لباس مردان قشقایی

لباس مردان قشقایی؛ تن‌پوش مردان ایل قشقایی.

ایل قشقایی را با کلاه دوگوشی می‌شناسند که بِرک یا کیانی نامیده می‌شود. این کلاه بعد از رضاشاه توسط ناصرخان قشقایی در رنگ‌های نخودی، مازویی و خاکستری تولید شد و به‌سرعت میان مردم این ایل رواج یافت. رنگ‌های به‌کاررفته در لباس مردان قشقایی، محدود است و به‌دلیل فعالیت‌های روزانه و جنگ‌های احتمالی، متناسب با رنگ خاک انتخاب می‌شود.

تحولات لباس مردان قشقایی

در قرن نوزدهم مردان ایل قشقایی، شلوارهایی دم‌پا گشاد (تنبان)، پیراهن‌های بدون یقه (قیناق)، عبای بلندی که با شال در کمر بسته می‌شود و قبای نمدی که کپنک نام دارد، به تن می‌کنند. آنان کلاه نمدی گرد و سیاه رنگی به‌نام بِرک بر سر می‌گذاشتند. از مهم‌ترین قسمت‌های آراستگی مردان تفنگ، چاقو، شمشیر، خنجر و چماق بود، اما افراد عالی‌مقام لباسی شبیه به قاجاری‌ها می‌پوشیدند. لباس این افراد شامل پیراهن بی‌یقه، عبای بلند، کلاه پوستی بلند و دواری با سر تخت بود.

در آغاز قرن بیستم مردها، پیراهن‌های سفید بدون یقه، شلوار سیاه گشادی که دم‌پاهای آن جمع شده بود، قبایی که جلوی آن با کمربندی بسته می‌شد و کلاه کوتاه و گرد از جنس نمد می‌پوشیدند. برخی مردان نیز ژاکت‌های پوستی و جلیقه‌های نمدی به تن می‌کردند. آنان گیوه معروف به مَلِکی می‌پوشیدند. مردان عبای نازک معروف به چوقا را نیز در جشن‌ها، شکار و جنگ می‌پوشیدند. آنان قطار فشنگ را نیز که مایۀ فخر بود، به خود می‌بستند. به همین دلیل مردهای طوایف گوناگون قشقایی، به‌وسیله کمربند و طریقه بستن فشنگ‌شان قابل تشخیص بودند.

از سال 1307ش، رضاشاه پوشیدن لباس‌های محلی را منع کرد و تا سال 1320ش مردان قشقایی همانند تمام مردم ایران، (به‌جز روحانیان) مجبور به پوشیدن لباس‌های غربی بودند. بعد از سال 1320ش، که رضاشاه مجبور به استعفا شد، مردان ایل قشقایی بار دیگر به پوشیدن لباس‌های محلی خودشان، روی آوردند با این تفاوت که چوقا از بین رفت و آرخالق به لباس مهمانی آنان تبدیل شد. در همین زمان، کلاه دو گوشی توسط ناصرخان قشقایی، به‌عنوان کلاه‌ی جدید در رنگ‌های نخودی، مازویی و خاکستری که از نمد ساخته شده بود، به‌سرعت بین مردان محلی این ایل پذیرفته شد و به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت، خودمختاری و هویت قشقایی‌ها تبدیل شد.

انواع پوشاک مردان قشقایی

لباس مردان ایل قشقایی با توجه به کار و فعالیت زیاد و تحرک و زیبایی خاص خود انتخاب می‌شود:

آرخالق: یکی از بالاپوش‌های مردان عشایر قشقایی، آرخالق است. این لباس بلند و گشاد است و دو چاک بلند در طرفین دارد که تا بالای زانو می‌رسد، به همین خاطر به‌هنگام دویدن و راهپیمایی می‌توان دامن‌های آن را بالا زد که جلوی دست و پا نباشد. این لباس به‌وسیله شال در قسمت کمر بسته می‌شود. آرخالق در رنگ‌های مختلف تهیه می‌شود و همچنین مردان در زمان جنگ از آن استفاده می‌کنند. آرخالق پسربچه‌ها و نوجوانان از پارچه‌های گلدار، با رنگ‌های شاد و ارخالق پیرمردها از رنگ‌های تیره‌تر انتخاب می‌شود. در زمان قاجاریه به آن قبا گفته می‌شد.

زیرپوش: مردان عشایر قشقایی در زیر آرخالق برای پوشاندن ناحیه گردن تا جناغ، زیرپوش می‌پوشند.

شال کمر: معمولاً شال کمر مردان قشقایی به طول حدود 4 تا 5 متر و عرض یک متر است که از پارچه‌های ساده یا گل‌دار و به‌رنگ‌های قهوه‌ای یا سفید ضخیم تهیه می‌شود و در قسمت کمر، روی آرخالق بسته و سر و ته شال را در قسمت کمر چندین گره می‌زنند تا محکم شود. شال کمر علاوه بر زیبایی باعث سالم ماندن مهره‌های کمر در انجام کارهایی مثل حرکات سریع و برداشتن بارهای سنگین به‌هنگام کوچ و نیز استفاده از آن به‌عنوان جیب برای نگهداری وسایل کاربرد دارد.

چُقه: یکی از بالاپوش‌های مردان عشایر است که در دوران قاجار به آن عبا می‌گفتند. معمولاً این لباس خاکی‌رنگ بوده و در زمان جنگ به‌عنوان استتار استفاده می‌شد. چقه را به‌کمک نخ پشمی که گمپل‌هایی با رنگ‌های گوناگون از آن آویزان است، در قسمت پشت کمر می‌بندند و در مراسم عروسی به‌هنگام چوب‌بازی برای نشان دادن هیبت مردانه آن را به کار می‌گیرند. چقه را معمولاً با شال و آرخالق می‌پوشند.

پیراهن: پیراهن مردان قشقایی مانند پیراهن مردان لر و بختیاری دارای آستین‌های راسته و یقه‌گرد است و گاهی در قسمت جلوی گردن و پهلوی پیراهن، دکمه بسته می‌شود. رنگ این پیراهن بیشتر به‌رنگ‌های سفید، سیاه و گاهی قرمز و قد آن معمولی است.

شلوار: در گذشته شلوار مردان قشقایی از جنس دبیت بوده است. شلوار مردان، اصلاً گشاد نیست و برای آزاد بودن و داشتن تحرک بیشتر، دمپای شلوار را به‌کمک شالی که دولاق یا پاپیچ نام دارد و از جنس پشم شتر و نخودی‌رنگ است، از قسمت قوزک پا تا بالای ساق پیچیده می‌شود.

لباده: لباده مردان قشقایی یک برش دارد و تفاوت آن در لطافت و زبری پارچه، نقش داشتن و بدون نقش بودن پارچه و دارای رنگ یا بی‌رنگ بودن پارچه است که اغلب لباده آنان با رنگ‌های روشن ساده یا گل‌دار دوخته می‌شود. لباده یقه‌ای ساده دارد و کناره‌های آن تا پای دامن فاقد دکمه است. پهلوهای دامن از پایین تا بالای زانو چاک دارد و بعد از آن جیب‌ها قرار گرفته است. پایین دامن لباده، گشاد است که این گشادی به‌وسیله شال روی کمر مردان جمع می‌شود. آستین لباده ساده و راسته است که در لبه آن شکافی قرار گرفته است.

گیوه: از بهترین گیوه‌های مردانه ایران، گیوه قشقایی معروف به «مَلِکی» است که در شیراز و آباده تولید می‌شود. کف این گیوه از پارچه تهیه شده و به همین دلیل عشایر قشقایی از جوراب استفاده نمی‌کنند. متاسفانه امروزه کفش‌های صنعتی جایگزین ملکی شده‌است.

کلاه دو گوشه: مردان قشقایی همیشه کلاه بر سر دارند؛ چرا‌که بدون کلاه بودن در ایل قشقایی، عملی ناپسند به ‌شمار می‌رود.جنس این کلاه، از کرک‌های ظریف و لطیفی است که نمدمال‌های ماهر و باتجربه، آنها را می‌ساختند. این کلاه، شکلی شبیه تاج دارد که علاوه‌بر زیبایی و وقار، به‌علت سنگینی، مانع از افتادن آن به‌هنگام باد و طوفان می‌شود. به‌هنگام تابش آفتاب نیز می‌توان از گوشه‌های کلاه به‌عنوان سایبان صورت استفاده‌کرد. کلاه دو گوشی معمولاً از دو رنگ نخودی و خاکستری تیره تهیه می‌شوند. این کلاه، از کرک بز تهیه شده است، برای این کار، ابتدا موی بز را چیده و از لا‌به‌لای آن مقدار کمی کرک، برای تهیة کلاه، جمع‌آوری می‌کردند. کرک بز، بسیار کمیاب است و ظرافت آن به‌گونه‌ای است که از صد کیلو موی بز، حدود دو کیلو کرک به‌دست می‌آید که برای ساخت هر کلاه، تقریباً 200 تا 300 گرم کرک لازم است. رشته‌های کرک توسط دستگاه مخصوصی از هم باز می‌شوند و فرد نمدمال با موادی مثل کف صابون، کرک‌ها را به‌هم می‌مالد تا مواد آن در هم گیر کنند و سپس آن را شبیه کلاه درمی‌آورند و به آن شکل می‌دهند.

فلسفه کلاه دوگوشی قشقایی

قبل از جنگ جهانی، کلاه عشایر این منطقه شبیه کلاه بختیاری بود؛ اما بعدها با ابتکار و خلاقیت خان‌های قشقایی، کلاه نمدی دوگوش که امروزه روی سر مردان دیده‌می‌شود، ساخته شد. این کلاه توسط ناصرخان قشقایی که از خان‌های بزرگ قشقایی به ‌شمار می‌رفت، پس از پایان حکومت رضاشاه به‌وجود آمد و چون قشقایی‌ها در مبارزه با استبداد رضاخان، دچار شکنجه شده بودند و رهبر آنان نیز در زیر شکنجه، کشته شد، مردان قشقایی نمی‌خواستند شاه جدید را بپذیرند. از آن جایی که مردان قشقایی اصل‌ونسب خود را از شاهان می‌دانستند، همین موضوع باعث ایجاد وحدت بین قشقایی‌ها شد و آنان این کلاه را به‌عنوان نماد ایل قشقایی برگزیدند. در واقع، هدف از انجام این کار این بود که در ایل قشقایی تمام افراد از ایلخان تا چوپان همه از نژاد شاهان ایران هستند. کلاه دوگوشی از تاج جمشید ایده گرفته شده و از زیباترین کلاه‌های جهان به ‌شمار می‌رود.

رنگ‌ها، اعتقادات و باورها در پوشاک مردان قشقایی

رنگ در پوشش قشقایی، علاوه بر اینکه میزان سن و سال و نوع پوشش فرد را در مراسم‌های مختلف مانند سوگ، عروسی، جشن و مهمانی نشان می‌دهند، دربردارندة برخی از اعتقادات و باورها نیز است که از شاخصه‌های مهم فرهنگی به ‌شمار می‌رود. مردانه و سنگین بودن لباس برای مردان قشقایی در اولویت است تا رنگ لباس. در مراسم عروسی نیز لباس داماد شبیه لباس دیگر مردان و به‌رنگ روشن است. به همین دلیل رنگ لباس مردان، معمولاً ثابت است. به‌دلیل فعالیت‌های روزمره و رزم‌های احتمالی باید رنگ لباس مردان، متناسب با رنگ خاک و از طیف رنگ‌های نخودی و خاکستری انتخاب شود.

منابع

• «پوشش عشایر ایل قشقایی»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران، تاریخ بازدید: 5 مهر 1403ش.
• رشیدوش، وحید و زحمتکش، جواد، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک عشایر استان فارس (مطالعه موردی: قشقایی‌های فیروزآباد)»، فصلنامه علمی تخصصی مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، بهمن ماه 1398 ش.
• «کلاه‌ی برگرفته از تاج کیانی»، وب‌سایت هنرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1394ش.
• میرزایی، فرهاد، «پوشش مردان ایل قشقایی»، وب‌سایت ایل بزرگ قشقایی، تاریخ بازدید: 13 مهر 1403ش.
• یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.