لباس مردم ارامنه جلفا

لباس مردم ارامنه جلفا؛ تن‌پوش زنان و مردان ارمنی ساکن جلفای نو در اصفهان.

ارامنه جلفا با کوچ تاریخی خود به اصفهان، پوشاکی فاخر و هنرمندانه را به همراه آوردند که با هنر عهد صفوی درآمیخته است. لباس‌های مردان و زنان این جامعه، آینه‌ای از فرهنگ، موقعیت اجتماعی و شرایط اقلیمی آن‌ها است. زنان با سرپوش‌های متنوع و لباس‌های رنگین و ظریف که پر از نقش و نگارهای سنتی است، جلوه‌ای زیبا و خاص به پوشش خود می‌دهند. مردان نیز با کلاه‌های خاص، عباها و تن‌پوش‌های مقاوم و کاربردی، ترکیبی از اصالت و کارآمدی را در لباس‌شان نشان می‌دهند. این پوشاک، روایتگر تاریخ، هنر و هویت مردم ارامنه جلفا است که در دل فرهنگ ایران جای گرفته است.

تاریخچۀ لباس مردم ارامنۀ جلفا

ارمنیان جلفا در دوران شاه عباس اول صفوی از مناطق آرارات، نخجوان و جلفای قدیم به جلفای نو در اصفهان کوچانده شدند. آن‌ها پوشش سنتی خود را به‌همراه آوردند و در فضای فرهنگی نسبتاً آزادی، آن را حفظ کردند. پوشاک آنان در دوره صفوی تحت تأثیر ویژگی‌های فاخر آن عصر نظیر پارچه‌های پرنقش، تزیینات ظریف و دوخت‌های دقیق قرار گرفت.

ویژگی پوشاک مردم جلفا

لباس‌های مردم ارامنۀ این منطقه با دوخت‌هایی بسیار ظریف تهیه می‌شود و برای تهیه آن‌ها از پارچه‌هایی فاخر، گران‌قیمت و دارای نقوش متنوع و چشم‌نواز بهره گرفته می‌شود.

عوامل تأثیرگذار بر پوشاک ارامنۀ جلفا

برخی از عوامل تأثیرگذار بر پوشاک مردم جلفا عبارتند از:

شغل و موقعیت اجتماعی: تن‌پوش مردان جلفا متناسب ‌با شغل و موقعیت اجتماعی آنان انتخاب می‌شود.

شرایط اقلیمی: لباس‌های زنان ارمنی با توجه به شرایط آب‎‌وهوایی و ویژگی‌های بدنی‌شان، متفاوت است. در واقع، شرایط اقلیمی نقش مهمی در انتخاب جنس پارچه ایفا می‌کرده است. به این صورت که در مناطق سردسیر، از پارچه‌های پشمی و ابریشمی با رنگ‌های تیره و در مناطق گرمسیر، از پارچه‌های کتانی و پنبه‌ای با رنگ‌های روشن برای دوخت لباس استفاده می‌شده است.

تأثیر مذهب و سنت: ادیان و مذاهب با ایجاد پیوندهای دینی و اعتقادات مذهبی، پیروان خود را ملزم به رعایت اصول خاصی می‌کنند که این اصول بر ظاهر و رنگ لباس آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

نقش جنسیت در طراحی و انتخاب لباس ارمنی

همان‌طور که در بیشتر جوامع وظایف مراقبت از کودکان و دوشیدن دام‌ها بر عهدۀ زنان بوده و مردان بیشتر به فعالیت‌هایی مانند دامداری، کشاورزی و کارهای سنگین می‌پرداختند، نوع پوشش آنان نیز با توجه به ماهیت کارها و ویژگی‌های جسمانی‌شان تفاوت داشته است. علاوه بر این، رسم تهیۀ لباس جهیزیه توسط دختران در خانواده‌های ارمنی، به حفظ تنوع لباس‌ها و تداوم سبک پوشش زنان ارمنی کمک کرده است.

پوشاک زنان ارامنۀ جلفا

سرپوش‌های زنان ارامنه

زنان ارمنی بسته به موقعیت، از پنج نوع سرپوش استفاده می‌کنند که از نظر اندازه به‌ترتیب از کوچک به بزرگ عبارت‌اند از:

گولالاچیک: نوعی روسری کوچک و سه‌گوش است که زنان پس از سر کردن گوشه‌های آن را در زیر گلو گره می‌زنند.

باشماخ: پارچه‌ای از جنس ململ که دختران پس از ازدواج از آن استفاده می‌کنند. آنان این پارچۀ سفید را به‌شکل مثلثی در آورده و طوری روی صورت می‌بندند که چانه و دهان‌شان را بپوشاند.

شوشداک: نیم‌کلاهی شبیه هلال ماه که زنان جلفایی برای جلوگیری از سر خوردن سایر سربندها روی سر از آن استفاده می‌کنند.

گود: پیشانی‌بند زنان جلفایی، نواری باریک از جنس مخمل یا ابریشم و مزین به نقوش تزیینی است. با گذشت زمان پیشانی‌بند زنان به‌شکل ساده‌تر در آمد و تبدیل به دستمال قلمکار شد. این دستمال نیز شبیه نواری باریک است که به‌دور پیشانی بسته می‌شود.

لاچیک یا لاچاک: نوعی روسری بزرگ ابریشمی، به‌رنگ قرمز و مزین به نقوش طلایی است. زنان این روسری را به‌صورت سه‌گوش روی سر انداخته و سپس دنباله‌های آن را در پشت سر به‌صورت ضربدری در آورده و در بالای سر گره می‌زنند. با گذشت زمان لاچیک‌ها زیبایی خود را از دست دادند و به‌رنگ سفید درآمدند.

تن‌پوش‌های زنان ارامنه

تاگالا: تن‌پوشی بلند و جلوباز با یقۀ هفت که قد آن تا زیر زانو می‌رسد. تاگالا، آستین‌هایی بلندتر از حد معمول دارد که انتهای آن به‌صورت نوک‌تیز طراحی شده است. دامن این لباس در قسمت پهلو چاک دارد و کمر آن به‌وسیلۀ کمربندی محکم می‌شود. در گذشته پارچه‌های مورد استفاده برای تهیۀ تاگالا، سوزن‌دوزی بود؛ اما امروزه از پارچه‌های ساده‌تر و با تزیینات کمتری چون ترمه و اطلسی برای دوخت تاگالا استفاده می‌شود. معمولاً رنگ پارچۀ تاگالا با پیراهن زیری متفاوت است و در دور گردن، پایین لباس و سر آستین‌ها به‌وسیلۀ نوارهایی حاشیه‌دوزی می‌شود. گاهی‌اوقات نیز قسمت جلوی لباس دکمه‌های نقره‌ای دوخته می‌شود.

مَندیل: مندیل، روسینه‌ای زنان ارمنی است که از تور قرمزرنگی با حاشیه‌های طلایی تهیه شده و دورتادور آن مزین به آویزهای ریشه‌ای است. زنان مندیل را روی سینه و شانه‌های خود می‌بندند و آن را در پشت گردن گره می‌زنند. این تن‌پوش معمولاً از هندوستان وارد می‌شود.

شابیک: در اصطلاح محلی به پیراهن، «شابیک» می‌گویند. پیراهن زنان ارمنی، لباسی بلند (تا قوزک پا) و کمرچینی است که زیر تاگالا پوشیده می‌شود. آستین‌های این لباس بلند و ساده با یقۀ ایستاده است که جلوی آن به‌وسیلۀ دکمه‌های نقره‌ای و نواردوزی تزیین شده است. دامن شابیک بسیار بزرگتر از بالاتنه است که به‌وسیلۀ پیلی‌ها یا چین‌هایی به بالاتنه متصل شده است. پیراهن زنان ارمنی از پارچه‌هایی چون ترمه، قلمکار، اطلس یا چیت گلدار تهیه می‌شود که هر کس متناسب با شرایط مالی خود از پارچۀ مناسب استفاده می‌کند.

کولاجا: در اصطلاح محلی به کت یا پالتو «کولاجا» می‌گویند. کولاجا، نیم‌تنه‌ای جلوباز از پارچۀ ماهوت یا مخمل است که سر آستین‌ها و دور یقۀ آن با نوارهایی تزیین شده است. همچنین قسمت جلوی کولاجا دکمه‌هایی زیبا به چشم می‌خورد.

چارچاب: ارامنۀ جلفا به چادر، چارچاب می‌گویند. استفاده از چادر میان زنان ارمنی از دورۀ حکومت قاجاریه آغاز شد. چارچاب شبیه چادرهای زنان قاجاری است که برای محکم کردن آن در قسمت کمر، بند لیفه‌ای تعبیه شده است. بلندی این چادرها تا روی پا بوده و قسمت جلوی آن از کمر تا پایین با نقش‌ها و دوخت‌های زیبا حاشیه‌دوزی شده است. زنان جوان ارمنی از چارچاب‌های مشکی و سالمندان از رنگ سفید آن استفاده می‌کنند که لبۀ آن با نوارهای صورتی‌رنگ تزیین شده است.

شالوار (داباد): شلوار زنان ارمنی در زبان محلی به «شالوار» یا «داباد» معروف است. کمر این شلوار لیفه‌ای بوده که با رد کردن بندی پشمی از داخل آن، به دور کمر محکم می‌شود. شلوار زنان ارمنی از دو تکۀ بالا (تا سر زانو) و پایین (از زانو تا مچ پا) تشکیل شده است. قسمت بالا معمولاً سفیدرنگ است و از پارچۀ چیت، متقال یا کرباس تهیه شده و تکۀ پایین دارای تزیینات و حاشیه‌های بسیاری است.

پای‌پوش‌های زنان ارامنه

زنان جلفا از پای‌پوش‌های متنوعی استفاده می‌کنند، از جمله:

گولبا: مردم محلی ارمنی به جوراب، «گولبا» می‌گویند. جوراب‌های زنان جلفا را خود آنان با استفاده از الیاف پشمی، در رنگ‌های روشن و با نقش‌ونگارهای متنوع می‌بافند. کف پای گولبا دارای نقشی مجزا است و در قسمت پاشنۀ آن بندینکی دوخته شده تا پا به‌راحتی داخل جوراب قرار گیرد. قسمت رویۀ پا از پنجه تا ساق پا با نقوش حاشیه‌ای تزیین شده و در انتهای ساق‌ها بندینکی بلند جهت گره زدن جفت‌های جوراب به‌هنگام عدم استفاده از آن و به‌منظور آویزان کردن جوراب طراحی شده است. جوراب‌بافی از عمده‌ترین منابع درآمد خانواده‌های جلفا محسوب می‌شود به‌‌طوری که اغلب زنان و دختران شبانه‌روز مشغول انجام این کار هستند. این جوراب‌ها توسط دست‌فروشان و بازرگانان خریداری و به دیگر نقاط ایران ارسال می‌شود.

مُلِک: از پاپوش‌های سبک، پشت‌باز و بدون پاشنه است. این پاپوش‌ها به‌رنگ‌های قرمز، سبز و قهوه‌ای روشن دوخته می‌شود که به ساغری یا سامری نیز معروف است. انتهای پاشنۀ این نوع کفش به‌صورت گرد یا نوک‌تیز به‌طرف بالا دوخته می‌شود.

ماشیک: از کفش‌های چرمی و پاشنه‌کوتاه زنان جلفا است که نخستین بار از روسیه وارد ایران شد. ماشیک با رنگ‌های عنابی، قرمز، مشکی و قهوه‌ای در جلفا دوخته می‌شود.

پوشاک مردان ارمنی جلفا

سرپوش‌های مردان ارامنه

از مهم‌ترین اجزای لباس مردان جلفا، کلاه است که ارج و منزلت آن متناسب با جنس، شکل و نوع کلاه انتخاب می‌شود. به‌دلیل گران‌بودن کلاه، مردان در حفظ و نگهداری آن دقت بسیاری می‌کنند و حتی پس از فرسوده شدن نیز به دنبال تعمیر آن هستند:

کلاه نمدی: کلاه مردان ارمنی، بیضوی‌شکل و بدون لبه است. سطح این کلاه منحنی بوده و به‌رنگ‌های مشکی و قهوه‌ای دیده می‌شود.

گیشرایین (شب‌کلاه): از کلاه‌های پارچه‌ای و سبک است که مردان شب‌ها در خانه یا به‌هنگام خواب از آن استفاده می‌کنند.

پاپاخ: کلاهی استوانه‌ای‌شکل و بدون لبه است که معمولاً در دو رنگ مشکی یا قهوه‌ای دوخته می‌شود. نام دیگر این کلاه بخارایی است که از پوست بره تهیه می‌شود. مرغوبیت پاپاخ به چند تکه بودن بستگی دارد؛ به‌طوری که از باکیفیت‌ترین قسمت‌های چند پوست بره برای دوختن آن استفاده می‌شود.

تن‌پوش‌های مردان ارامنه

هابا یا عبا: عبای مردان جلفا گشاد و جلوباز بوده و اغلب در فصل سرما از آن استفاده می‌شود. این عبا قدی تا زیر زانو دارد و معمولاً از فاستونی و ترمه در رنگ‌های مشکی، شتری و قهوه‌ای تیره تهیه می‌شود. دورتادور عبا توسط زنان محلی حاشیه‌دوزی می‌شود.

آرخالوق: تن‌پوشی کوتاه، از جنس کرباس و آستردار است که در زیر عبا پوشیده می‌شود. قسمت جلوی آرخالوق به‌وسیلۀ شال یا کمربند چرمی جمع می‌شود. گاهی‌اوقات لبۀ آستین‌ها و یقۀ آرخالوق با حاشیه‌هایی تزیین می‌کنند.

شال: شال مردان جلفا که روی آرخالوق بسته می‌شود، از جنس پشم یا پارچه بوده که مردان وسایل شخصی خود ازجمله پول را در آن قرار می‌دهند.

سرداری: مردان ارمنی در فصل سرما روی پیراهن خود سرداری می‌پوشند. در قسمت کمر سرداری، برشی طراحی شده که در قسمت پشت تا پهلوها دارای چین‌های بسیاری است. جلوی سرداری با دکمه‌هایی بسته می‌شود.

کولاجا: شبیه پالتوهای امروزی است که قدی تا زیر زانو دارد و در فصل زمستان از آن استفاده می‌شود.آستری این لباس از پارچۀ ضخیم یا پوست حیوانات تهیه می‌شود.

وِرارگو: کتی بلند و آستردار شبیه پالتو است که مردان ارمنی همزمان با کت و شلوار در فصل سرما از آن استفاده می‌کنند. این کت اغلب به‌رنگ مشکی یا قهوه‌ای است.

شابیک: پیراهن مردان ارمنی در قسمت جلو و روی شانه چاکی دارد که به‌وسیلۀ دکمه‌هایی بسته می‌شود. یقۀ این پیراهن‌ها اغلب ایستاده با آستین‌های بلند و مچ‌دار است.

جلیزقا: تن‌پوش کوتاه و بدون آستین است که در دو طرف آن جیب‌هایی برای گذاشتن وسایل تعبیه شده است.

داباد: در اصطلاح محلی به شلوار «داباد» گفته می‌شود. شلوار مردان ارمنی دمپایی نسبتاً گشاد با کمر لیفه‌ای دارد. شلوار مردان اغلب با پارچه‌های فاستونی، کرباس و متقال با رنگ‌های تیره دوخته می‌شود.

پای‌پوش‌های مردان ارامنه

ماشیک: نوعی کفش پشت‌بسته، از جنس چرم است و افرادی که از توان مالی بالایی برخوردار بودند، از آن استفاده می‌کردند.

چاروق: کفشی از جنس چرم گاو است که اطراف آن سوراخ‌هایی جهت عبور‌دادن بندهای چرمی تعبیه شده است. چاروق همراه با جوراب‌های پشمی و ضخیم استفاده می‌شود. این نوع کفش بسیار راحت و سبک بوده و برای مسافت‌های طولانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گیوه: از رایج‌ترین پاپوش‌های مردان است که اغلب به‌رنگ سفید دوخته می‌شود و عموم مردم در تابستان از آن استفاده می‌کنند.

تغییر پوشش مردان ارمنی در ایران

مردان ارمنی در سال‌های اولیه مهاجرت به ایران، لباس‌های سنتی و محلی خود را می‌پوشیدند؛ اما با گذشت زمان و برقراری ارتباط بیشتر با ایرانیان، شیوۀ پوشش‌شان تغییر کرد و اغلب قبا و تنبان می‌پوشیدند. تا زمانِ حکومت رضاشاه، دولت تغییراتی را در پوشش ایرانیان اعمال کرد و همه مردان موظف به پوشیدن کت و شلوار و استفاده از کلاه پهلوی شدند. پیش از دوران پهلوی، مردان ارمنی معمولاً تن‌پوش، پاپوش و سرپوش مخصوص خود را می‌پوشیدند.

لباس‌های مجلسی زنان جلفای نو

لباس‌های مجلسی زنان جلفای نو معمولاً از پارچه‌های زری و گران‌قیمت دوخته می‌شدند؛ اما نوع پارچه و تزئینات آن، به توان مالی خانواده بستگی داشت. خانواده‌های ثروتمندتر، از پارچه‌های گران‌قیمت و وارداتی اروپایی استفاده می‌کردند و برای زیباتر کردن لباس‌ها، از یراق‌آلات طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی بهره می‌بردند. گاهی این لباس‌های مجلل، به‌دلیل کیفیت بالا و نگهداری درست، از نسلی به نسل دیگر به ارث می‌رسیدند.

منابع

• «پوشاک ارمنیان چند منطقۀ ایران»، وب‌سایت پیمان، (فصل‌نامۀ فرهنگی ارمنیان)، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1404ش.
• خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان جلفا»، وب‌سایت فصل‌نامۀ فرهنگی پیمان.
• داوودی، سیده‌سپیده، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک نزد گروه‌های قومی ارامنه، زرتشتی، کلیمی، آشوری و مسلمانان از کشف حجاب تا زمان حاضر در تهران»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران-مرکز، زمستان 1390ش.
• سلطانی، فاطمه، «بررسی و معرفی لباس ارامنۀ جلفا نو اصفهان»، دومین همایش ملی بازاندیشی در چشم‌اندازهای بوم‌های بیابانی، چالش‌ها و فرصت‌های کالبدی انسانی و اقلیمی، 1403ش.
• ضیاء‌پور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران در روزگار شاهنشاهی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1355ش.
• عاصمی، محمد، ایران در یکصدوسیزده سال پیش، تهران، وزارت فرهنگ‌وهنر مرکز مردم‌شناسی ایران، 1355ش.