دالان

دالان؛ فضایی سرپوشیده در معماری سنتی برای حفظ حریم خصوصی از طریق مسیری طولانی.

دالان، یکی از عناصر مهم در معماری سنتی ایرانی است. این فضا نقش مهمی در ایجاد حریم خصوصی و سلسله‌مراتب فضایی خانه‌ها دارد. دالان به‌عنوان یک عنصر کاربردی و نماد فرهنگ و ارزش‌های ایرانی، بخش مهمی از هویت معماری ایرانی است. در خانه‌های سنتی، دالان به‌عنوان فضایی چندمنظوره، با ویژگی‌هایی همچون زیبایی بصری، حفظ حریم خصوصی، تنظیم جریان هوا و ایجاد حس آرامش و مهمان‌نوازی شناخته می‌شود. همچنین در هدایت مسیر و ارتباط بین فضاهای مختلف نقش مهمی دارد.

تعریف دالان

دالان به‌معنای دهلیز، فضای سرپوشیده‌ای میان درِ ورودی و فضای داخلی خانه است. همچنین به راهروهای پیچ‌درپیچ در بازار که مثل رسته بوده یا راهروهای پیچ‌درپیچ خانه یا راهروهای سرپوشیدۀ بزرگ که در دو طرف سه‌دری‌ها قرار می‌گرفت، دالان می‌گفتند که در گذشته از واژۀ دهلیز برای آن استفاده می‌کردند.

تاریخچه

دالان یکی از عناصر مهم در معماری ایرانی است که ابتدا با طاق خمیده و بعدها با سقف صاف ساخته می‌شد و در ورودی خانه‌ها، سراها، کاروانسراها و زیارتگاه‌ها قرار داشت. اندازه آن متنوع بود و گاه محل نگهبانی یا کسب‌وکار نیز به ‌شمار می‌رفت. از نمونه‌های کهن دالان می‌توان به دژ حسنلو، آتشکده آذرگشسب و تخت جمشید اشاره کرد. تا اوایل دوره اشکانی، دالان نقش اصلی در پیوند فضاهای مختلف معماری را بر عهده داشت.

اهمیّت پیش‌ورودی در طراحی بناهای سنتی

فضای ورودی، وظیفه ایجاد ارتباط میان درون و بیرون بنا را بر عهده دارد. نظام ورودی که از عناصر سردر، هشتی و دالان تشکیل می‌شود، نخستین بخش بنا است که ویژگی‌های کلی فضا، آداب ورود و تمایز میان حریم خصوصی و عمومی را نمایان می‌سازد. در جوامع سنتی، با شکل‌گیری نگاه عمیق‌تر به مفهوم سکونت، تدابیر ویژه‌ای برای طراحی فضای ورودی در نظر گرفته شد.

در آموزه‌های اسلامی نیز با بهره‌گیری از پیکربندی فضایی و تفکیک فضا به دو بخش اندرونی و بیرونی، به این بخش هویت خاصی بخشیده شد. به‌منظور جلوگیری از دید مستقیم به فضاهای داخلی، در معماری سنتی از سلسله‌مراتبی در طراحی فضا استفاده می‌شد.

نقش دالان در حفاظت از حریم خصوصی و تأمین امنیت

ساماندهی و ترکیب فضاها براساس کالبد و کارکرد آنها، موجب پدیدآمدن سلسله‌مراتبی شد که بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری محرمیت داشت. اصل سلسله‌مراتب در جنبه‌های گوناگون معماری نمود می‌یابد و یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های کالبدی آن، مفهوم محرمیت است. این اصل با بهره‌گیری از ساختارهای منظم و هدفمند، زمینه‌ساز شکل‌گیری ارزش‌های پایدار در طراحی فضا می‌شود. ورودی خانه به‌واسطۀ قرارگیری در محل پیوند عرصۀ خصوصی و عمومی، نقش اساسی در ایجاد محرمیت را بر عهده داشت.‌

معماران نیز با ایجاد بیشترین فاصله در بخش اندرونی نسبت به ورودی، محرمیّت فضایی را در خانه‌ها افزایش می‌دادند. نظام ورودی در ایجاد قلمرو مستحکم، خلوت مناسب و حفاظت فیزیکی از اهل خانه نقش اساسی داشت. یکی از مهمترین بخش‌های تأثیرگذار در محرمیت فضای ورودی، کنترل نفوذپذیری بصری است که بنا بر اصل نهی از اشراف و دسترسی بصری، با یک چرخش در ورودی انحراف دید ایجاد می‌کردند. بر همین اساس، مسئلۀ محرمیت را در ورودی برخی مساجد و خانه‌های تاریخی با تغییر مسیر حل می‌کردند.

این تغییر جهت، نقشی مؤثر در کاهش شدت صدا ایفا می‌کرد و به منظور تأمین آرامش و امنیت ساکنان، مسیر ورود به خانه را به‌گونه‌ای طولانی و پیچ‌درپیچ طراحی می‌کردند تا هم دید مستقیم به فضای داخلی از میان برود و هم میزبان فرصت کافی برای آماده شدن و استقبال از مهمان داشته باشد.

نقش کلیدی دالان‌ها در معماری

دالان‌ها در معماری سنتی با حفظ حریم خصوصی، نظم‌دهی به فضاها، جلوگیری از دسترسی مستقیم به بخش‌های داخلی، هدایت ذهنی افراد و تغییر مسیر عبور، نقش مهمی در ساختار بنا ایفا می‌کردند. این پیش فضاها، در مجاورت فضاهای اصلی دارای نقش‌های عملکردی همچون تنظیم‏کنندۀ حرارت محیطی و کنترل‌کنندۀ فضاهای اصلی بودند. دالان در معماری ایرانی، با استفاده از نور هدایت‌گر، انتقال از بیرون به درون را تسهیل می‌کند.

دالان؛ عنصری هویت‌ساز

دالان‌ها به‌عنوان یکی از عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی، عبارتند از:

• ابعاد دینی دالان، ناشی از باور به محرمیت و جلوگیری از دید مستقیم به فضای خصوصی است که در پیچش ورودی به حیاط اندرونی نمایان می‌شود.
• بر اساس هنجارهای ملی، معمار برای کاهش طول بصری دالان، در دو نقطه، فضایی را برای تابش نور باز می‌کند تا فرد از فضای تاریک به سوی روشنایی هدایت شود.

طبقه‌بندی انواع دالان‌ها

دالان‌ها را بر اساس کارکرد و موقعیت به مَردگَرد، غلام‌گردش و راهروی پیرامون بنا تقسیم‌بندی می‌کردند.

نقش دالان در سازماندهی فضای مساجد و بازارها

در سلسله‌مراتب ورود به مساجد، دالان با تغییر جهت، محور صحن را با محور قبله هماهنگ می‌کند. دالان به‌عنوان فضایی ارتباطی، اصل سلسله‌مراتب ورود به مساجد را تقویت کرده و حریم خصوصی را ایجاد می‌کند. یکی از دلایل اصلی وجود دالان در معماری حکیمانۀ مساجد، حفظ حریم و سهل‌الوصول نبودن فضا است. فلسفۀ فضای تاریک دالان در مساجد، جدایی تدریجی نمازگزاران از فضای شهر و آمادگی برای ورود به شبستان است.

دالان در بازارهای بزرگ مثل بازار تهران نیز نقش فضای ارتباطی را ایفا می‌کند که در مجموعۀ بازار سنتی، ترکیبی از دالان‌های موازی و متقاطع بود. در سقف آنها یک حفرۀ مرکزی برای تأمین نور و تهویۀ هوا تعبیه می‌شد و درِ ورودی اغلب دالان‌ها را نزدیک غروب می‌بستند.

عنصر زیبایی‌شناسانه در طراحی دالان‌ها

دالان‌ها بسته به نوع کاربری خود، با تزیینات چشم‌نوازی طراحی می‌شدند و در ساخت آن‌ها معمولاً از دکوراسیون‌های ساده یا مجلل استفاده می‌شد. در برخی بناها، دالان‌ها قوس‌دار و با تزئینات مینیاتوری طراحی می‌شدند. در بعضی از دالان‌ مساجد، زیبایی‌ها در ابتدای ورود به‌طور کامل دیده نمی‌شد و پس از مدتی که چشم به نور کم عادت می‌کرد، شاهکارهای هنر و معماری نمایان می‌شد. همچنین در طراحی دالان تخت جمشید و در آثار باقی‌مانده از کاخ شاهی کوه خواجه نیز از رنگ و نقاشی‌های دیواری استفاده شده است.

تأثیر نورپردازی در زیبایی دالان‌ها

معمار با استفاده از سلسله‌مراتب نورپردازی، شخص را از فضای نسبتاً تاریک هشتی به سمت فضای پرنور حیاط هدایت می‌کرد. این طراحی با تحریک اشتیاق و کنجکاوی، فرد را در ادامه مسیر راهنمایی می‌کرد. در نهایت، او ناگهان به فضایی روشن و زیبا وارد می‌شد و با دیدن چشم‌انداز حیاط، احساس آرامش می‌کرد.

عوامل تعیین‌کننده ابعاد دالان‌ها

ساختار دالان‌ها تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله کارکرد هر بنا، الگوهای اجتماعی و فرهنگی ورود به هر فضا و شرایط اقلیمی قرار داشت. شکل آنها در حالت کلی مستقیم، غیرمستقیم یا مارپیچ بود. دالان در بناهای درون‌گرا و متراکم، مارپیچ بود تا مسیر و نحوۀ دسترسی به فضای داخلی را تحت‌کنترل و مورد نظارت قرار دهد و با ورود تدریجی امکان دید به داخل نباشد.

عرض دالان‌ها به‌خاطر در نظر گرفتن فضای خانه‌ها متفاوت بود و متناسب با تعداد استفاده‌کنندگان از آنها تعیین می‌شد که در مساجد و مدارس بزرگ به‌طور متوسط بین دو تا سه‌ونیم متر و در خانه‌های کوچک به‌طور متوسط حدود یک متر بود. طول آنها نیز بسیار متغیر و به‌طور متوسط بین دو تا ده متر و در برخی موارد بیشتر هم می‌شد.

فلسفۀ طولانی‌بودن دالان

طولانی‌بودن دالان در طراحی، بر اساس اهداف و ترکیب فضاها، به‌ کارکردهای خاص توجه داشت که عبارتند از:

• حفظ حریم: به‌واسطۀ افزایش طول دالان، دسترسی بصری به درون فضا کم می‌شد و برای تأمین حداكثری محرمیت و امنیت مسیر حركت را تا حد ممکن طولانی می‌کردند.
• رهایی از مشکلات بیرونی: دالان سرپوشیدۀ نسبتاً طولانی به‎مانند برزخی میان خانه و بیرون، به افراد فرصت می‌داد تا هر نوع مشغله فکری و مشکلات خارج از منزل را از ذهن خود بزدایند.

تناسب ساختار دالان‌ها با نیاز انواع بناها

خانه‌های سنتی به‌طور کلی دید مستقیم را محدود می‌کردند. تختگاه‌ها برای نشستن طراحی شده بودند. بازارها مانند رسته‌ها از قسمتی آغاز می‌شدند و با چرخشی دوباره به راسته اصلی بازمی‌گشتند. میان‌درها غالباً فضایی مستطیل‌شکل و کشیده داشتند. پل‌ها نیز فضایی روباز و راهرو مانند بودند.

نمادشناسی دالان‌ها در معماری

• وحدت در کثرت: در برخی مساجد که دارای دالان هستند، حرکت از دالان ورودی به شبستان اصلی نماد رفتن از کثرت به وحدت است، در حالی که حرکت از تاریکی دالان به سمت نور شبستان، نمادی از حرکت از وحدت به کثرت است.
• نظم و تعادل: نظم فضای خانه‌های سنتی در سطح افقی بر اساس سلسله‌مراتب دسترسی از بیرون و چیدمان نور و تاریکی نسبت به حیاط مرکزی تنظیم می‌شد.
• تضاد بین آشکار و پنهان: دالان‌ها با محدود کردن دید، بازدیدکننده را به‌تدریج به کشف فضاهای مختلف هدایت می‌کنند و تضاد بین آشکار و پنهان را در معماری خانه‌های سنتی ایجاد می‌کنند.
• مسیر گذار و انتقال؛ دالان‌ها با ایجاد سلسله‌مراتب، انتقال از فضایی به فضای دیگر را تدریجی می‌کنند، زیرا گذشتن از فضایی به فضای دیگر به‌صورت یکباره از مطلوبیت کیفی فضا می‌کاهد.

پیامد‌ حذف ورودی دالان در طراحی خانه‌های معاصر

سلسله‌مراتب ورودی در خانه‌های معاصر به یك در تبدیل شده كه مشخص‌کنندۀ مرز بین فضای عمومی و خصوصی خانواده‌ها است. حذف سلسله‌مراتب ورود، با نقض حریم خانواده‌ها باعث آشفتگی در فضای خصوصی و اختلاط در عملکرد سایر فضاها شده است.

با ورود به خانه، تمام فضاهای درون خانه در معرض اشراف قرار می‌گیرند. در ساختمان‌سازی‌های معاصر و در اغلب موارد، فضاهای بینابینی از میان رفته و مسیرها با یکدیگر تداخل پیدا کرده و هدایت افراد توسط اشیاء و عادات صورت می‌گیرد.

منابع

• «ابنیۀ سنتی ایران، بازار؛ سرا، تیم، تیمچه»، وب‌سایت باشگاه مهندسان ایران، تاریخ درج مطلب: 31 اکتبر 2007م.
• احمدزاده، فرحناز، «6 شگفتی در مسجد شیخ لطف‌الله؛ ققنوسی برخاسته از ویرانه‌های مسجدی دیگر!»، وب‌سایت جاما، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1402ش.
• «انواع معماری هشتی»، وب‌سایت چارسو، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1403ش.
• «بازخوانی معماری خانه‌هایی فراتر از سکونت‌گاه»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1402ش.
• برادران، سیروس، «الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران»، وب‌سایت نقش‌نگار، تاریخ درج مطلب: 1 نوامبر 2010م.
• بلالی‌اسکویی، آزیتا و همکاران، «بررسی چگونگی تأثیر هندسۀ فضای ورودی در حفظ و ایجاد محرمیت و درون‌گرایی در خانه‌های قاجاری تبریز»، معماری سبز، شمارۀ 2، سال 8، تابستان 1401ش.
• بمانیان، محمدرضا و همکاران، «عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی: نمونۀ موردی خانۀ رسولیان یزد»، مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 13، دورۀ 7، 1389ش.
• پورجعفر، محمدرضا و همکاران، معماری و شهرسازی دورۀ اسلامی در هندوستان «بازتابی از تعاملات فرهنگی- هنری ایران و هند»، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1394ش.
• پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، سروش دانش، 1384ش.
• پیوسته‌گر، یعقوب و همکاران، «بازشناسی اصول پنج‌گانۀ استاد پیرنیا در معماری خانه‌های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی مطالعۀ موردی: خانه‌های شهر یزد»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ 27، دورۀ 7، 1396ش.
• «تبریز شهر خانه‌های تاریخی؛ از مشروطه و علوی تا خانۀ کمپانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1395ش.
• جوراب‌چیان، هدی و عرفان، روناک، «بررسی عوامل مؤثر بر احساس محرمیت در مجتمع‌های مسکونی به‌عنوان یکی از نمودهای اصلی معماری و شهرسازی سنتی و اسلامی (نمونۀ موردی: مجتمع‌های مسکونی شهر شیراز)»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 1394ش.
• چلونگریان، رامین و همکاران، «بررسی الگوهای معماری ورودی درخانه‌های سنتی ایرانی و ارائۀ راهبرد در بقای ورودی خانه‌های معاصر (خانه‌های شهر اصفهان)»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 1394ش.
• حیدری و تقی‌پور، «تحلیل محرمیت در خانه‌های سنتی بر اساس نسبت توده به فضا (نمونۀ موردی: خانه‌های تک‌حیاط در اقلیم گرم و خشک)»، دوفصلنامۀ معماری اقلیم گرم و خشک، شمارۀ 8، دورۀ 6، 1397ش.
• «دالان در بازار سنتی ایرانی»، وب‌سایت معمارساز، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1403ش.
• دواتگر زیبا، اسحق، «وجود اصل وحدت و کثرت در معماری اسلامی (نمونۀ موردی مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان)»، نهمین کنفرانس توسعۀ پایدار و عمران شهری، 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• سرپله، اشکان، «شناخت کلی کالبد و ساختار خانۀ ایرانی»، بلاگ‌اسکای سرپله، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1389ش.
• شیروانی، مریم و دیگران، «چگونگی حفظ محرمیت در معماری معاصر مسکونی ایران با توجه به معماری سنتی ایران نمونۀ موردی: خانه‌های قدیمی شهر شیراز در دورۀ قاجاریه»، اولین همایش ملی معماری مسکونی، 1393ش.
• طاهری شهرآئینی، مسعود و خاقانی، سعید، «ساختارشناسی معماری ایران (الگو و زبان) مطالعۀ موردی معماری صفوی در اصفهان»، دانشگاه صنعتی شاهرود، 1396ش.
• طوفان، سحر، «بررسی رابطۀ مفهوم حریم زنانه با آفرینش فضای ورودی در معماری ایران»، زن و مطالعات خانواده، شمارۀ 14، سال 4، زمستان 1390ش.
• عزیزیان، محمدصادق و کنعانیان، فرزین، «نقش خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1403ش.
• علی‌آقایی ‌نراقی، مرتضی، «آشنایی با تقسیم‌بندی خانه‌های قدیمی و تاریخی کهن‌شهر نراق»، وبلاگ سلحشوران شهر نراق، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1397ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1403ش.
• غفوریان، میترا و همکاران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأكید بر محرمیت»، برنامه‌ریزی توسۀ کالبدی، شمارۀ 3، دورۀ 4، 1396ش.
• فروزان‌فر و اسماعیلی، «مفهوم حریم در معماری مسکونی سنتی و احیای آن در معماری مدرن ایران»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1403ش.
• کاظم‌زادۀ رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانۀ سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونۀ موردی: خانۀرسولیان یزد»، معماری‌شناسی، دورۀ 3، شمارۀ 17، 1399ش.
• محمدپورسرای، معصومه، «بررسی تزئینات هندسی در معماری ایران (بررسی موردی الگوی ستارۀ اسلامی)»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 20 اسفند 1403ش.
• مرادی‌نسب، حسین و منان‌رئیسی، محمد، «تحلیل ابعاد وجودی نظام ورودی خانه‌های سنتی ایران بر پایۀ علل اربعۀ سینوی نمونۀ موردی: خانه‌های قاجاری یزد»، فصلنامۀ علمی تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شمارۀ 3، دورۀ 7، پاییز 1400ش.
• «مسجد شیخ لطف‌الله»، وب‌سایت اصفهان‌توریست، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1403ش.
• میرمحمدی و همکاران، «الگوهای کالبدی برگرفته از حکمت وهنر ایرانی اسلامی (نمونۀ موردی انطباق فضای موسیقایی وکالبد معماری ایرانی)»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1403ش.
• «نیم‌نگاهی به معماری و فضاهای خانه‌های مسکونی قدیمی ایرانی»، وب‌سایت گروه مهندسین معمار بادگیر، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1396ش.
• «واژه‌نامۀ معماری سنتی ایران»، وب‌سایت مجتمع فنی نیاوران، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1403ش.
• «واژه‌نامۀ معماری سنتی ایران»، وب‌سایت خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1403ش.
• ولی‌زادۀ ‌اوغانی، محمدباقر، «نمود اندیشه‌های اخلاقی- حقوقی در طرح معماری خانه‌های سنتی ایران»، مدیریت شهری، شمارۀ 53، دورۀ 17، 1397ش.
• یداللهی، سپیده و ادیبان، محمد، «بررسی سلسله مراتب ورود به مساجد»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شمارۀ 2، سال دوم، بهار 1398ش.