پوشاک مردان در دوران ساسانیان
پوشاک مردان در دوران ساسانیان؛ تن‌پوش مردان ایران در دورة ساسانیان.
پوشاک مردان ساسانی شامل پیراهن، ارخالق، مانتو، شلوار، کلاه و کفش بوده که از تنوع و تزیینات بیشتری نسبت به پوشاک اشکانیان برخوردار بوده است. پیراهن، اصلی‌ترین و مهم‌ترین تن‌پوش این دوره بوده که دامن هر یک از آنها برش و فرم خاصی داشته است.
تحولات پوشاک ساسانیان
با روی کار آمدن ساسانیان، سبک یونانی در پوشاک ایرانی از بین رفت.[۱] لباس‌های این دوره همانند لباس‌های دوره‌های اشکانیان و مادها بود با این تفاوت که تزیینات تن‌پوش‌ها در ساسانیان بیشتر بوده و کلاه‌ها و نقوش پارچه‌ها تنوع بیشتری داشته است و دامن پیراهن‌ها با برش‌های مختلفی، دیده می‌شود.[۲] از 150 سال اول پادشاهی ساسانیان، 27 نقش‌برجسته در استان فارس و تعدادی در طاق بستان به دست آمده است. وجود نقش‌برجسته‌ها و ظروف نقره‌ای کشف شده از این دوره انواع مختلفی از تن‌پوش‌های ساسانی را نشان می‌دهد.[۳]
پوشاک مردان ساسانی
پوشاک مردان ساسانی عبارت است از:
پیراهن (تونیک)
این پیراهن که شش نوع است. از مهم‌ترین تن‌پوش ساسانیان به‌‌شمار می‌رود و تفاوت آنها در قسمت پایین‌تنه پیراهن‌ها است. علت تنوع پایین‌تنة این پیراهن‌ها به‌دلیل نشان دادن مقام افراد و یا راحتی در موقع سوارکاری و جنگ بوده است:
الف) نوع اول
دامن این نوع پیراهن‌ها در قسمت جلو، پشت و پهلوها به‌صورت گرد، با انحنایی رو به بالا است که با نوارهایی تزیین شده است. نمونه‌ای از این پیراهن در مراسم تاج‌گیری اردشیر در نقش‌برجستة طاق بستان، بشقاب خسرو انوشیروان که اکنون در موزة آرمیتاژ نگهداری می‌شود و همچنین تونیک بهرام گور روی یک ظرف نقره‌ای که به‌منظور راحتی حرکت پا به هنگام سوارکاری و شکار نشان می‌دهد، دیده می‌شود.[۴]
ب) نوع دوم
این نوع پیراهن به‌صورت یکسره بوده که در قسمت جلو و پهلوهای آن پیلی‌هایی مشاهده می‌شود. در قسمت کمر این پیراهن چین‌هایی دیده می‌شود که تا پایین دامن ادامه دارد. این مدل تونیک در نقش‌برجستة طاق بستان به فراوانی دیده می‌شود. استفاده از کمربند نیز در این مدل تونیک رایج بوده و دنبالة آن با دنبالة سربند تاج‌ها هماهنگی داشته است. این پیراهن بیشتر در مواقع رسمی استفاده می‌شده است.[۵]
ج) نوع سوم
دامن این مدل پیراهن‌ها به‌صورت نیم‌دایره با انحنایی رو به پایین است. پهلوی این مدل پیراهن چاک‌دار بوده و قسمت پایین و پهلوهای آن به‌وسیلة نوارهایی تزیین شده است. صحنة مرد سوار بر فیل در نقش‌برجسته طاق بستان و نقش همراهان خسرو انوشیروان روی بشقاب نقره‌ای این مدل تونیک را نشان می‌دهد.[۶]
د) نوع چهارم
دامن این پیراهن نیز همانند پیراهن نوع سوم، به‌شکل نیم‌دایره با انحنایی رو به پایین و تزیین‌دار است و تنها تفاوت آن در نوع برش پیراهن‌ها است. در این مدل پیراهن، برخلاف مدل قبلی که برشی خطی، ساده و بلند دارد، دارای برشی منحنی، نیم‌دایره و کوتاه است و شاهان و بزرگان از آن استفاده می‌کردند.[۷] این مدل تونیک را می‌توان در نقش‌برجستة مردان ساسانی در نقش رجب، جام خسرو یکم (تاس سلیمان) و همچنین نقش انوشیروان روی بشقاب نقره‌ای مشاهده کرد.[۸]
ه) نوع پنجم
پیراهنی با دامن یکسره و جلوباز که قسمت جلوی آن به‌صورت یک درز از بالا به پایین دوخته شده است. این مدل پیراهن بدون چاک و پیلی بوده و به‌وسیلة کمربندی روی کمر بسته می‌شده است. این پیراهن که قدی تا بالای زانو دارد،[۹] در قسمت کمر تا باسن برودری‌دوزی شده یا به وسیلة همان پارچه یا پارچه‌ای دیگر، مانند نقش مرد قایق‌سوار در طاق بستان تزیین شده است.[۱۰]
و) نوع ششم
این مدل نیز همانند پیراهن قبلی جلوباز با دامن یکسره و بدون چاک بوده، اما درز جلوی لباس روی هم قرار نمی‌گرفت و دوخته نمی‌شد؛[۱۱] بلکه یقة آنها به‌صورت اریب از شانة راست به طرف پهلوی چپ می‌رسید.[۱۲] این مدل لباس بدون پیلی یا با پیلی استفاده می‌شده و فاقد هرگونه تزیینی بوده است. این نوع پیراهن که عموم مردم جامعه از آن استفاده می‌کردند را می‌توان بر تن مجسمة شاپور اول دید. دنبالة کمربند پیراهن نیز با دنبالة سربند شاهی یکسان بوده و بلندی پیراهن تا زانو می‌رسیده است.[۱۳] بالاتنة تمام پیراهن‌ها یقة گرد و ساده دارد و فقط یقة یک نوع آن به‌صورت هفت است. آستین تمام پیراهن‌ها بلند و تنگ است و در بیشتر لباس‌ها از زربفت برای تزیین استفاده شده است. رنگ بیشتر پیراهن‌ها، سرخ بوده و گاهی از رنگ آبی و رنگ‌های دیگر نیز استفاده می‌شده است. جنس این پیراهن‌ها از ابریشم مرغوبی است که در شهر وَش تولید می‌شده و به ابریشم وشی معروف بوده است. استفاده از جواهرات به‌همراه لباس‌ها نیز در این دوره رایج بوده است.[۱۴]
ارخالق
کتی است کوتاه با بلندی تا زیر سینه و جلوباز که با دکمه‌ای دایره‌ای شکل در زیر سینه بسته می‌شده است. قسمت پایین و یقة آن نواردوزی و در محل اتصال آستین به سرشانه نیز با نقوشی تزیین شده است. این کت، آستین‌های بلندی دارد و به‌هنگام شکار از آن استفاده می‌شد. روی کت افراد سلطنتی نواری از یراق در قسمت سینه و زیر سینه تعبیه شده بود که محل تلاقی آن به‌وسیله یک گل سینه مشخص می‌شد. این کت تا قرن چهارم میلادی جزئی از لباس سلطنتی به شمار می‌رفته؛ اما بعدها ردای سلطنتی جایگزین آن شده است. در نقوش طاق بستان و بشقاب‌های نقره‌ای باقی‌مانده از این دوره، نمونه‌هایی از ارخالق دیده می‌شود.[۱۵]
مانتو یا شنل
ساسانیان گاهی‌اوقات از مانتو یا شنل استفاده می‌کردند که بلندی آن تا ساق پا می‌رسید. این شنل‌ها دارای آستین بلندی بوده و روی لباس‌ها پوشیده می‌شده و نشانه‌ای از اشرافیت و پادشاهی بوده است. پهلوی این شنل‌ها، چاک‌دار و قسمت جلوی آن باز بوده که به‌وسیلة دکمه‌ای در جلوی سینه بسته می‌شده است. نمونه‌هایی از این شنل را می‌توان بر تن شاپور اول در نقش‌برجستة رستم و اردشیر بابکان در طاق بستان و همچنین روی بشقاب‌های ساسانی دید.[۱۶]
شلوار
شلوارهای مردان ساسانی همانند شلوارهای اشکانیان بوده با این تفاوت که تزیینات شلوار ساسانیان بیشتر و در قسمت مچ پا دارای رکاب بوده است.[۱۷] از جملة این تزیینات می‌توان به وجود پاپیون در پهلوی مچ پای شلوار اشاره کرد. رکاب شلوار ساسانی از یک تکه پارچة ضخیم مانند چرم تهیه شده که به‌وسیله قلاب یا دکمه به پاچة شلوار وصل می‌شده است و زیر کفش قرار می‌گرفته تا پاچة شلوار به طرف بالا کشیده نشود. هر یک از پاچه‌های شلوار از یک تکه پارچة مستطیل‌شکل تشکیل شده که از بالا تا پایین دارای چین‌های افقی است. در قسمت پهلوی شلوار، نوار زیورداری از بالا تا پایین قرار گرفته و سپس کمر و خشتک به آن اضافه شده است. این شلوار، کمر گشادی ندارد و با کشیدن کش داخل آن، چین‌های روی شلوار نمایان می‌شود.[۱۸] نقوش برجسته، سنگ‌نگاره‌ها و بشقاب‌های نقره‌ای این دوره، نشان می‌دهد که شلوار مردان، برش و طرح کامل‌تری نسبت به دوران ماقبل خود دارد.[۱۹]
قدیمی‌ترین تن‌پوش ساسانی
قدیمی‌ترین تن‌پوش ساسانی مربوط به اولین شاپور، برادر اردشیر است که در زمان هخامنشیان حکومت می‌کرده و روی دیوار‌های سنگی تخت جمشید کنده‌کاری شده است. شلوار و پیراهن او مانند مردان روستایی زمان ما بوده و چون در آن زمان ساسانیان به حکومت نرسیده بودند، می‌توان گفت این نقش، نشان از قدیمی‌ترین مدل تن‌پوش در زمان اردشیر بابکان و رایج‌ترین آن را در میان مردم عادی آن زمان دارد. کلاه نمدی مردان نیز همانند دهقانان امروزی است.[۲۰]
پوشش سر
پوشش سر مردان ساسانی شامل کلاه و تاج است. کلاه‌های این دوره از تنوع کمتری نسبت به تاج‌ها برخوردار بوده‌اند؛ اما تاج و کلاه مردان و پادشاهان این دوره نسبت به دوره‌های ایران باستان بیشتر بوده است:[۲۱]
کلاه
مردمان عادی کلاهی دایره‌ای‌شکل که ساده و بدون تزیینات اضافی بود، روی سر می‌گذاشتند. در دو طرف این کلاه، دنباله‌ای وجود داشت که روی گوش‌ها را می‌پوشاند. کلاه پادشاهان نیز همانند مردان عادی، اما با تزیینات اضافی بود که این تزیینات نمادی از اقتدار، قدرت و خورشید به‌‌شمار می‌رفت.[۲۲]
تاج
پادشاهان، تاجی با تزیینات فراوان که کره‌ای فلزی بر بالای آن نصب شده بود، روی سر می‌گذاشتند. این کرة فلزی، در ابتدا موهای جمع‌شده‌ای درون یک دستمال ابریشمی بود که بالای سر قرار می‌گرفت و به‌عنوان نمادی از قدرت زمین و خورشید به شمار می‌رفت. تاج‌های پادشاهان ساسانی روی سکه‌های این دوره، نشان می‌دهد که هر پادشاه تاج مخصوص به خود را داشته است و با توجه به ویژگی‌های آن در شکل و تزیینات، از دیگر پادشاهان باز شناخته می‌شد. این ویژگی‌ها به عواملی چون پادشاه، قدرت دربار و سلطة موبدان بستگی داشت؛ طوری‌که غلبة هر یک از این عوامل در شکل و فرم تاج مؤثر بود و تاج‌ها، سمبلی از عامل غالب را در بر داشتند.[۲۳] تاج‌های پادشاهان با سنگ‌های قیمتی به رنگ‌های سبز، آبی آسمانی و سرخ تزیین می‌شدند. سنگینی برخی از این تاج‌ها به‌حدی بود که گاهی آن را از سقف آویزان می‌کردند تا بدون فشار روی سر پادشاه قرار گیرد. تمام این تاج‌ها، سربندی از جنس حریر نازک یا ابریشم داشت که دنبالة آن با کمربندی که روی تونیک خود می‌بستند، همخوانی داشت.[۲۴] قدیمی‌ترین سرپوش دورة ساسانی مربوط به پاپک، پدر اردشیر است. روی تاج او، برگ بزرگی به‌همراه نوار پهنی که از پشت سر او آویزان شده است، دیده می‌شود.[۲۵]
پوشش پا
مردان ساسانی از دو نوع کفش استفاده می‌کردند:
نوع اول
کفشی ساده، ساق کوتاه که همانند گالش‌های امروزی تنها مچ پا را می‌پوشاند و متناسب با مقام فرد پوشنده، روی آن با نوارها و سنگ‌های قیمتی تزیین می‌شد. دو نوار تزیینی به‌صورت عمود بر هم، روی کفش دوخته می‌شد که یکی از این نوارها از دهانة کفش تا سر پنجه‌ها قرار داشت و دیگری از پهلوی راست به‌طرف پهلوی چپ رفته و رو یا زیر نوار اولی نصب می‌شد.[۲۶] این نوع کفش در نقوش تنگ چوگان در پای سپاهیان و پادشاهان و در نقش‌برجستة طاق بستان دیده می‌شود.[۲۷]
نوع دوم
کفشی است ساق بلند تا زانو که گاهی‌اوقات در قسمت جلوی ساق‌های آن نقوشی کار شده است. این نوع کفش در بشقاب خسرو اول و در پای همراهان اطراف شاه، در پای بهرام گور در بزم با سپینود و در پای شاپور اول در جنگ با والرین که روی عقیقی حک شده است، دیده می‌شود.[۲۸]
در معدن نمک چهرآباد زنجان که یکی از کهن‌ترین معادن ایران به شمار می‌رود، مجموعه‌ای از مردان نمکی کشف شده است که پاپوش‌هایی به قدمت 1700 ساله مربوط به اوایل دورة ساسانی پوشیده‌اند.[۲۹]
کمربند
از کمربندهای ساسانیان می‌توان به نوارهایی که در قسمت جلوی لباس به‌شکل پاپیون گره زده می‌شود، اشاره کرد. دنبالة این کمربند که توسط الهگان، ملکه‌ها، خدایان و شاهان بسته می‌شد، دارای چین‌های افقی بود. در مراسم تحلیف خسرو دوم در نقش‌برجسته طاق بستان، او با کمربندی پرشاخ و برگ که چندین ردیف مروارید و سنگ‌های قیمتی بزرگ و مربع‌شکل دارد، دیده می‌شود.[۳۰]
پوشاک نبرد
پوشاک نبرد ساسانیان شامل کلاه‌خود، زره و رانپا است:
کلاه‌خود
کلاه‌خودهای ساسانی، سر، چهره و پشت گردن را می‌پوشاند و فقط دو سوراخ به اندازة کرة چشم برای دیدن با آن طراحی شده بود[۳۱] که ترس و وحشت را در دل سپاهیان مقابل می‌انداخت.[۳۲] در بالای کلاه‌خودها نیز گویی فلزی یا چرمی وجود داشت.[۳۳]
زره
زره‌های ساسانیان با تکه‌هایی از آهن ساخته شده که برجستگی‌های سینه و شکم روی آن نمایان بود. آستین‌های زره‌ها نیز با صفحه‌هایی از حلقه‌های آهنی پوشیده شده بود.[۳۴]
رانپا
رانپاهای ساسانی به‌وسیلة کمربندی به دکمه‌های گرد و بزرگی که در قسمت جلو تعبیه شده بود، با نواری به کمربند وصل می‌شد. در رانپاها نیز همانند شلوار ساسانیان پاپیونی از چرم در قسمت پهلوی مچ پا وجود داشت. نمونه‌ای از تن‌پوش نبرد را می‌توان بر تن یک جنگجوی عادی در طاق بستان و تن‌پوش شاپور در نگین عقیق که نمونه‌ای از تن‌پوش نبرد پادشاهی است، مشاهده کرد. از دیگر وسایل جنگجویان ساسانی می‌توان به سپر، نیزه، گرز، زین و ترکش با کمان نام برد.[۳۵]
پانویس
- ↑ پیرنظر، «لباس در ایران باستان»، 1399ش، ص625.
- ↑ «لباس دورة ساسانیان»، وب‌سایت exist blog.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص5.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص216 و 217.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص6.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص219.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص6 و 7.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص220.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص7.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص221.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص8.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص222.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص221 و 222.
- ↑ مجابی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص8.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص224.
- ↑ مجابی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص1.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص223.
- ↑ چیت‌ساز، تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول، 1391ش، ص13.
- ↑ منتشری و محمدی، «بازنمایی پوشاک دورة ساسانی، بر اساس مطالعة تطبیقی نقوش برجسته و ظروف»، 1395ش، ص57.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص212.
- ↑ مجابی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص1.
- ↑ مجابی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص1.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص227.
- ↑ مجابی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص2.
- ↑ شهشهانی، تاریخچۀ پوشش سر در ایران، 1374ش، ص55.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص229.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، 1343ش، ص225.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، 1343ش، ص225.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1384ش، ص230.
- ↑ ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، 1343ش، ص143 و 144.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی،1388ش، ص219-217.
- ↑ مجابی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص4.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی،1388ش، ص219-217.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی،1388ش، ص219-217.
- ↑ غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی،1388ش، ص219-217.
منابع
- پیرنظر، ثمینه، «لباس در ایران باستان»، از کتاب لباس‌های مصر قدیم و بین‌النهرین و ایران، اثر خانم هوستون، مجله سخن، سال یازدهم، شماره 6، 1339ش.
- چیت‌ساز، محمدرضا، تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدای اسلام تا حملۀ مغول، تهران، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صداوسیما و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی در دانشگاه‌ها (سمت)، 1391ش.
- شهشهانی، سهیلا، تاریخچۀ پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374ش.
- ضیاءپور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، تهران، هنر‌های زیبای کشور، 1343ش.
- غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
- غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1388ش.
- «لباس دورة ساسانیان»، وب‌سایت exist blog، تاریخ درج مطلب: 16 آگوست 2022م.
- مجابی، سید‌علی، «لباس مردان ساسانی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1403ش.
- مجابی، سید‌علی، «لباس نبرد اشکانیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1403ش.
- منتشری، مهران و محمدی، شب‌بو، «بازنمایی پوشاک دورة ساسانی، بر اساس مطالعة تطبیقی نقوش برجسته و ظروف»، مطالعات علوم انسانی، شمارۀ 4، تیر و مرداد 1395ش.