لباس زنان بلوچ

لباس زنان بلوچ؛ تن‌پوش زنان در منطقۀ بلوچستان.

لباس زنان بلوچ نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی این قوم است که با استفاده از پارچه‌های خاص و سوزن‌دوزی‌های پیچیده طراحی می‌شود. این پوشاک، با تطبیق با شرایط اقلیمی منطقه، شامل پیراهن‌های بلند، شلوارهای سوزن‌دوزی‌شده و سرپوش‌های تزئین‌شده است. سوزن‌دوزی‌های آن نشان‌دهنده مهارت هنری زنان بلوچ است. لباس‌های بلوچ، علاوه بر نماد بودن فرهنگ و هنر این قوم، ابزاری ارزشمند برای حفظ هویت ایرانی و جذب گردشگر نیز هستند.

پیشینۀ لباس بلوچ

لباس بلوچی یکی از نمادهای فرهنگی است که مردم بلوچ را از دیگر اقوام متمایز و برجسته می‌کند. لباس‌های محلی بلوچ شباهت زیادی به نوع پوشش زنان و مردان دوران پارت‌ها و اشکانیان دارد. از جمله این شباهت می‌توان‌به گشاد بودن قسمت بالای شلوار مردان بلوچ و تنگ شدن آن در قسمت پاچه یا دمپا اشاره کرد.

گسترۀ جغرافیایی لباس بلوچ

لباس بلوچی یک نوع پوشش سنتی است که در مناطق وسیعی از جغرافیای ایران و کشورهای اطراف آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این لباس در نواحی سیستان و بلوچستان، جنوب خراسان، استان کرمان و هرمزگان ایران و همچنین در کشورهای پاکستان، هندوستان و افغانستان رایج است. شباهت‌های لباس برخی اقوام ایرانی با لباس بلوچ به‌دلیل اشتراکات قومی، فرهنگی، تاریخی و تبارشناسی مردم ایران است.

پوشاک بلوچ نماد هویت ایرانی

تلاش بلوچ‌ها برای حفظ هویت ایرانی و میراث فرهنگی، موجب ماندگاری پوشاک سنتی این قوم تا دوران معاصر شده است. بلوچ‌ها که بخشی جدایی‌ناپذیر از ملت ایرانی به شمار می‌روند، در طول تاریخ همواره به پاسداری از ارزش‌های فرهنگی و ملی خود اهتمام داشته‌اند. این تلاش‌ها در جهت حفظ پوشاک محلی به‌عنوان نمادی از ارزش‌های ایرانی و ملی قابل توجه است. مطالعات تاریخ معاصر ایران نشان می‌دهند که با وجود تغییرات قابل توجه در پوشاک دیگر اقوام در صد سال اخیر، که تحت تأثیر رویدادهای اجتماعی مختلف قرار گرفته‌اند، پوشاک مردم بلوچ تغییرات کمی داشته است. این پایداری در پوشش، نقش مهمی در حفظ و تقویت هویت ملی بلوچ‌ها به‌عنوان یکی از اقوام اصیل ایرانی ایفا کرده است.

نقش اجتماعی لباس بلوچی

لباس‌های رنگارنگ بلوچی، نه‌تنها هویت غنی این قوم را به نمایش می‌گذارند؛ بلکه به زنان بلوچ امکان می‌دهد تا به‌صورت فعال در جامعه مشارکت کنند و نقش مهمی در حفظ فرهنگ و آداب و رسوم نیاکان خود ایفا کنند.

تاثیر جغرافیا بر پوشاک زنان بلوچ

آب و هوای گرم و خشک بلوچستان، باعث شده لباس‌ها در این مناطق راحت و آزاد باشند تا گرما را تحمل‌پذیر کنند. لباس‌ها معمولاً در تابستان سفید و در زمستان تیره هستند. باوجود شباهت کلی در قالب لباس‌ها، تفاوت‌هایی در طرح، رنگ و تزئینات آن‌ها وجود دارد که نشان‌دهنده تعلق فرد به مناطق یا طوایف مختلف است. این تفاوت‌ها بیشتر در جنس پارچه‌ها و سوزن‌دوزی‌های خاص هر منطقه دیده می‌شود.

رنگ در لباس زنان بلوچ

زنان بلوچ لباس‌هایی با تنوع رنگی بالا می‌پوشند که نشان‌دهنده سلیقه خاص و هنر بالای این قوم است. انتخاب رنگ‌های شاد و زیبا در پوشش زنان بلوچ به وضوح نشانگر حس هنردوستی و زیبایی‌شناسی این مردم است. این رنگ‌ها نه تنها جلوه‌ای خاص به لباس‌ها می‌بخشند، بلکه نمادی از روحیه شاداب زنان بلوچ به شمار می‌روند.

پایداری و تحول در پوشش زنان بلوچ

پوشش زنان بلوچ اگرچه با گذر زمان تغییراتی ظاهری را تجربه کرده است؛ اما این تغییرات هیچ‌گاه ماهیت و اصول اساسی لباس بلوچ را دگرگون نکرده‌اند. این تحولات صرفاً به‌منظور افزایش جذابیت و زیبایی لباس‌ها بوده و هرگونه تغییر که با فرهنگ و باورهای مردم بلوچ تضاد داشته، تنها به‌طور موقت انجام شده و دوام نداشته است.

تغییرات در لباس‌های بلوچ عمدتاً به‌دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است، از جمله تغییراتی که در دهه پنجاه با الهام از مدهای کویتی وارد لباس زنان بلوچ شد. پس از انقلاب اسلامی، پوشش زنان بلوچ دستخوش تغییراتی شد که شامل گرایش به چادرهای رنگی و سیاه و انتخاب لباس‌های گشادتر بود.

انواع تن‌پوش زنان بلوچ

لباس‌های محلی زنان بسیار ساده و متناسب با اقلیم این منطقه است. بخش اصلی پوشاک زنان را پیراهن بلند و شلوار تشکیل می‌دهد که بخش‌هایی از سرآستین، دمپای شلوار و جلوی پیراهن با نقوش زیبا و محلی سوزن‌دوزی شده است. نقوش سوزن‌دوزی در مناطق مختلف بلوچستان از تغییرات‌اندکی برخوردار است.

سریک: چادر نازک، از جنس حریر و مستطیل‌شکلی که‌اندازۀ آن دو متر در یک متر است و از قسمت پهنا روی سر‌انداخته می‌شود. سریک در رنگ‌های متنوع و روشن (قرمز، زرد، آبی، بنفش و سبز) دوخته می‌شود. تنوع رنگی سریک از جنوب بلوچستان به طرف شمال تا حدودی از آن کاسته می‌شود. زنان از این سرپوش به‌جای چادر در منزل هم استفاده می‌کنند. زنان مسن‌تر رنگ‌های تیرۀ سریک را می‌پوشند. برای تزیین این چادرها از سکه‌ها استفاده می‌کنند و آن را به‌شکل‌های هندسی مانند لوزی، مربع و مثلث در می‌آورند و روی آن را با تعداد زیادی دکمه، منجوق، پولک، آینه و صدف به‌شکل‌های زیبایی تزیین می‌کنند.

تکو: سرپوشی شبیه سریک است که با ابعاد و‌اندازه‌های کوچک‌تر نسبت به سریک تهیه می‌شود و بیشتر به‌عنوان پوششی در داخل منزل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چادر یا گوشان: چادر مستطیل‌شکل نازکی است که در گذشته زنان از آن استفاده می‌کردند. امروزه استفاده از این نوع چادر متداول نیست؛ چرا که مانند نواحی دیگر از چادرهای گرد استفاده می‌کنند. جنس چادر زنان مسن از پارچه‌هایی با رنگ تیره و چادر زنان جوان از جنس پارچه‌های نخی و رنگارنگ است. امروزه زنان بلوچی بیشتر از چادری که به‌صورت گرد و تمام‌قد است، استفاده می‌کنند. مدل این چادر بدین‌گونه است که تکۀ کوچکتر از شانۀ چپ تا پایین کمر و پشت سر را می‌پوشاند. قسمت بزرگتر نیز تمام قد را در بر می‌گیرد.

پتی یا سربند: این نوع سربند از پارچۀ پتی سوزن‌دوزی تهیه شده که زنان بلوچ روی آن را سکه‌دوزی می‌کنند و زیورهایی را در دو طرف صورت به آن آویزان می‌کنند. این سربند در قسمت بالای پیشانی و روی سر قرار می‌گیرد.

مهنا (مقنعه): این سرپوش از جنس ابریشم و در رنگ‌های مختلف و بسیار زیبا تهیه می‌شود.

پیراهن: پیراهن زنان بلوچ راسته، بلند و نسبتاً گشاد است که به آن «جامَگ» می‌گویند. آستین‌های این تن‌پوش نیز بلند و گشاد است. رنگ، نقش و نوع پارچه در این پیراهن تنوع چندانی ندارد و بسیار محدود است. همچنین این لباس دارای چند قطعه سوزن‌دوزی بسیار مهم است که شامل: پیش‌سینه یا زیح، یک جیب بزرگ که از روی شکم تا لبۀ پایین پیراهن دوخته شده و دارای سوزن‌دوزی‌های بسیار زیبا است که به آن «گومتان» می‌گویند، آستینک که از دو آستین سوزن‌دوزی شده به روش گومتان تشکیل شده است. قسمت حاشیۀ سوزن‌دوزی شده در دامن پیراهن «پیت» نام دارد. در گذشته تمام قسمت‌های پیراهن زنان سوزن‌دوزی می‌شد؛ اما به‌دلیل ظریف و سخت بودن طرح‌ها، امروزه سه قطعه از پیراهن زنان سوزن‌دوزی می‌شود. این سوزن‌دوزی‌ها دارای نقوش الوان و دوخت‌های متنوع در نواحی مختلف بلوچستان است که شامل طرح‌های پر کار گل کوین، پیتوشک، گل کندی، گل بدون شاخه، پلیدار، مهسن، فرایز و سرتوپ است.

شلوار: شلوار زنان بلوچ شبیه شلوار مردان است و «پاجامگ» نام دارد و تنها تفاوت آن با شلوار مردان در این است که جنس پارچۀ آن از پارچۀ پیراهن و نقش‌و‌نگاردار انتخاب می‌شود. همچنین دمپای این شلوار نسبتاً تنگ است و زنان آن را سوزن‌دوزی می‌کنند.

برای دوخت این شلوار ۶ متر پارچه نیاز است. کمر شلوار لیفه‌ای است و به کمک بندی به دور کمر بسته می‌شود. برش‌های بیرونی ساق‌های شلوار قائم و برش‌های داخلی شلوار به‌شکل اریب هستند که به دمپای شلوار متصل می‌شوند. برش‌ها را با نخ‌های ابریشم وزن‌دوزی می‌کنند.

کفش: در گذشته زنان بلوچ نوعی کفش که از برگ درخت خرما بافته می‌شد و نام آن سواس بود، می‌پوشیدند. نوع دیگر از کفش زنان کَتوک نام داشت و از جنس چوب و با رویۀ کاموا تهیه می‌شد. امروزه این نوع کفش‌ها کاربردی ندارد و زنان بلوچ از کفش‌های موجود در بازار استفاده می‌کنند.

از دیگر کفش‌های زنان می‌توان به موچی (کفشی که هنگام راه رفتن صدا می‌دهد) و تک‌کول (نوعی کفش که از درختچۀ داز تهیه می‌شود)، اشاره کرد.

سوزن‌دوزی لباس زنان بلوچ

سوزن‌دوزی در لباس‌های سنتی بخشی از فرهنگ مردم بلوچستان و بخشی از سنت و تمدن این قوم به‌شمار می‌رود که نشان‌دهندۀ سند موجودیت زنان بلوچی نیز است. شیوۀ دوخت این هنر اصیل از اوایل اسلام میان مردم این خطه گسترش پیدا کرده است. عمده‌ترین طرح نقوش سوزن‌دوزی بلوچی می‌توان به انواع نقش‌های هندسی و خطوط شکسته اشاره کرد. رنگ‌های به‌کار رفته در این هنر زیبا محدود و شامل جگری تیره، سرخ، نارنجی، سیاه، سفید، سبز و آبی است.

پارچه‌های سنتی، زیربنای لباس زنان بلوچ

در استان سیستان و بلوچستان، تنوع پارچه‌های رنگی جلوه‌ای خاص به بازارهای محلی بخشیده و این منطقه را به یکی از مراکز اصلی خرید پارچه در کشور تبدیل کرده است. این تنوع، تأثیر مستقیمی بر تولید لباس‌های سنتی زنان بلوچ داشته است. برای سوزن‌دوزی لباس‌های بلوچی، پارچه‌هایی با تار و پود مشخص که به «شش‌تاری» معروف‌اند، انتخاب می‌شوند. این پارچه‌ها به دلیل نظم در تار و پود، بهترین گزینه برای خلق طرح‌های ظریف و پیچیده سوزن‌دوزی هستند.

در سال‌های اخیر، تولید داخلی پارچه در منطقه رشد چشمگیری داشته است. این امر دوزندگان بلوچی را ترغیب کرده تا لباس‌های محلی را تولید و به بازار عرضه کنند. لباس زنان بلوچ، با زیبایی و هویت فرهنگی منحصربه‌فرد خود، پتانسیل تبدیل به یک لباس ملی را دارد. حمایت از این هنر و تولید داخلی می‌تواند در کاهش واردات پوشاک و ترویج فرهنگ ایرانی نقشی مؤثر ایفا کند.

شهرت جهانی لباس زنان بلوچ

پوشاک زنان بلوچی به‌طور سنتی از لباس‌های گشاد و چشم‌نوازی تشکیل شده که با گلدوزی‌های پیچیده و رنگ‌های زیبا تزئین می‌شود. این لباس‌ها به‌دلیل تطبیق‌پذیری و زیبایی‌شان در سراسر جهان شناخته شده‌اند. حتی در کشورهای خارجی، بلوچی‌ها با لباس‌های سنتی خود به راحتی قابل شناسایی هستند.

نمونه‌هایی از لباس زنان بلوچ در نمایشگاه‌ها

تاکنون آثار فاخر و ارزشمندی از هنرمندان بلوچی، در داخل و خارج از کشور و در نمایشگاه‌های مختلفی برای بازدید و فروش ارائه شده است که با استقبال بی‌نظیر طراحان و علاقه‌مندان به حوزۀ مد و پوشاک ایرانی همراه شده است؛ از جمله این آثار ارزشمند می‌توان به آثار اساتید هنر سوزن‌دوزی ایران مرحومه مهتاب نوروزی، زرخاتون عظیمی (دارندۀ مهر اصالت از یونسکو) و شهرناز خلیلی ایرندگان اشاره کرد.

پوشاک زنان بلوچ و جذب گردشگران

پوشاک زنان بلوچ از نظر زیبایی ظاهری دارای ویژگی‌هایی است که می‌تواند به‌عنوان یک کالا سهم مهمی را در افزایش جذب گردشگر در این منطقه داشته باشد.

منابع

• افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به سیستان و بلوچستان (سرزمین آزادگان سخت‌کوش)، تهران، هما، 1366ش.
• افشار ‌یزدی، محمود، افغان‌نامه، تهران، سخن، 1983.
• «بررسی لباس اقوام بلوچ»، وب‌سایت مَگ‌ سارک، تاریخ بازدید: 15 دی 1395ش.
• خاموشی، زهرا، «تحول کاربرد تزیین در سوزن‌دوزی بلوچ و ترکمن»، فصلنامۀ هنر اسلامی، 1387ش.
• «سیستان و بلوچستان؛ سرزمین پارچه‌های رنگارنگ»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1402ش.
• شکراله پورفراغه، مریم، «ریشه‌یابی تزیینات بلوچ در مد و پوشاک زنان»، دومین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، آبان ماه 1402ش.
• «صنایع دستی سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سازمان فرهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ بازدید: 8 دی 1403ش.
• عمرانی‌نسب، اشرف‌السادات، «پوشاک مردمان سیستان و بلوچستان»، 1386ش، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، زمستان 1386ش.
• «لباس سنتی زنان بلوچ، ترکیبی از ظرافت و هنر»، وب‌سایت JINHAGENCY، تاریخ بازدید: 15 دی 1403ش.
• متین، پیام، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 2004.
• موسوی‌حاجی، سید رسول و دیگران، «پوشاک محلی بلوچ‌ها و پیوستگی آن با هویت ملی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، آذرماه 1393ش.
• «نمایش لباس‌های بلوچی در سعد‌آباد»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1395ش.
• «هنر سوزن‌دوزی شناسنامۀ فرهنگی قوم بلوچ است»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1396ش.