لباس مردم شرق خراسان

لباس مردم شرق خراسان؛ تن‌پوش مردم در شهرهای تربت جام، تایباد، باخرز و خواف.

لباس‌های محلی شرق خراسان بازتابی از فرهنگ، دیانت و شرایط محیطی این دیار هستند. در پوشاک مردان، اجزایی مانند پیراهن‌های «چهل‌تریزه» و کفش‌های چرمی «چارق» و در لباس‌های زنان، سرپوش‌ها و پیراهن‌های بلند، نقشی هویتی، کاربردی و نمادین دارند. این لباس‌ها با نمادگرایی خاصی همچون تضاد رنگ‌های سیاه و سفید، باورهای عرفانی و دینی را منعکس می‌کنند. با وجود تغییرات فرهنگی و گسترش پوشش‌های مدرن، لباس‌های محلی در مراسم‌ها همچنان جایگاه ویژه‌ای دارند.

تاثیر موقعیت مرزی بر طراحی لباس این مناطق

به‌دلیل قرار داشتن این مناطق در نواحی مرزی و تجربه هجوم‌های مکرر بیگانگان در گذشته، لباس مردم این نواحی به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که ضمن حفظ کارکرد روزمره، آمادگی برای نبردهای تن‌به‌تن و مقابله با دشمن را نیز فراهم کند.

تاثیر مشاغل بر طراحی لباس مردم شرق خراسان

اغلب مردم مناطق شرق خراسان به‌خصوص مردم ساکن روستاها به دامپروری و کشاورزی مشغول‌اند. از این رو لباس‌ها و پارچه‌های خود را با نقوشی متناسب‌ با شغل خود انتخاب می‌کنند.

انواع لباس‌های محلی مردان تربت جام

لباس‌های محلی مردان این مناطق عبارت است از:

کلاه قُرص: نوعی کلاه استوانه‌ای از جنس سیم‌های ظریف و مرغوب که قدی به‌طول ده سانتی‌متر دارد. داخل کلاه، آستری نرم و لطیف تعبیه شده که به‌عنوان عرق‌گیر به کلاه دوخته می‌شود.

لنگوته یا مِندیل: مندیل نوعی شال سفید به‌طول تقریباً ۴ تا ۵ متر است که در گذشته از کرباس تهیه می‌شد؛ اما امروزه به‌دلیل تغییر و تحول در شکل لباس‌ها،‌اندازۀ شال‌ها کوتاه‌تر شده و باکیفیت‌ترین آن از فاج تهیه می‌شود. مردان از این شال برای حفاظت از صورت و چشم خود استفاده می‌کنند.

دستمال ابریشمی: دستمال ابریشمی سیاه‌رنگ از دیگر تن‌پوش‌های محلی مردم تربت جام به‌شمار می‌رود که در گذشته سفیدرنگ بوده و شباهت زیادی به مندیل داشته است. امروزه این دستمال سیاه‌رنگ روی لباس‌های سفید محلی، به دور کمر بسته می‌شود. در گذشته کاربرد این لباس برای گرم نگه‌داشتن و حفاظت از کمر در برابر کار و سرما بوده است.

پیراهن: در گذشته پیراهن مردان به دو صورت بوده است: نوعی از آن مختص خان‌ها بوده که به «بَرچاک» معروف است؛ برچاک پیراهنی است که از دو طرف راست و چپ برش می‌خورد و به دو تکۀ جلویی و عقبی تقسیم می‌شود. امروزه این لباس به لباس پاکستانی و افغانی معروف است و در بازار عرضه می‌شود. نوع دوم لباس‌های محلی مختص به کشاورزان و کارگران بوده که به لباس «چهل‌تریزه» معروف است. این نوع پیراهن از برش‌های متعددی دوخته می‌شد. پیراهن کشاورزان دارای دامن چین‌دار بزرگی است که برای جمع‌آوری محصول از آن استفاده می‌کنند. بزرگی این دامن تاحدی است که می‌توان در آن حدود ۴۰ کیلوگرم گندم قرار داد.

جلیقه یا واسکِت: نیم‌تنه‌ای است بدون آستین که اغلب به‌رنگ سیاه دوخته می‌شود و مردان آن را روی لباس‌های محلی سفیدرنگ خود می‌پوشند. سیاه و سفید بودن لباس‌ها در برابر یک‌دیگر نشان‌دهندۀ تاریکی در برابر روشنایی است.

پی‌تابه یا پَتَک: در گذشته عموم مردم از این تن‌پوش استفاده می‌کردند؛ اما امروزه تنها کارگران، چوپانان و کشاورزان آن را می‌پوشند. جنس پتک از پشم است و مردان آن را برای حفاظت در برابر سرما و یخ‌زدگی به دور پا می‌پیچند. از کاربرد دیگر پتک می‌توان به جلوگیری از نیش حشرات روی بدن اشاره کرد.

چقه یا چوغه: نوعی کاپشن از جنس چرم که مردان برای حفاظت خود در برابر سرما از آن استفاده می‌کنند.

کمربند: دستمالی است مربع‌شکل، به رنگ مشکی که به دور کمر بسته می‌شود. از کاربردهای این دستمال می‌توان به حمل نان و آذوقه و نیز استفاده از آن به‌عنوان سفره برای صرف غذا اشاره کرد.

چارق: کفش محلی مردان تربت جام است که به دو صورت تهیه می‌شود. نوعی از آن برای پیاده‌روی استفاده می‌شود و نوع دیگر آن را مردان به‌هنگام کشاورزی و آبیاری می‌پوشند. بیشتر چارق‌ها از چرم تهیه می‌شوند.

پیوند فرهنگ و دیانت در لباس‌ مردان تربت جام

لباس‌های مردان تربت جام نه‌تنها در مراسم‌های رقص و هنر، بلکه در فعالیت‌های روزمره مانند کار و به‌ویژه در مراسم‌های عبادی و عرفانی نیز کاربرد دارند. هر یک از اجزای این لباس‌ها دارای فلسفه و مفهوم خاص خود است. علی‌رغم رواج کت و شلوار در میان مردان این منطقه، در ایام عید قربان و عید رمضان، لباس‌های محلی همچنان در میان نمازگزاران جلوه‌گری می‌کنند و پیوند عمیق فرهنگ، دین و دیانت را به نمایش می‌گذارند.

لباس‌های محلی زنان تربت جام

لباس‌های زنان این منطقه تنوع زیادی دارد و امروزه بیشتر در روستاها و میان بزرگ‌ترها رواج دارد، هرچند قشر جوان و نوجوان نیز در برخی موقعیت‌ها از این پوشش‌های محلی استفاده می‌کنند و آن را بخشی از فرهنگ خود می‌دانند.:

کُلاتَرَک: نوعی سربند که از پارچۀ نخی تهیه و اغلب روی آن با الیاف ابریشمی سفید دوخته می‌شود. این سربند که به کله‌بند نیز معروف است، در زیر گلو با بندینک یا دکمه بسته می‌شود.

چارقد: پارچه‌ای است مستطیل‌شکل، از جنس نخ به‌عرض یک تا یک‌ونیم و طول دو تا سه متر که با دستگاهی محلی به‌نام «فَرت» بافته می‌شود. رنگ این چارقد سفید که نماد پاکی است و دور سر آن با حاشیه‌ای قرمز یا سبزرنگ تزیین شده است. امروزه در برخی از مناطق شهری و روستاها از این چارقد استفاده می‌کنند. زنان در این منطقه، چارقد را زیر دستمال سر سیاهی که به‌صورت مورب تاه شده، قرار می‌دهند. بالای دستمال نیز پارچه‌ای کوچک که با رشته‌هایی از پولک و سکه‌های نقره تزیین شده است، به دور آن می‌پیچند. این چارقد سفید در بین زنان تربت جام به «قدیفه» معروف است.

دستمال ابریشمی: دستمالی که حاشیۀ آن با هفت‌رنگ به رنگ‌های رنگین‌کمان تزیین می‌شود و زنان آن را به دور سر می‌پیچند. مردان نیز از این دستمال برای بستن دور کمر استفاده می‌کنند.

چادر: چادر زنان تربت جام از جنس نخ و گلدار است که زنان آن را روی تمام لباس‌های خود می‌پوشند. این چادر، در شهرها، داخل منزل و در روستاها درون کوچه و بازار استفاده می‌شود.

واسکَت: نوعی جلیقه به رنگ‌های مشکی، قرمز و سبز است که از پارچۀ مخمل یا دبیت با آستر نخی تهیه می‌شود. زنان برای مراسم‌ها و جشن‌ها روی جلیقه را با قیطان و پول تزیین می‌کنند.

یَل: نوعی کت که از پارچۀ پشمی و مخمل بافته می‌شود و زنان در فصول سرد سال آن را روی لباس‌های خود می‌پوشند.

پیراهن: زنان تربت جام پیراهنی بلند با چین‌های منظم در لبه‌ها به تن می‌کنند که ضمن جلوه‌بخشی به ظرافت و زیبایی، پوشیدگی کامل بدن را نیز فراهم می‌سازد. جنس این پیراهن از ابریشم دستباف است که با دستگاه محلی فرت دوخته می‌شود. آستین‌های این پیراهن راسته است و قسمت مچ آن با الیاف ابریشم دوخته می‌شود. این پیراهن یقه‌ای سه سانتی دارد که از قسمت گردن تا نزدیک سینه چاکی طراحی شده است. قسمت بالای پیراهن نیز با پولک‌هایی تزیین می‌شود.

شلوار: شلوار زنان تربت جام تِنبون نام دارد که از نخ و گاهی نیز ابریشم بافته می‌شود. قسمت کمر شلوار لیفه‌ای است و گشادی آن به‌وسیلۀ بندی در کمر جمع می‌شود. در گذشته پارچۀ مورداستفاده برای تمبون به رنگ‌های سیاه، سفید، قرمز و سبز بود؛ اما امروزه از پارچه‌های بازاری برای تولید این نوع شلوار استفاده می‌شود که به آن «جومه» نیز می‌گویند. پاچه‌های شلوار نیز با الیاف طبیعی و پولک تزیین و گلدوزی می‌شود.

جِرب: جوراب زنان تربت جام که از دو نوع پشمی و پنبه‌ای تهیه می‌شود و در اصطلاح محلی به نوع نخ آن «پَنگِبی» می‌گویند. زنان نوع پشمی این جوراب را با بیش از دو میل می‌بافند که ساق آن به رنگ قرمز و بقیۀ قسمت‌های آن سفید است. جوراب مردان نیز به رنگ‌های سیاه و سفید بافته می‌شود.

کفش: در گذشته زنان در منطقۀ تربت جام از کفش‌هایی که از پوست حیوانات تهیه می‌شد، استفاده می‌کردند. این کفش‌های دست‌دوز به‌نام چوقی و گالش معروف بود؛ اما با گذشت زمان دیگر استفاده از این کفش‌ها کمرنگ شده و جای خود را به کفش‌های صنعتی داده‌اند که تضاد شدیدی را با لباس‌های محلی ایجاد کرده است.

لباس‌های محلی مردم تایباد

لباس‌های مردم این منطقه از چهار قسمت تشکیل شده است:

پیراهن: پیراهنی است پوشیده، بلند و آزاد با یقۀ گرد که گاهی‌اوقات نیز براساس سلیقۀ افراد به آن یقه اضافه می‌کنند. دامن این پیراهن تا نزدیک زانو است و برای جلوگیری از باز بودن پای دامن، پارچه‌ای مثلث‌شکل که رأس آن در زیر بغل و قائدۀ آن به‌انتهای دامن دوخته می‌شود، اضافه می‌کنند. به این تکه‌پارچه «تلیز» گفته می‌شود. سرآستین‌های این پیراهن معمولاً ساده و بدون دکمه است که برای زیباتر شدن سرآستین به آن دکمه و لبه اضافه می‌کنند و علاوه‌ بر جنبۀ زیبایی، کارایی نیز دارد.

سله یا عمامه: عمامۀ محلی تایباد از پارچۀ توری‌مانند مخصوصی تهیه شده که طول زیادی دارد. از کاربردهای این سرپوش می‌توان به سربند، روانداز، زیرانداز، ساک و زنبیل اشاره کرد.

جلیقه: جلیقۀ محلی تایباد که به واسکِت یا باسکِت معروف است، از جنس پارچه‌های کلفت و به‌رنگ مشکی تهیه می‌شود. این جلیقه از جیب‌های مختلفی برای قراردادن وسایل در آن تشکیل شده است.

شلوار: شلوار مردم این منطقه به‌صورت گشاد طراحی می‌شود تا راحتی و خنک بودن را برای پوشنده فراهم کند. پاچه‌های شلوار در قسمت داخل پا به‌صورت هشتی دوخته می‌شود. لبۀ پاچۀ شلوار نیز تاه می‌خورد و روی آن با دوردوزی‌های پشت سر هم تزیین می‌شود. کمر شلوار لیفه‌ای است و برای جمع کردن آن، از طناب نخی بافته شده از پارچۀ تورمانند بهره می‌گیرند. مردم این نواحی به این طناب «بند نیفن» می‌گویند.

تن‌پوش مردم خواف و باخرز

انواع لباس‌های محلی مردان

لباس‌های محلی مردان این منطقه شامل:

سرپوش: مردان این منطقه از کلاهی مخملی که با حاشیه‌دوزی و آینه‌کاری تزیین شده و به کلاه قُرص معروف است، روی سر می‌گذارند. آنان روی کلاه را با شال سفید و منگوله‌داری به‌طول ۷ تا ۱۰ متر می‌پیچند. این شال در بخش‌های جنوبی‌تر خراسان به «کمبوته» معروف است که مردان آن را از بالای سر به زیر چانه می‌برند. این نوع شال به رنگ‌های سفید، سیاه و زرد دیده می‌شود.

پیراهن: پیراهن مردان این منطقه گشاد است و بلندی آن تا روی زانو می‌رسد. برای دوخت این پیراهن حدود ۵ متر پارچه نیاز است که آن را با رنگ‌های سفید و آبی می‌دوزند. در پهلوهای این پیراهن نیز دو چاک طراحی شده است. این پیراهن اغلب بدون یقه دوخته می‌شود و روی شانۀ آن درزی قرار گرفته که با دکمه باز و بسته می‌شود. به نوع دیگر این پیراهن که بالاتنه‌ای تنگ و چسبان و نیز چین‌هایی در قسمت پهلو و پشت دارد، «چِتلیز» می‌گویند. روی سینه و سرآستین‌های چتلیز دکمه می‌خورد که با سوزن‌دوزی و چین‌دادن تزیین می‌شود. روی پیراهن نیز گاهی جلیقه یا کت بدون یقه پوشیده می‌شود.

شلوار: شلوار مردان در قسمت بالا گشاد و دمپا و مچ آن تنگ است. گاهی‌اوقات ساق پا را نیز با نوارهایی به دور پا می‌پیچند.

انواع لباس‌های محلی زنان

لباس‌های محلی زنان این منطقه عبارت است از:

سرپوش: روسری زنان این منطقه، نخی و بسیار نازک است که گاهی لبۀ آن با ریشه‌هایی به‌زیبایی تزیین می‌شود. زنان روی این روسری، دستمال سیاه ابریشمی و کوچکی که حاشیۀ سبز و قرمزی دارد، می‌پیچند و گوشه‌های آن را روی پیشانی گره می‌زنند. زیر دستمال نیز کلاه پارچه‌ای کوچکی که با رشته‌هایی از پولک و سکه‌های نقره تزیین می‌شود، قرار می‌دهند. این کلاه پارچه‌ای به «سَریزه» معروف است.

چادر: چادر زنان این منطقه از پارچۀ چهارخانۀ آبی تهیه می‌شود و گاهی لبۀ پایین آن را حاشیه‌ای اضافه می‌کنند. این پوشش، نه تنها از زن محافظت می‌کند؛ بلکه به او حسی از آرامش و امنیت می‌دهد. این چادر به «چَرشو» معروف است. نوع دیگر چادر زنان نخی است و به آن «اَفَندی» می‌گویند.

بالاپوش: یکی از بالاپوش‌های زنان این منطقه، پیراهنی ساده و آستین‌بلند است که قد آن تا زانو می‌رسد. پهلوهای این پیراهن دارای چاک است و یقه‌ای گرد دارد که روی سینۀ آن چند دکمه تعبیه شده است. زنان روی این پیراهن جلیقه‌ای می‌پوشند که جلیقۀ زنان جوان اغلب قرمز و سالخوردگان به رنگ سیاه است. در فصول سرد سال، زنان از نیم‌تنه‌ای مخملی و آستین‌دار به‌نام یل استفاده می‌کنند. لبۀ آستین این یل با حاشیه‌های ابریشمی تزیین شده است.

دامن: دامن‌های زنان، کوتاه تا روی زانو است که با نوارهای پهن پارچه‌ای دوخته می‌شود و به شلیته معروف است. قسمت جلوی این دامن با دو دکمه بسته می‌شود و پایین آن بسیار پرچین است که برای دوخت آن حدود ۱۰ متر پارچه نیاز است.

شلوار: شلوار زنان «قَدَک» نام دارد که شلواری گشاد و پف کرده است و پاچه‌های این شلوار اغلب با الیاف طلایی و پولک‌دوزی تزیین شده است. زنان در جشن‌ها و مهمانی‌ها شلوار تنگ‌تری که «نظامی» نام دارد، به تن می‌کنند.

نقش پوشاک اقوام شرق خراسان در توسعۀ گردشگری

امروزه بیشتر افرادی که به این مناطق سفر می‌کنند، به حوزه‌هایی چون پوشاک، صنایع دستی و طراحی علاقه دارند و بابت این لباس و هنر اصیل هزینه می‌کنند. بسیاری از گردشگران نیز تنها به عشق پوشش افراد این قوم به ایران سفر می‌کنند تا تنوع لباس‌های این قوم را ببینند. سفر گردشگران به این مناطق نه تنها آ‌ن‌ها را به وجد می‌آورد؛ بلکه باعث رضایتمندی و سفر مجدد آن‌ها به این مناطق می‌شود و دیدن آن را به دیگران نیز پیشنهاد می‌دهند. لباس‌های اقوام ایرانی از جمله پوشش‌هایی است که همانند آن در تمام دنیا وجود ندارد و این امر می‌تواند به پیشرفت صنعت گردشگری کمک کند.

منابع

• احمدی بزدی، احمد، «آداب و رسوم»، وب‌سایت شهرداری تربت جام، تاریخ بازدید: 11 دی 1402ش.
• اکبری‌زاده، اکرم، تاثیر پوشاک اقوام ایرانی در اشاعۀ صنعت گردشگری (مطالعۀ موردی پوشاک استان خراسان رضوی)، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، مؤسسۀ آموزش عالی غیرانتفاعی-غیر دولتی کمال‌الملک، 1401ش.
• امیدی، ناهید، دیده و دل و دست؛ پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان، مشهد، به‌نشر، 1383ش.
• شهری‌نژاد سمانه و محمدزاده، صفورا، طراحی مد و لباس سفارشی، 1399ش.
• حیاتی، جلیل، بررسی فرم و رنگ در لباس مردم تربت جام، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران-مرکز، 1390ش.
• «لباس محلی»، وب‌سایت مشهد رخسار، تاریخ بازدید: 16 دی 1403ش.
• «لباس مردم تربت جام»، وب‌سایت شهرداری تربت جام، تاریخ بازدید: 10 دی 1403ش.
• محمدی‌سیف، معصومه، جامعه‌شناسی پوشاک سنتی و زیورآلات زنان ایران زمین، تهران،‌اندیشۀ احسان، 1398ش.