ تیمورتاش در همان دوران کودکی که به روسیه جهت تحصیل رفت، در بین اعضای سفارت مسکو به چشم می‌خورد. او پس از بازگشت به تهران به صفوف مشروطه‌خواهان پیوست و رهبری بخشی از این جنبش را برعهده گرفت. قدرت رهبری او در مجلس چشمگیر بود و همین امر علت انتصابش به مناصب دولتی شد و مورد توجه انگلیس و روس قرار گرفت. قدرت‌طلبی او سبب نزدیکی به رضاشاه و کسب مقام وزارت دربار شد و به‌نوعی او به یکی از چهره‌های کلیدی حکومت پهلوی تبدیل شد. تیزی و زیرکی خاص او موجب شد تا نیت شاه را درک کند و به آن جامه عمل بپوشاند. وی در امور خارجه شیوه‌ای عمل‌گرا و منطقی پیش گرفت و تبدیل به یک دیپلمات کارکشته شد. او در دربار به تمام ساختارهای اداری مسلط بود و به همۀ آن‌ها نظارت می‌کرد. قدرت‌یابی تیمورتاش در بازگشت از اروپا در سال 1307ش به اوج خود رسید و از سوی شاه لقب «حضرت اشرف» گرفت. هیئت دولت و مجلس، او را تجسم عینی شاه می‌دانستند. در آن دوره، تیمورتاش رهبری اصلاحات کشور را برعهده داشت و قائل به اصلاح تدریجی در این زمینه بود.[۳]

فعالیت‌های سیاسی

تیمورتاش در سال 1297ش بعد از پایان جنگ جهانی اول از طرف وثوق‌الدوله نخست‌وزیر به‌عنوان حاکم گیلان انتخاب شد و نهضت جنگل را سرکوب کرد. او در زمان نخست‌وزیری قوام به استانداری کرمان رسید و در زمان مشیرالدوله نیز به‌مدت چهار ماه وزیر عدلیه شد.[۴]

تیمورتاش در سال 1327ش به‌عنوان نماینده مردم قوچان به دوره دوم مجلس راه پیدا کرد و این نقطه آغاز ورود او به عرصه سیاست بود. وی در دوره سوم و چهارم نیز به مجلس راه یافت. اولین حرکت مؤثر تیمورتاش با کمک داور و نصرت‌الدوله فیروز در سال 1300ش در کابینه سوم مشیرالدوله وزیر عدلیه شد. وقتی رضاخان به سلطنت رسید، او را وزیر دربار خود قرار داد. تیمورتاش در وزارت تا حدی به پختگی رسید که نظر شاه را نیز به خود جلب کرد؛ به‌طوری که رضاخان در هیئت دولت حرف تیمور را سخن خود می‌دانست. به نسبتی که قدرت و مداخله او در امور کشور بالا می‌رفت، رقبا زمینه‌های سقوطش را فراهم می‌کردند و باعث بدگمانی شاه به وی می‌شدند. از این روی شاه او را از وزارت خلع کرد.[۵]

طرح کشف حجاب

در بین اطرافیان شاه درباره شیوه اجرای طرح کشف حجاب در جامعه اختلاف‌نظر وجود داشت. تیمورتاش مانند محمدعلی فروغی از قائلین به کشف حجاب به‌شیوه تدریجی بود و معتقد به عدم دخالت دولت در این زمینه بود.[۶]

طرح کشف حجاب در زمان رضاشاه ابلاغ شد و تیمورتاش از جمله افراد مجری طرح بود. او برای اجرای این طرح، دست به اقداماتی همچون برگزاری کنسرت‌ها، برپایی جشن‌های عمومی در معابر و ترویج رفتن به سینماها زد. دخترش «ایران» او را در رسیدن به اهدافش یاری می‌داد. او بدون ترس از کسی با سری عریان و با لباس‌های تحریک‌کننده پیش دیده همگان ظاهر می‌شد. وقتی تیمورتاش در دربار مهمانی ترتیب داد، دخترش از جمله کسانی بود که کشف حجاب کرد.[۷]

برخی دیگر از اقدامات وی شرایط لازم برای اجرای طرح کشف حجاب را هموار کرد؛ از جمله برگزاری «کانون ایران جوان» و «کلوپ ایران» که تیمورتاش آن را تاسیس کرد. او به‌تدریج این دو را با هم ادغام کرده و مراسمات لهوولعب را در راستای گسترش فرهنگ برهنگی در آنجا برگزار می‌کرد. این مراسم‌ها به‌صورت مختلط و با رقص زن و مرد و بساط شراب و خوشگذرانی برپا می‌شد.[۸]

سرانجام

تیمورتاش از جمله چهره‌هایی است که در اواخر دوره قاجاریه با حمایت دو عامل قدرت خارجی روس و انگلیس به اوج قدرت رسید. وی در ادامه، با کمک انگلیسی‌ها تبدیل به نفر دوم کشور شد. بعد از بهره‌برداری‌های فراوان از او توسط دولت انگلیس، دیگر مهره سوخته‌ای بیش نبود؛ بنابراین در پی اجرای نقشه‌ای برای حذفش برآمدند. ایجاد بدگمانی در ذهن شاه، تمایلات او به‌سمت شوروی، اتهام مالی و رشوه‌گیری باعث برکناری او توسط رضاشاه و حبس وی در زندان به‌مدت سه سال شد و سرانجام به دستور رضاشاه و توسط پزشک احمدی در سلول انفرادی کشته شد.[۹]


پانویس

  1. . شیخ‌الاسلامی، صعود و سقوط تیمورتاش، 1378ش، ص31.
  2. . اینیاگرام واژه‌ای یونانی و از دو بخش «اینیا» به‌معنای نُه و «گرام» به‌معنای وجه، مدل و شکل تشکیل شده است. اینیاگرام به تبیین نُه مدل ارتباطی و نُه وجه شخصیتی انسان‌ها می‌پردازد. باقری، «اینیاگرام چیست و چه کمکی به ما می‌کند؟، وب‌سایت سیدعلی باقری.
  3. . اسدی و مرسل‌پور، «تیپ‌شناسی اینیاگرام در بررسی شخصیت عبدالحسین تیمورتاش»، 1402ش، ص154-163.
  4. . شمس‌الدینی، «صعود و سقوط سردار معظم خراسانی (به روایت اسناد)»، 1384ش، ص58 و 60 و 62.
  5. . عاقلی، تیمورتاش در صحنه قدرت ایران، 1372ش، ص41-55.
  6. . مختاری اصفهانی، «کشف حجاب. سیاست تجددخواهی غربی یا پُز روشنفکری»، وب‌سایت ایبنا.
  7. . وزیری، «تمدن با طعم بی‌حجابی»، 1387ش.
  8. . حقانی، «بازخوانی یک قرن عملیات روانی علیه زن مسلمان ایرانی»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
  9. . متولی حقیقی، «تاملی در رفتارهای سیاسی و فرجام کار عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار رضاشاه»، 1388ش، ص177-180

منابع

  • اسدی، محسن و مرسل‌پور، مهدی، «تیپ‌شناسی اینیاگرام در بررسی شخصیت عبدالحسین تیمورتاش»، تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، شمارة 37، زمستان 1402ش.
  • باقری، سیدعلی، «اینیاگرام چیست و چه کمکی به ما می‌کند؟، وب‌سایت سیدعلی باقری، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1403ش.
  • حقانی، موسی، «بازخوانی یک قرن عملیات روانی علیه زن مسلمان ایرانی»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1401ش.
  • شمس‌الدینی، رامین، «صعود و سقوط سردار معظم خراسانی (به‌روایت اسناد)»، فصلنامه پیام بهارستان، شمارة 51، شهریور 1384ش.
  • شیخ‌الاسلامی، جواد، صعود و سقوط تیمورتاش، تهران، توس، 1378ش.
  • عاقلی، باقر، تیمورتاش در صحنه قدرت ایران، تهران، جاویدان، 1372ش.
  • متولی حقیقی، یوسف، «تاملی در رفتارهای سیاسی و فرجام‌کار عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار رضاشاه»، پژوهشنامه تاریخ، شمارة 17، زمستان 1388ش.
  • مختاری اصفهانی، رضا، «کشف حجاب؛ سیاست تجددخواهی غربی یا پُز روشن‌فکری»، وب‌سایت ایبنا، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1396ش.
  • وزیری، رضا، «تمدن با طعم بی‌حجابی»، ماهنامه زمانه، شمارة 75 و 76، 1387ش.