محرمیت در معماری ایرانی: تفاوت میان نسخه‌ها

محرمیت در معماری به‌معنای ایجاد فضاهایی است که هم از نظر ساختاری و هم معنایی دارای حریم مشخص باشند تا امنیت و آرامش ساکنان حفظ شود. در معماری سنتی ایرانی-اسلامی، این مفهوم با جداسازی دقیق فضاهای خصوصی و عمومی، طراحی ورودی‌های غیرمستقیم، حیاط‌های مرکزی و استفاده از عناصر مانند هشتی و دالان، رعایت شده‌است. این ساختار فضایی نه‌تنها امنیت فیزیکی بلکه حرمت و کرامت افراد، به‌ویژه زنان، را حفظ می‌کند و بازتابی از ارزش‌های فرهنگی و دینی ایرانی است. با گسترش معماری مدرن و حذف این اصول، حس تعلق و آرامش در فضاها کاهش یافته‌است.

محرمیت در معماری به‌معنای طراحی فضاهایی است که هم از نظر کالبدی و هم از نظر معنایی دارای حدود و حریم مشخص باشند. در بُعد کالبدی، محرمیت با اصولی همراه است که امنیت فیزیکی فضا را تأمین می‌کند و در بُعد معنایی، ویژگی‌هایی را در بر می‌گیرد که به فضا حرمت و ارزش می‌بخشند و احساس آرامش را برای کاربران به همراه دارند. تحقق محرمیت در معماری با جداسازی فضاهای درونی و بیرونی، ایجاد حس مالکیت بر فضا و سامان‌دهی دسترسی‌ها بر پایه سلسله‌مراتب فضایی امکان‌پذیر می‌شود؛ فرایندی که نقش مهمی در تأمین امنیت و آسایش ساکنان ایفا می‌کند.<ref>[https://s6.picofile.com/file/8215842184/%D9%85%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%AA_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C_%D9%85%D8%B3%DA%A9%D9%86_%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C_%D9%88_%D8%A8%D9%87_%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C_%D8%A2%D9%86_%D8%AF%D مهدوی‌نژاد و همکاران، «محرمیت در الگوی مسکن بومی و به‌کارگیری آن در معماری معاصر تهران»، ۱۳۹۲ش، ص۴.]</ref>

هدف از رعایت محرمیت، تأمین امنیت، آرامش و حریم خانواده بوده‌است؛ ازاین‌رو، معماری خانه‌ها به‌گونه‌ای شکل می‌گرفت که از اشراف بیگانگان جلوگیری کند و قلمرو خصوصی اعضای خانواده را محفوظ نگه دارد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/527459/fa کاظم‌زادةرائف و میردریکوندی، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانة سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونة موردی: خانة رسولیان یزد»، 1399ش، ص2.]</ref> معماران با در نظر گرفتن پیوند عمیق میان محرمیت و درون‌گرایی، در طراحی فضایی خانه اصل محرمیت را در کالبد بناها به‌صورت ملموس بازتاب دادند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/527459/fa کاظم‌زادةرائف و میردریکوندی، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانة سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونة موردی: خانة رسولیان یزد»، 1399ش، ص2-1.]</ref>

در معماری سنتی ایران، جایگاه زن در چارچوب ساختار زندگی ایرانی و به‌ویژه در حوزهٔ مسکن مورد توجه معماران قرار داشته‌است.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/10/23/2174108/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%DA%86%D9%87-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AE% «قرآن چه راهکاری برای حفظ حریم خصوصی در خانه ارائه می‌دهد؟»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> حریم خصوصی در این معماری با هدف کنترل تعاملات اجتماعی میان زنان و مردان نامحرم شکل گرفته و از طریق ایجاد حایل‌های کالبدی، سلسله‌مراتب فضایی<ref>[http://www.isarpress.ir/1400/10/22/محرمیت-در-معماری/ «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس.]</ref> و مرزگذاری دقیق، بر حفظ کرامت، آرامش و امنیت زنان تأکید شده‌است.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1497822 «بررسی رابطة حریم زنانه با معماری ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت راسخون.]</ref> این تفکیک فضایی نه برای محدودسازی، بلکه برای صیانت از شخصیت و نقش زن در خانواده بوده و موجب می‌شد زن در فضای اندرونی احساس امنیت‌خاطر داشته باشد. طراحی حریم به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مداوم معماری ایرانی، در همه‌گونه بناها از جمله خانه‌ها، کاخ‌ها، فضاهای مذهبی و مراکز تجاری به‌کار گرفته می‌شد و نقش مهمی در ایجاد امنیت ایفا می‌کرد.<ref>[https://civilica.com/doc/1486170/ امین‌خندقی و همکاران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندة حریم در معماری خانة مسکونی مقایسة تطبیقی دورة قاجار (خانة داروغه) و دورة معاصر (خانة اندرزگو)»، ۱۴۰۱ش، ص۲.]</ref>

۳'''. هشتی:''' هشتی یکی از عناصر پیش‌ورودی است که عمدتاً برای حفظ حریم خصوصی<ref>[https://www.sid.ir/paper/869803/fa حسینی‌جوادی و نیک‌فال‌آذر، «بازشناسی فرهنگ محرمیت و تأثیر آن بر کالبد معماری»، 1394ش، ص9-8.]</ref> و با عملکردی چندمنظوره و کارآمد طراحی می‌شد.<ref>[https://hashtioffice.com/هشتی/ «هشتی و چهار نمونة برجستة آن در معماری ایران»، وب‌سایت هستی‌آفیس.]</ref> در نقش فضای تقسیم بین اندرونی و بیرونی<ref>[https://ensani.ir/fa/article/471008/گرمابه-ها-عناصر-کالبدی-و-تزئینات محمدی، «گرمابه‌ها، عناصر کالبدی و تزئینات»، 1399ش، ص12-11.]</ref> از ورود ناگهانی افراد به فضای خصوصی جلوگیری می‌کرد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/827421/fa#downloadbottom جامع و طالب‌زاده، «بررسی مؤلفة هشتی در معماری ایرانی (بررسی حس تعلق مکان)»، 1395ش، ص2-3.]</ref> هشتی، فضایی برای مهمان‌نوازی و آمادگی ذهنی برای ورود به فضای اصلی بود<ref>[https://www.sid.ir/paper/526437/fa خلاق‌دوست، معروفی، «گونه‌شناسی الگوی هشتی در معماری مسکن درون‌گرای ایران (اصفهان، یزد، کاشان)»، 1399ش، ص48.]</ref> که احساس امنیت و آرامش را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کرد.<ref>[https://library.razavi.ir/vaziri/fa/231004/عناصر-به-کاررفته-در-خانه-های-سنتی-یزد-هشتی «عناصر به کار رفته در خانه‌های سنتی یزد: هشتی»، وب‌سایت کتابخانه و موزة وزیری یزد.]</ref> همچنین به‌عنوان محیطی محصور برای انتقال پیام‌های غیرکلامی، بدرقه مهمانان<ref>[https://hirbodnegare.com/هشتی-خانه/ «هشتی‌خانه (هشتی در معماری خانه‌های قدیمی ایرانی)»، وب‌سایت هیربدنگاره.]</ref> و هدایت رفتار و توجیه مخاطبان طراحی می‌شد.<ref>[https://elmnet.ir/doc/20544520-26432 لاریجانی و صالحی، «بررسی شکل‌گیری و عملکرد عنصر هشتی در معماری ایرانی اسلامی»، 1394ش، ص7-6.]</ref>

'''۴. دالان:''' دالان در معماری ایرانی، فضای ارتباط‌دهنده بیرون و درون است که این گسستن از بیرون و پیوستن به درون به‌صورت تدریجی انجام می‌شد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/826360/fa#downloadbottom معینی و زندی، «بررسی خلوت در معماری ایرانی و تأثیر نادیده گرفتن آن در معماری معاصر»، 1394ش، ص10-9.]</ref> یکی از مهمترین بخش‌های تأثیرگذار در محرمیت فضای ورودی کنترل نفوذپذیری بصری است<ref>[https://jria.iust.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-182-1&sid=1&slc_lang=fa علی‌الحسابی و قربانی، «بررسی ویژگی‌های فضای ورودی به‌عنوان مفصل و حریم بصری در عرصه‌های عمومی مجاور؛ نمونة موردی: بندر لافت»، 1393ش، ص94.]</ref> که با یک چرخش در ورودی، انحراف دید ایجاد می‌کردند.<ref>[https://www.sid.ir/paper/92093/fa#downloadbottom ولی‌زادةاوغانی، «نمود اندیشه‌های اخلاقی- حقوقی در طرح معماری خانه‌های سنتی ایران»، 1397ش، ص35.]</ref> مسیر رسیدن به درون خانه طولانی و پیچ‌درپیچ طراحی می‌شد<ref>[https://magirans.com/مقاله-مفهوم-حریم-در-معماري-مسکونی-سنتی.htm فروزان‌فر، اسماعیلی، «مفهوم حریم در معماری مسکونی سنتی و احیای آن در معماری مدرن ایران»، وب‌سایت مگیران.]</ref> تا از یک جهت امکان دید فضای درونی نباشد و از طرف دیگر میزبان فرصت بیشتری برای استقبال از مهمان داشته باشد.<ref>[https://magirans.com/مقاله-نقش-خلوت-در-معماری-ایرانی-2.htm عزیزیان و کنعانیان، «نقش خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت سیویلیکا.]</ref> کارکر دالان حفظ حریم، رعایت اصل سلسه‌مراتب و عدم دسترسی آسان به فضای درونی است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/407619/بررسی-سلسله-مراتب-ورود-به-مساجد یداللهی و ادیبان، «بررسی سلسله‌مراتب ورود به مساجد»، 1398ش، ص24.]</ref>

۵. '''حیاط‌ها''': حیاط‌ها بخش اعظم برقراری محرمیت را در اتاق‌ها برای محفوظ ماندن از دید نامحرم و ایجاد مکث برای ورود را بر عهده داشتند. در فرهنگ ایرانی، فضاها حول یک حیاط مرکزی طراحی می‌شدند تا اهالی منزل از دید نامحرم حفظ شوند.<ref>[https://upjournal.ir/fa/paper.php?pid=105 هاشمی و صیادی، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایة تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوة نوین»، 1399ش، ص4 و1.]</ref> معمولاً خانه‌ها دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی بودند. بین این دو حیاط دالانی با پیچشی از حیاط بیرونی به حیاط اندرونی طراحی می‌شد.<ref>[https://www.magiran.com/paper/858187/عناصر-هویت-ساز-در-معماری-سنتی-خانه-های-ایرا بمانیان و همکاران، «عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی: نمونة موردی خانة رسولیان یزد»، 1389ش، ص59.]</ref> بنابراین؛ حیاط‌ها در مرکزیت و ساختمان‌ها و اتاق‌های تفکیک شده در اطراف و دور تا دور قرار داشتند.<ref>[https://vista.ir/w/a/21/12b0z حسین‌یزدی، «محرمیت و خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت مجلة ویستا.]</ref>