پوشاک زنان در دوره اشکانیان

پوشاک زنان در دوره اشکانیان؛ تن‌پوش زنان ایران در دوره اشکانیان.

پوشاک زنان اشکانی دارای تنوع بسیاری است. استفاده از سرپوش و کلاه بین بانوان اشکانی رایج و جزء پوشاک مورد علاقه آنان بوده است. عمده پوشاک بانوان اشکانی را پیراهن‌های بلند و گشاد تشکیل می‌دهد.

جامه زنان اشکانی

در این دوره برخلاف دوره هخامنشیان که زنان و مردان از تن‌پوش‌های یک‌شکل استفاده می‌کردند، تن‌پوش زنان پارتی کاملاً متفاوت با مردان بود؛ به‌طوری‌که نقوش کار شده روی تن‌پوش آنان نشان می‌دهد که زنان نسبت به دوران قبل از خود، توجه بیشتری به زیبایی و آراستگی داشتند. در این دوره، زنان ایرانیِ اشکانی و یونانی از سبک لباس‌های یک‌دیگر ایده می‌گرفتند و در طراحی لباس‌های خود به کار می‌بردند. فرهنگ لباس‌های ایرانی- یونانی، به سرزمین روم نیز راه پیدا کرد؛ به‌طوری‌که زنان رومی در تهیه لباس‌های خود، مانند توگا، کلامیس و تونیک، از ایرانیان و یونانیان تأثیر پذیرفتند. زنان پارتی با پیراهن‌های بسیار بلند و دراپه‌دار، شلوار‌های چین‌دار، کلاه‌ها و تاج‌های زیبا و چادر‌های استوانه‌ای‌شکل که به رنگ‌های ارغوانی و سفید بود، ظاهر می‌شدند. چین‌و‌شکن‌های ایجاد شده روی لباس‌ها به‌همراه نقوش هندسی، علاوه‌بر نشان دادن قدرت ایرانیان در ذوق و هنر پارچه‌بافی، شکوه و عظمت پیکره‌ها و پوشاک زنان این دوره را دو چندان می‌نمایاند. در مراسم‌های رسمی و مذهبی پوشش زنان، شامل پیراهن و شلوار به‌همراه شال بلند بوده است.

پیراهن زنان اشکانی

پیراهن بانوان اشکانی پنج نوع است:

نوع اول

پیراهن بسیار بلند و گشادی است که تا روی زمین می‌رسد، این پیراهن از دو تکه مستطیل تشکیل شده که به‌وسیله یک کمربند ظریف به نام «آپودرم» در زیر سینه بسته می‌شود. این کمربند علاوه‌بر اینکه گشادی لباس را جمع می‌کند، چین‌هایی را در قسمت بالا و پایین لباس به وجود می‌آورد. آستین این پیراهن، کوتاه و یقه آن تخت است.

نوع دوم

روپیراهنی که از دو تکه پارچه مستطیل‌شکل تشکیل شده و از یک طرف آرنج به آرنج دیگر امتداد دارد. این نوع لباس به‌وسیله یک نوع سنجاق به دو صورت پوشیده می‌شد؛ چنانچه سنجاق‌ها در گوشه‌های پارچه مستطیل‌شکل قرار بگیرند، یک دکلته هلالی‌شکل را به‌وجود می‌آوردند و اگر در امتداد شانه‌ها نصب می‌شدند، یقه گردی را تشکیل می‌داند که در این صورت بستن کمربند ضروری بود. حلقه آستین‌ها نیز از محلی که سنجاق‌ها نصب شدند، به وجود می‌آمد. گاهی اوقات نیز قسمتی از پشت این روپیراهنی همانند روسری روی سر قرار می‌گرفت. نمونه این نوع لباس بر تن بانو اوبال دیده می‌شود. روی این پیراهن‌ها با سوزن‌دوزی و قلاب‌دوزی طرح‌هایی دوخته می‌شد.

نوع سوم

پیراهن آستین‌دار با آستین بلند است که لبۀ آستین، تنگ و چسبان به نظر می‌رسد. این پیراهن نیز از دو تکه پارچه مستطیلی تشکیل شده است و قد آن بلند و دارای یقه تخت است.

نوع چهارم

این نوع پیراهن یقه تنگی دارد و حلقه آستین‌ها در قسمت بالای پارچه قرار می‌گیرد و تیزی یقه‌ها در امتداد سینه‌ها است. این پیراهن قد کوتاه‌تری نسبت به پیراهن زیری دارد؛ ولی بقیه قسمت‌های آن همانند پیراهن‌های قبلی، گشاد و از دو تکه پارچه مستطیلی تشکیل شده است. این پیراهن به‌وسیلۀ نواری در زیر سینه جمع می‌شود.

نوع پنجم

نیم‌تنه‌ای کوتاه که به‌عنوان پیراهن سوم روی پیراهن دوم پوشیده می‌شد. نمونه‌ای از این لباس را می‌توان در تندیس یک زن که از کاخ نساء به‌دست آمده، مشاهده کرد.

قبای بانوان اشکانی

قبای بانوان اشکانی جلوباز و دارای آستین‌های بلند است. این قبا که با تزیینات فراوان و قلاب‌دوزی همراه بوده، روی پیراهن اصلی پوشیده می‌شد. این تزیینات به‌صورت حاشیه‌هایی روی لباس، یقه و پای آستین دوخته می‌شد.

چادر بانوان اشکانی

استفاده از چادر در بین بانوان اشکانی رایج بوده است و زنان در این دوره در مراسم‌های رسمی و مذهبی چادر به سر می‌کردند. زنان اشکانی به رنگ‌های روشن علاقه زیادی داشتند و چادر‌هایی به رنگ‌های ارغوانی و سفید می‌پوشیدند. چادر زنان اشکانی در قسمت پشت به کلاه بلند و مخروطی وصل می‌شد که مانند تور عروس از پشت سر آویزان بود.

شکل و ساختمان چادر‌های اشکانی

چادر‌های این دوره برخلاف چادر‌های عبایی، حالتی استوانه‌ای دارند. گاهی‌اوقات قسمت عقب چادر را به‌اندازه یک سر و گردن بلند‌تر می‌گرفتند. این قسمت بلند‌تر در زیر یک قطعه فلز گرد یا بیضی‌شکل قرار می‌گرفت که دو طرف این قطعه فلز نیز طناب یا زنجیری ظریف که به آن بند چادر گفته می‌شد، برای به گردن انداختن یا زیر بغل قرار دادن، وصل می‌شد. در تندیس بانو «ابو» نمونه‌ای از شکل چادر اشکانی دیده می‌شود که با دست راست سلام و درود می‌گوید و با دست چپ گوشه‌ای از چادر را بلند کرده است. در پیکره‌های پالمیرا نیز شکل قرارگیری چادر بر سر به‌نحوه امروزی بسیار شبیه است. در این پیکره‌ها دست چپ معمولاً در زیر سینه قرار دارد و دست راست، قسمتی از چادر را گرفته و به جلو آورده است.

روسری بانوان اشکانی

از این دوره، روسری ابریشمی خوش رنگ‌ونگار و نفیسی به جا مانده است که «ساخته مکنه» نام دارد. این روسری که از منطقه سنگسر به ‌دست آمده، نمونه‌ای از پوشش سر زنان اشکانی است که به‌صورت خاصی روی سر خود می‌بستند.

نقاب بانوان اشکانی

از پوشش‌های مورد علاقه زنان پارتی روی صورت، نقاب بوده است که گاهی‌اوقات آن را به پشت سر قرار می‌دادند. این نقاب که رنگی نیلی‌مانند دارد، بیشتر زنان روستایی روی صورت می‌گذاشتند.

آرایش مو

زنان پارتی از هر طبقه و گروه اجتماعی که بودند، مو‌های خود را به روش زنان یونانی آرایش می‌کردند. آنان مو‌های خود را در پشت سر بافته و یا گره می‌زدند و فرق سر را در قسمت جلو باز می‌کردند. زنان این دوره همانند مردان از کلاه‌گیس یا موی مصنوعی نیز استفاده می‌کردند.

پوشش سر و کلاه

در این دوره استفاده از سربند‌های مختلف، کلاه‌های مخروطی بلند و طبقه‌طبقه که تور یا چادری از بالای آن آویزان بود، بسیار رواج داشت. کلاه زنان این دوره از تنوع بسیاری برخوردار بوده و شامل کلاه‌های کوتاه و بلند، تاج و نیم‌تاج، سربند، پیشانی‌بند، روسری و عمامه است:

نوع اول

سربندی بسیار بزرگ است که با توجه به اینکه اشکانیان ستارگان و سیاراتی چون ماه و خورشید را می‌پرستیدند، دور لچک‌ها، سربند‌ها و کلاه‌ها با علائم مذهبی مثل ماه و ستاره و پیکره مهر تزیین می‌شد.

نوع دوم

کلاهکی مجلل که به‌جای تاج یا عمامه مردان، روی سر می‌گذاشتند. قسمت پشت این کلاهک، بندهای چوبی نازکی قرار گرفته که روی آن با پارچه قیمتی بسیار زیبایی پیچیده شده است. این کلاهک با زیورآلات زیادی تزیین شده است که خود نوعی تاج زنانه محسوب می‌شود. قسمت جلو کلاه نیز با قلاب‌دوزی آراسته شده است. نمونه این کلاه در مجسمه بانوان الحَضْر دیده می‌شود.

نوع سوم

تاجی استوانه‌ای است که بر سر بانو اوبال مشاهده می‌شود. در وسط تاج، مدالی مدور که روی آن تصویر خدای خورشید که داخل محراب به‌صورت ایستاده قرار دارد، دیده می‌شود. اطراف تصویر خدای خورشید با رشته‌های زنجیر‌مانند تزیین شده است.

نوع چهارم

کلاهی به‌شکل مخروطی ناقص است که بر سر مجسمه «پرنسس واشفاری» دختر سیناتْروک اشکانی دیده می‌شود. این کلاه، از پنج قسمت تشکیل شده و دارای دو ردیف از دایره‌های تزیینی است. روی کلاه، چادری بلند قرار گرفته که ادامه آن از پشت سر آویزان است.

نوع پنجم

این نوع کلاه که بر سر الهه‌ای از هَترا مشاهده می‌شود، تاجی استوانه‌ای شکل و برج‌دار است. زیر تاج، پارچه درازی آویزان است که تا پشت گردن و شانه‌ها ادامه دارد. در وسط تاج نیز نگینی داخل دایره قرار گرفته است.

نوع ششم

در موزه لوور، نقش زنی از پالمیر وجود دارد که عمامه‌ای بر سر دارد. این عمامه از یک صفحه فلزی مستطیل‌شکل با نقوش برجسته تشکیل شده است که در دو طرف آن جواهراتی نصب شده است. این صفحه فلزی به‌همراه جواهرات آن همانند یک کمربندی است که قسمت پایین عمامه و بالای پیشانی را محاصره کرده است. این نوع عمامه هم‌اکنون در میان زنان لرستان بسیار رایج است. گاهی‌اوقات این جواهرات از بالای عمامه به دو طرف پیشانی هدایت می‌شدند و در بعضی پیکره‌ها هم یک قطعه جواهر از وسط عمامه به طرف پیشانی آویزان است.

نوع هفتم

سربندی است فلزی و پهن که با نقوش هندسی تزیین شده است. نمونه‌ای از این سربند که بر سر مجسمه‌ای از پالمیر دیده می‌شود، همچون نواری موهای جلو سر را پوشانده و بقیه مو‌ها به عقب سر برده شده است.

نوع هشتم

این نوع کلاه، زیباترین کلاه زنان پارتی است که بر سر دو بانوی پالمیری دیده می‌شود. یکی از این کلاه‌ها به‌شکل مخروطی ناقص است و بافتی حصیری دارد. نوک کلاه، گرد و مسطح است و وقتی چادر روی آن قرار می‌گیرد، شکل زیبایی به کلاه می‌دهد. روی کلاه نیز یک رشته تزیینات هندسی‌شکل از بالای کلاه به طرف پیشانی سرازیر شده‌اند. نمونه دیگر شبیه کلاه قبلی است و به‌جای بافت حصیری، دارای نقوش شاخ‌وبرگ است. لبه کلاه با حاشیه‌هایی به‌شکل دالبر طراحی شده و فاقد تزیینات اضافی است.

نوع نهم

کلاه‌خود یا کلاهی قیفی‌شکل نوک‌برگشته است. احتمال داده شده است پوشیدن این کلاه برای زنان و مردان یکسان بوده است؛ زیرا این کلاه بر سر سربازان اشکانی، الهه‌هایی از هترا و خدمتکاری از شرق ایران دیده شده است. از نمونه‌های دیگر کلاه‌های اشکانی می‌توان به کلاه «تایخه»، رب‌النوع زن نگهبان شهر هترا اشاره کرد که تاجی به‌شکل بارو‌های برج‌دار بر سر دارد.

نمونه‌ای از کلاه زن اشکانی حکاکی شده روی صدف

این صدف که در ناحیه شمی پیدا شده، کلاهی از ملکه اشکانی را نشان می‌دهد. روی سر این ملکه تاجی جواهر‌نشان دیده می‌شود که جنس آن از فلز، پارچه و یا ترکیبی از این دو است. دورتادور این کلاه با نقوش هندسی برجسته به‌صورت حاشیه کار شده است. بالای حاشیه کلاه، پارچه‌ای نفیس دوخته شده که نوارهایی روی آن دیده می‌شود، که به نوک کلاه ختم شده و در نهایت به‌شکل سه حلقه پیچیده شده درمی‌آید. در دورا اروپوس هم زنان از کلاه‌های مخروطی‌شکل و کوتاه استفاده می‌کردند.

شلوار بانوان اشکانی

شلوار زنان دارای چین‌های افقی است که حالت راحتی به آن می‌دهد. این شلوار تا روی کفش‌ها را می‌پوشانده و از بالا به پایین با حاشیه‌ای پهن تزیین می‌شده است. برخی از شلوارها نیز داخل پوتین چرمی قرار می‌گرفت.

کفش بانوان اشکانی

ایرانیان در زمان اشکانی دارای کفش‌های متنوع و غنی‌تری نسبت به دوره قبل از خود بودند.

به‌طور کلی کفش بانوان اشکانی همانند کفش مردان، بسیار ساده بوده و بیشتر اوقات، پیراهن بلندشان روی کفش‌ها می‌افتاد. در مجسمه‌ها دو نوع کفش زنانه دیده می‌شود:

نوع اول

کفشی است که به پا پیچیده می‌شود و تا ساق پا بالا می‌آید. این کفش از پوست دباغی شده با رنگ‌های سرخ و زرد و ترکیب آن با رنگ سیاه ساخته شده است.

نوع دوم

کفش بنددار (صندل) بوده که از قسمت عقب باز و شبیه کفش نعال امروزی است. این نوع کفش بیشتر در پای مجسمه‌های زنان پالمیری و حضری دیده می‌شود.

کمربند زنان اشکانی

زنان اشکانی از کمربندی به نام «آپودرم» استفاده می‌کردند. این کمربند که از نواری باریک تشکیل شده بود، باعث به‌وجود آمدن چین‌هایی ظریف روی سینه و پایین لباس می‌شد.

منابع

• پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمه هاجر ضیاء سیکارودی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
• «پوشش زنان در دوره اشکانیان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1391ش.
• خدادادیان، اردشیر، تاریخ ایران باستان (اشکانیان)، تهران، به‌دید، 1380ش.
• دادور، ابوالقاسم و حدیدی، الناز، «مطالعه تطبیقی پوشاک زنان اشکانی و یونانی در دوران هلنیستی»، نشریه زن در توسعه و سیاست، شماره 24، بهار 1388ش.
• سفر، فؤاد و مصطفی، محمد‌علی، هترا (حضرا) شهر خورشید، ترجمه نادر کریمین سردشتی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376ش.
• صادقیان سرخابی، ژاله، بررسی پوشاک دوره اشکانی، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، 1390ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، تهران، هنر‌های زیبای کشور، 1343ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک زنان ایران از کهن‌ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1348ش.
• غیبی، مهرآسا، 8000 سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
• کالج، مالکوم، اشکانیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، هیرمند، 1380ش.