لباس مردان بلوچ

لباس مردان بلوچ؛ تن‌پوش مردان در منطقۀ بلوچستان.

پوشش مردان بلوچ، نمادهایی از هویت، تاریخ و فرهنگ غنی این قوم است. لباس‌هایی ساده و در عین حال کاربردی، با رنگ‌های روشن و الگوهایی خاص، نه‌تنها با شرایط اقلیمی منطقه هماهنگ هستند، بلکه بیانگر مفاهیمی چون اصالت، غیرت و صلح نیز هستند. شلوارهای گشاد، پیراهن‌های بلند و سرپوش‌های سنتی مانند لانکی، تصویری از مردان بلوچ را ترسیم می‌کنند که به تاریخ و هویت فرهنگی خود وفادارند.

تاریخچه لباس مردان بلوچ

لباس‌های محلی بلوچ شباهت زیادی به پوشش مردم ایران در دوره‌های تاریخی پارت و اشکانی دارد. برای نمونه، شلوار مردان بلوچ در بخش بالایی گشاد و در دمپا تنگ است، ویژگی‌ای که در شلوارهای دوران پارت و اشکانی نیز مشاهده می‌شود.

نمادشناسی لباس مردان بلوچ

لباس مردان بلوچ نمادی از اصالت، فرهنگ کهن و پیوندهای عمیق با سنت‌های ایرانی است:

لباس مردان بلوچ نماد هویت ایرانی

قوم بلوچ از اقوام آریایی هستند که در دشت پامیر، آسیای میانه و ارتفاعات کارپات سکونت داشتند. به دلیل رشد جمعیت و تغییرات آب‌وهوایی، به شمال شرق و شرق ایران مهاجرت کرده و در نهایت به مناطق جنوبی کشور وارد شدند. لباس قوم بلوچ فراتر از یک پوشش ساده است و نمایانگر فرهنگ غنی یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی است. این پوشش نماد تعلق مردم بلوچ به ایران بوده است. بلوچ‌ها از اقوام ایرانی وفادار به پوشش سنتی خود هستند و آن را نشانۀ هویت‌شان می‌دانند. طراحی لباس بلوچی از طرح‌های اصیل ایرانی الهام گرفته و حس زیبایی و شاعرانگی را القا می‌کند.

لباس بلوچ نماد پیوند فرهنگی با همسایگان

بلوچستان، به‌دلیل همجواری با افغانستان و پاکستان و شباهت‌های فرهنگی با هند در زمینه پوشش و آداب‌ورسوم، نمادی از پیوندهای فرهنگی‌تاریخی است. این مشابهت‌ها باعث تبادل محصولات فرهنگی مشترک بین این کشورها و ایجاد ارتباطات تجاری شده است. پوشش مردان بلوچ شباهت چشمگیری به لباس مردمان کشورهای همجوار دارد و روابط خانوادگی در مناطق مرزی نشان‌دهنده تداوم فرهنگ‌های اصیل ایرانی فراتر از مرزهای کشور است. همچنین شباهت لباس برخی دیگر از اقوام ایرانی با لباس بلوچ به‌دلیل ریشه‌های مشترک مردمی، قومی، تبارشناسی، فرهنگی و تاریخی مردم ایران است.

لباس بلوچ نماد پاکی، صلح، آرامش

مردان بلوچ با توجه به شرایط اقلیم گرم و خشک منطقه، لباس‌هایی به رنگ سفید یا روشن انتخاب می‌کنند. این رنگ‌ها علاوه بر سازگاری با آب‌وهوا، نماد پاکی، صلح، آرامش، شادی و سادگی در فرهنگ آنان هستند.

لباس بلوچ نماد پوشیدگی و فروتنی

شلوار مردان بلوچ دارای دمپای تنگ است که نقش مهمی در حفظ پوشیدگی ایفا می‌کند. طراحی تنگ دمپا مانع از بالا رفتن شلوار هنگام نشستن می‌شود و به‌این‌ترتیب پوشش بدن را حفظ می‌کند. علاوه بر جنبه‌های کاربردی، این ویژگی نمادی از پاکی، صرفه‌جویی، فروتنی و دوری از غرور در سبک زندگی بلوچ‌ها است.

لباس بلوچ نماد برابری اجتماعی

پوشاک مردان بلوچ از نظر طرح و سبک دوخت، الگویی یکسان و همگانی دارد. سادگی و پرهیز از تزئینات و نقش‌اندازی، از ویژگی‌های غالب پوشاک مردان بلوچ است.

لباس بلوچ نماد غیرت

پوشش بلوچ‌ها به‌عنوان نمادی از غیرت و دلاوری این قوم، در طول تاریخ پیوسته یادآور تلاش‌های مستمر آن‌ها در دفاع از مرزهای شرقی کشور بوده است.

انواع تن‌پوش مردان بلوچ

لباس مردان این منطقه با گذر زمان تغییراتی داشته، اما همچنان به‌عنوان پوشش خاص این خطه شناخته می‌شود. این پوشش که بر پایه فرهنگ اسلامی شکل گرفته، با بلندی، گشادی و سبک دوخت خود بازتاب‌دهندۀ باورهای اسلامی مردم بلوچ است:

کلاه بَره‌ای

شکل و قیافۀ این کلاه شبیه به قایق است و از پوست جنین بره تهیه می‌شود که این کار در کشور پاکستان انجام می‌شود. همچنین این کلاه را افراد مرفه و دامادها بر سر می‌گذاشتند. گاهی این کلاه را با پارچۀ نخی می‌دوزند که روی آن با نقوش متنوع سوزن‌دوزی می‌شود.

کلاه نخی

جنس این کلاه از پارچه است که در گذشته بسیار رایج بوده و زنان با ظرافت ویژه‌ای روی آن را سوزن‌دوزی می‌کردند.

کلاه سوپی

نوعی عرقچین است که مردان بوچ در مسجد و موقع عبادت کردن بر سر می‌گذارند.

کلاه پاک

نوعی عمامه، به طول 10 متر و عرض نیم متر است که یک طرف آن از پشت سر تا حدود کمر آویزان است که طرف کوتاه‌تر را مانند تاجی در قسمت بالای عمامه در بین پاک ثابت می‌کنند. کلاه پاک از پارچه‌هایی به‌رنگ سفید، کرم یا چهارخانه تهیه می‌شود.

جامگ

از پوشش‌های متداول مردان بلوچ است، نوعی پیراهن گشاد، با قدی تا زانو و حتی پایین‌تر از زانو است که از پارچۀ کتان و تترون تهیه می‌شود و دارای رنگ‌های متنوعی چون سفید، خاکستری روشن، کرم و خاکی است. یقۀ این پیراهن تا انتهای سینه چاک دارد و با دکمه‌هایی بسته می‌شود. روی قسمت چپ این پیراهن، زیق (پیش‌سینه) دوخته می‌شود که طرفین آن دارای آستین گشادی که به آن آستینک می‌گویند، قرار دارد. در پهلوهای این پیراهن، دو جیب چهارگوش تعبیه شده است. جامگ، تحت‌ تاثیر مد، گاهی کوتاه و گاهی بلند و متناسب با سلیقۀ پوشنده تغییر می‌کند.

پیراهن پراخ‌آستین (فراخ‌آستین)

نوعی پیراهن که شامل دو تکه بالاتنه و دامن است. دامن این مدل پیراهن، گرد و گشاد بوده که بلندی آن تا زانو می‌رسد. این پیراهن آستین‌های بلند و بسیار گشادی دارد که در گذشته در جشن‌ها از آن استفاده می‌شد.

پیراهن چل‌تریزه

این نوع پیراهن از قسمت‌های مختلفی چون یقه‌ایستاده، آستین سه‌ربع و دامن پرچین و گشادی تشکیل شده که مردان بلوچ معمولاً آن را در مهمانی‌ها به تن می‌کنند. دامن این پیراهن در حین رقص مانند چتر باز می‌شود که جلوۀ زیبایی را به لباس و بینندگان می‌دهد. مردان روی این پیراهن شالی به‌نام «سَرین‌بند» می‌بندند که در مراسم‌های مختلف از پارچه‌های رنگارنگی تهیه می‌شود.

کرته یا چارتکه

از دیگر پیراهن‌های مردان بلوچ که آستین آن معمولاً مچ دارد. در گذشته این پیراهن با قدی کوتاه دوخته می‌شد؛ اما امروزه بلندی آن به 10 تا 15 سانتی‌متر پایین‌تر از زانو می‌رسد. کرته را مردان از دو سالگی می‌پوشند که برای کودکان از نوع بدون شلوار است.

جلیقه

مردان در فصول سرد سال روی پیراهن خود جلیقه یا «واسکَت» می‌پوشند. این جلیقه از پارچه‌های پشمی یا موی بز تهیه می‌شود و اغلب به‌رنگ‌های سیاه، قهوه‌ای، خاکستری و کرم دیده می‌شوند. همچنین جلیقه‌های امروزی بلند و دارای چندین جیب است که روی پیراهن پوشیده می‌شود که در زبان محلی به آن سفیدبند می‌گفتند.

کَبا

از جنس پشم، یقه‌باز و دارای چندین دکمه است که در قسمت جلوی لباس بسته می‌شود و مشابه عبای روحانیون است که در نواحی سردسیر بلوچستان آن را به تن می‌کنند.

لانکی

از رایج‌ترین سربندهای مردان بلوچ که به آن «لُنگوته» نیز می‌گویند. این سرپوش از پارچه‌ای ساده و نازک با طول حدود دو تا سه متر تهیه می‌شود و مردان آن را به‌صورت عمامه دور سر می‌پیچند. لانکی در میان قوم بلوچ از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که از آن به‌عنوان نمادی از زینت، آراستگی و بزرگی مردان بلوچ یاد می‌شود. لانکی بخشی از هویت و فرهنگ مردان بلوچ است و پوشش مردان با آن تکمیل می‌شود. در بلوچستان رسم است که مردان جوان لانکی‌به‌دوش به خانۀ بخت می‌روند و در مراسم عزا نیز مردان به نشانۀ سوگواری لانکی را بر سر می‌گذارند.

شلوار

شلوارهای مردان بلوچ که به آن «پاجامگ» نیز می‌گویند، شلواری گشاد با چین‌هایی آویزان در بین پاها است که در ناحیۀ قوزک پا تنگ می‌شود. بند شلوار مردان توسط زنان بلوچی بافته می‌شود که برای دوخت آن به 6 تا 8 متر پارچه نیاز است.

جوراب

معمولاً پارچه‌ای نواری‌مانند است که به دور پا پیچیده می‌شود و پاتابه نام دارد. همچنین جوراب زمستانی مردان بلوچ کرو نام دارد که از جنس پشم است.

کفش

مردان بلوچ از چند نوع کفش استفاده می‌کنند که عبارتند از:

سواس یا کوش

یکی از معروف‌ترین کفش‌های مردان بلوچ که به‌صورت دست‌ساز و با روش‌های ساده‌ای بافته می‌شود، سواس یا کوش نام دارد. سواس از برگ‌های بادوام نوعی درختچۀ خودرو که «داز» یا «پورگ» نام دارد، تهیه می‌شود. روش تهیۀ این نوع کفش بدین‌صورت است که برگ تَر را با سنگ می‌کوبند و بعد از خشک شدن برگ دو لیف از همان جنس می‌بافند و بعد لیف‌بند بر روی آن تعبیه می‌کنند و می‌پوشند.

تَکُل

تَکُل، کفشی مخصوص شبان‌ها و افراد کم‌توان بود که چرم آن از پوست دباغی شدۀ گاو فراهم می‌شد. روش تهیۀ این کفش بدین‌صورت است که انتهای کفش را می‌بریدند و سپس سر کفش را روی ته آن قرار می‌دادند و با کمک درفش آهنی که نوعی ابزار آهنی سرتیز بود، کفش را می‌دوختند.

رَبَّد

کفشی است که به شیوۀ سنتی دوخته می‌شود و جنس کفی این نوع کفش از لاستیک ماشین و رویۀ آن از نخ‌های پنبه‌ای است. امروزه در مناطق شهری بلوچستان استفاده از این نوع کفش کاهش یافته و بیشتر در نواحی روستایی یا برای نشان‌دادن هنرهای صناعی در بین بلوچ‌ها کاربرد دارد.

کتوک

نوعی دیگر از پاپوش‌های مردان بلوچ کتوک نام دارد. نوک این نوع کفش به‌سمت بالا برگشته است و مردم بلوچ بر این باورند که کتوک، راه رفتن را برایشان راحت‌تر می‌کند.

دوبنده

نوعی کفش مردان بلوچی که از جنس پوست گاو است.

لانکی

لانکی‌ها طرح‌ها و رنگ‌های متنوعی دارند که مهم‌ترین آن‌ها لانکی سفید، لانکی سفید شطرنجی و لانکی سفید راه‌راه است که درازایی به‌طول 2 تا 3 متر دارد. نحوۀ استفاده از لانکی میان افراد میانسال و مسن با مردان جوان متفاوت است. افراد میانسال لانکی را به نشانۀ سادگی، قناعت و ریش‌سفیدی دور سر خود می‌پیچند؛ اما مردان جوان آن را به نشانۀ بزرگی و مردانگی به دور گردن بسته یا روی دوش خود می‌اندازند. لانکی همواره همراه و همدم مردان بلوچی در مهمانی‌ها، سفر و مراسم‌ها بوده است.

کابردهای لانکی

یکی از کاربردهای مهم لانکی این است که مردان به‌هنگام کار با آن کمر همت می‌بندند و ساعت‌ها کار می‌کنند. همچنین مردان برای جلوگیری از گزند گرما و گرد و خاک آن را به دور سر می‌پیچند. مهم‌ترین کاربرد لانکی بلوچی در دیوانگاه و دورهمی‌های دوستانه است که مردان آن را دور کمر و زانو خود می‌بندند و اصطلاحاً به زبان محلی به آن کمرزانی می‌گویند. کمرزانی نوعی صندلی بلوچی است که فرد می‌تواند ساعت‌ها در یک‌جا بنشیند، بدون این‌که خسته شود. کمرزانی‌بستن نقش بسیاری در جلوگیری از آسیب به ستون فقرات و کمردرد دارد. مردان بلوچ از لانکی به‌عنوان سجاده استفاده می‌کنند. همچنین مردان برای جلوگیری از ابتلا به ویروس و بیماری‌های ریوی آن را به دهان و بینی خود می‌بندند.

جایگاه لانکی در میان مردم سایر کشورها

به‌دلیل نزدیکی‌ای که منطقۀ بلوچستان با کشورهای افغانستان و پاکستان دارد، شباهت‌هایی در نوع پوشش آن‌ها با یکدیگر دیده می‌شود که از جملۀ این شباهت‌ها می‌توان به لانکی اشاره کرد. لانکی بخشی از اجزای پوشاک اعراب نیز است که در کشورهایی مثل قطر، عربستان، عمارت، بحرین، عمان و کویت استفاده می‌شود. لانکی اعراب سفید، با خطوط راه‌راه قرمز است و قدی به درازای یک تا یک و نیم متر دارد. به لانکی اعراب، «عقال» نیز گفته می‌شود.

نقش لانکی در اقتصاد

لانکی در کشورهای عربی، افغانستان و پاکستان نقش مهمی در اقتصاد دارد؛ زیرا علاوه بر اهمیت تاریخی و فرهنگی، کاربردهای ابزارگونه نیز دارد. با این حال، در ایران نه تنها سرمایه‌گذاری مناسبی برای تولید این سرپوش انجام نشده است، بلکه حتی به‌عنوان نماد مردم بلوچ، در فهرست میراث فرهنگی ملی نیز ثبت نشده است.

لانکی بیشتر از کشورهای عربی و پاکستان وارد ایران می‌شود که باعث خروج ارز و سرمایه قابل توجهی از کشور می‌شود. طراحان لباس معتقدند با راه‌اندازی کارگاه‌های لانکی‌دوزی در داخل ایران، می‌توان به تقویت اقتصاد مردم بلوچ کمک کرده و این محصول را به کشورهای دیگر صادر نمود. علاوه بر این، معرفی لانکی به دیگر ملل می‌تواند به شناساندن این سرپوش به عنوان بخشی از اصالت و هویت قوم بلوچ کمک کند.

پوشاک علمای مذهبی

لباس علمای مذهبی بلوچ بازتاب‌دهنده مذهب و آموزه‌های دینی آن‌هاست و معمولاً از رنگ سفید استفاده می‌شود که نماد سادگی و معنویت است و در احادیث نیز به آن توصیه شده است. یکی از اجزای اصلی این پوشش، عمامه است؛ پارچه‌ای بلند که به‌صورت دایره‌ای دور سر پیچیده می‌شود و بخشی از آن آزاد باقی می‌ماند. لباس علما نسبت به دیگران ساده‌تر، بلندتر و گشادتر طراحی شده است.

پوشاک مردم بلوچ بر اساس شرایط اقلیمی

به‌دلیل آب و هوای گرم و خشک در منطقۀ بلوچستان، پوشش مردم این نواحی نیز متناسب با شرایط جوی و اقلیمی انتخاب می‌شود. نواحی شمالی بلوچستان در مقایسه با نواحی جنوبی دارای آب و هوای خنک‌تری است؛ به‌همین دلیل مردم این نواحی لباس‌های تیره‌تر می‌پوشند؛ علاوه‌براین مردم بلوچستان برای نگهداری از صورت خود در برابر وزش بادهای شدید بیشتر از دستمال و لنگ استفاده می‌کنند و لباس‌های گشاد و کفش‌های روباز می‌پوشند.

منابع

• «آشنایی با لباس و پوشش مردان بلوچستان»، وب‌سایت خبری روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1398ش.
• افشار ‌یزدی، محمود، افغان‌نامه، تهران، سخن، 1983.
• بلوچی، خالد، «لانکی بلوچی هویتی ماندگار»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.
• «پوشش مردان و زنان بلوچ»، وب‌سایت بلوچی‌دیوان، تاریخ درج مطلب: 28 مارس 2024م.
• جهانبانی، مهرمنیر، پوشاک بلوچ و گلدوزی در زمان حال، ترجمۀ پیمان متین، از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
• «سیستان و بلوچستان دروازۀ پیوند فرهنگ سه کشور»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1391ش.
• عمرانی‌نسب، اشرف‌السادات، «پوشاک مردمان سیستان و بلوچستان»، 1386ش، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، زمستان 1386ش.
• «لباس بلوچ؛ تبلور فرهنگی اصیل»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1391ش.
• «لباس محلی مردم سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت ملل‌پرشین، تاریخ بازدید: 20 دی 1403ش.
• محمدعلی‌نژاد، ناهید، بررسی نشانه‌شناختی پوشاک و خوراک بلوچی، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، سیستان و بلوچستان، دانشکدۀ تحصیلات تکمیلی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شهریور 1389ش.
• متین، پیام، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 2004.
• موسوی‌حاجی، سیدرسول و دیگران، «پوشاک محلی بلوچ‌ها و پیوستگی آن با هویت ملی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، آذرماه 1393ش.
• هاشمی‌نیا، محمدمسیح و محمدی سلیمانی، یوسف، «بررسی تاریخی پیشینه نژادی قوم بلوچ آریایی و کوچ آنان در مناطق داخلی و خارجی»، اولین کنفرانس بین‌المللی تاریخ، باستان‌شناسی و فلسفه، 1399ش.