مدیریت زنانه بدن

مدیریت زنانه بدن؛ تغییرهای مستمر و خودخواسته در ظاهر بدن زن.

مدیریت بدن، دغدغۀ بسیاری از زنان در دوران مدرن است. اهمیت دادن به ‌ظاهر بدن به‌صورت افراطی، زنان را به‌سوی تغییرات گوناگون و مستمر اعضای بدن سوق می‌دهد. عوامل مختلفی همچون پذیرش اجتماعی، نارضایتی از بدن، گروه دوستان و همسالان، سرمایه‌های فرهنگی و اقتصادی، گروه‌های مرجع و رسانه‌ها در رویکرد زنان به مدیریت بدن نقش اساسی دارند.

مفهوم‌شناسی

مدیریت بدن، دقت نظر و تغییر پی‌درپی ظاهر بدن است. این مفهوم با پوشش، آراستن موی‌سر، مواد آرایشی، جراحی ‌زیبایی، کنترل ‌وزن، رژیم‌های غذایی، ورزش و خال‌کوبی معرفی می‌شود.

فلسفه مدیریت بدن

فلسفۀ مدیریت بدن در دنیای معاصر را می‌توان در امور زیر جستجو کرد:

دوگانه ذهن ـ بدن دکارتي

دکارت معتقد است که بدن هیچ حقیقتی از خود ندارد حتی حواس و دردها رویدادهای ذهنی هستند. دکارت برای نفس ارزش والایی قائل بود و بدن را در حد ماشین تنزل داد و این دوگانگی بر فلسفه غرب استیلا داشت تا اینکه مرلوپونتی (1908) به بدن ارزش والایی داد. از نظر او بدن شیئی مانند دیگر اشیا تلقی می‌شود که راهی برای به وجود آمدن جهان است.

تقدس‌زدایی از بدن

برخی اندیشمندان غربی بر این باور هستند که رهایی بدن انسان از محدودیت‌های نوین خود و فراروی علم پزشکی نوین از مرگ، موجب رویکرد تقدس‌زدایی از بدن شده است.

مالکیت مطلق بر بدن

دستاورد مهم انسان‌شناسی مدرن مالکیت مطلق انسان بر بدن خود است این مالکیت شامل تصمیم‌گیری بر انواع جراحی‌های زیبایی، رژیم‌های غذایی، تغییر جنسیت و مرگ خودخواسته می‌شود.

غلبه فرهنگ بصری

هویت افراد در مدرنیته متأخر در فرهنگ بصری و نمود عینی آن مانند بدن نهفته است. از همین رو، بدن مستقیم‌ترین جایگاهی است که دربردارنده و نمایانگر تمایزهای سبک زندگی و هویتی افراد است.

کالایی شدن بدن

بدن در دنیای مدرن به کالا تبدیل شده است و به‌صورت سرمایۀ فیزیکی ظاهر می‌‌شود و تولید آن در گرو رشد و گسترش بدن به‌گونه‌ای است که بدن حامل ارزش در زمینه‌های اجتماعی باشد.

تبدیل شدن بدن به ابژه

در دوران مدرنتیه، بدن دیگر مخلوق خداوند که در نهایت زیبایی آفریده شده است به شمار نمی‌آید؛ بلکه ابژه‌ای زیبایی‌شناختی است که اهمیت اجتماعی و فرهنگی پیچیده‌ای یافته است و قابلیت رنگ‌آمیزی، دستکاری، نقاشی و تراشیدگی را دارد.

تبدیل شدن بدن به سرمایه جنسی

بدن در مدرنیته متأخر به سرمایۀ جنسی تبدیل شده است. سرمایه جنسی شامل اموری مانند جذابیت جنسی، شیک‌پوشی، عشوه‌گری، سرزندگی و مهارت جنسی است.

تاریخچه مدیریت بدن

از قرن بیستم، اندام لاغر، ملاکی برای جذابیت زنان شد. در اواخر این قرن جامعه‌شناسان به ‌بدن توجه نشان داده و در قرن جدید، ملاک جدیدی برای زیبایی زنان به‌نام تغییر شکل بدن رواج پیدا کرد و رعایت رژیم‌های غذایی برای رسیدن به ‌اندام مطلوب، دغدغۀ فکری بسیاری از آنان قرار گرفت؛ این درحالی است که پیش از این، لاغری عنوانی برای اندام زیبا نبود. در سال 1952م عمل تغییر جنسیت برای نخستین بار با موفقیت انجام شد و اولین عمل‌های زیبایی و مدیریت بدن اعم از چهره، اندام، تغذیه، رژیم‌های لاغری و چاقی در این دوره صورت گرفت. حق مالکیت بدن فرد نیز از دیگر مواردی بود که در این زمان اتفاق افتاد.

رویکرد به بدن در نگاه جامعه‌شناختی

چهار رویکرد کلان نسبت به بدن در جامعه‌شناسی عبارت‌اند از:

بدن به‌مثابه متن فرهنگی

در این رویکرد رفتارهای بدنی از نوع رفتار فرهنگی است و بدن مرکزی برای کسب منزلت اجتماعی به شمار می‌آید و بدنِ زیبا نشانگر شادی و منزلت اجتماعی افراد است.

بدن به‌مثابه متن اجتماعی

در این رویکرد بدن امری اجتماعی است که در فرهنگ‌های متنوع به تولید و بازتولید رفتارهای مقبول اجتماعی می‌پردازد.

بدن به‌مثابه متن سیاسی

در این رویکرد قدرت، بدن را توسط ساختارها، ایدئولوژی‌ها و انضباط درونی، کنترل و سرکوب می کند.

بدن به‌مثابه متن اقتصادی

در این رویکرد بدن مصرف‌کننده است و وجود منافع تجاری و مصرف‌گرایی در بدن توضیح دهندۀ رفتار مصرفی افراد است.

شاخصه‌های مدیریت بدن

مهم‌ترین شاخصه‌های مدیریت بدن، آرایش موی سر، استفاده از زیور‌آلات، نوع لباس پوشیدن و رویه‌های بهداشت و سلامت بدن است.

رویکرد زنان به مدیریت بدن

یکی از علل رویکرد زنان به‌ مدیریت ‌بدن، رسانه‌ها و تکنولوژی است. ارتباط رسانه‌ها با جوامع مختلف همراه با فرهنگ‌های گوناگون سبب شده تا افراد جامعه تحت تأثیر فرهنگ‌های بیگانه قرار گیرند. در دهه‌های پایانی قرن بیستم میلادی، زیبایی، استنباط جدیدی به مدیریت بدن داده است. به‌طوری که در برداشت کلی، زیبایی را امری دنیوی در برابر امری مقدس، جزئی، نسبی و ظاهری و مجموعه‌ای از تناسب اندام، آرایش و جذابیت دانسته‌‌اند؛ در این میان، رسانه‌ها این تعریف از زیبایی را استانداردی برای زنان معرفی کرده‌اند و از آنان می‌خواهند تا این مؤلفه‌ها را به‌عنوان استانداردهای زیبایی دنبال کنند. با تحول باورهای سنتی مردم به‌ دنیای مدرن این مسئله نمود بیشتری پیدا کرد که در این راستا بهره‌گیری از اقدام‌های پرخطری چون جراحی، استفاده از داروها و مواد شیمیایی و سیطرۀ تکنولوژی سهم بسزایی دارد.

اهداف مدیریت زنانه بدن

پذیرش اجتماعی

ترس از نداشتنِ اندامی موزون، بدفرم و نازیبا، موجب درگیری فکر افرادی شده است که نگران عدم پذیرش اجتماعی هستند. برای نمونه دختران و زنانی را می‌توان دید که به‌ دفعات به‌جراحی‌های مختلف و رژیم‌های گوناگون لاغری به‌خاطر رسیدن به ‌زیبایی و اندامی موزون دست زده‌اند؛ اما به‌ایده‌آل خود نرسیده‌اند و در حسرت زیبایی از دست‌رفتۀ خود مانده‌اند.

تأثیرگذاری بر مخاطب

یکی از اهداف مدیریت زنانۀ بدن، جذب مخاطب در اجتماع است. صورت انسان، سن، جنس، وضعیت اقتصادی اجتماعی، سلامتی جسمی، روحی و شخصیت فرد را نمایان می‌سازد و به‌دلیل تأثیرگذاری در جامعه، نیازمند تغییر دائمی است.

کسب منزلت

اجتماع برای ارزیابی افراد، جایگاه اجتماعی آنان را در نظر می‌گیرد. زنانی که بدن خود را مدیریت می‌کنند، در حقیقت تلاش دارند تا بدین‌وسیله جایگاه و منزلتی در اجتماع به‌دست آورند.

ایجاد تمایز بین خود و دیگران

ایجاد تمایز بین خود و دیگران، از دیگر اهداف مدیریت بدن است. زنان برای اینکه نشان دهند از دیگران متمایز هستند، بدن را دستکاری می‌کنند تا هویت خود را به ‌قضاوت بگذارند.

نشان دادن جایگاه بالاتر اقتصادی و اجتماعی

اغلب افرادی که مدیریت بدن روی می‌آورند، به ‌این طریق به جامعۀ پیرامون خود، رفاه اقتصادی بالا و جایگاه اجتماعی خود را گوشزد می‌کنند.

عوامل کنترل‌کننده مدیریت بدن

برخی از عوامل کنترل‌کننده مدیریت بدن عبارت‌اند از:

دینداری:

ماکس وبر (1820-1864م)، جامعه‌شناس آلمانی، معتقد است دین‌داری عامل کنترل‌کننده مدیریت بدن است.

آگاهی از آسیب‌ها:

شناخت آسیب‌های گوناگون اخلاقی، اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی مدیریت بدن، برخی زنان را از مدیریت افراطی بدن باز می‌دارد.

رویکرد دین به مدیریت ‌بدن

در آموزه‌های دینی، به بدن توجه ویژه‌ای شده است؛ چرا که بدن در جهت سیر تکاملی حیات انسانی است. اگر مدیریت بدن، آگاهانه و در راستای هدف تکاملی انسان مانند «حفظ و تحکیم نهاد خانواده»، «پرهیز از خودنمایی نامشروع» و «حفظ عورت» قرار گیرد، مقدس، مورد تأکید و قابل قبول شارع است. از طرفی، دستوارات سلبی که دین در این موارد ذکر کرده است، زمانی است که از مسیر حیات معقول خارج شده باشد.

آسیب‌های گرایش افراطی به‌مدیریت بدن

مدیریت افراطی بدن، پیامدهایی به همراه خواهد داشت که احتمال دارد به آسیب و مشکلات نگران کننده تبدیل شود. عمده‌ترین آسیب های منفی مدیریت افراطی بدن عبارت‌اند از: تبدیل بدن به یک سرمایه مادی، استفادۀ ابزاری از زیبایی زنان، توقف رشد شخصیت و تعالی زنان، کاهش بازدهی کار و تحصیل در جامعه، افزایش روابط نامشروع و پیامدهای آن، افزایش طلاق، افزایش خشونت علیه زنان، کاهش ازدواج، کاهش فرزندآوری و شیردهی به فرزندان. همچنین توجه بیش از حد به‌ ظاهر بدن، موجب مشکلات و زیان‌های جسمی، روحی و اقتصادی خواهد شد که کاهش علاقۀ زنان به تجربۀ مادرشدن، هزینه‌های هنگفت، صرف‌ وقت بسیار، عدم‌برنامه‌ریزی در تغذیه و کاهش اعتماد به ‌نفس ازجملۀ مضرات مدیریت بدن است. علاوه بر این، مدیریت بدن در عصر حاضر حس کامجویی را در انسان‌ها زیاد کرده است. از اصلی‌ترین چالش‌های این لذت‌ها، مرگ است. رویکرد انسان‌ها با مدیریت افراطی بدن و تلاش برای ثابت‌ماندن جوانی، منجر به نفی حقیقت مرگ شده است.

سیر تحول مدیریت بدن در ایران

همواره در طول تاریخ بشریت، تغییر و مدیریت بدن وجود داشته است. آثار و بقایای به‌جا مانده از اولین تمدن‌های بشری نشان‌دهندۀ استفاده از زیبایی فردی در مراکز تجاری است. حفاری‌ها در شمال غربی ایران، حاکی از این است که آرایش چشم از4500 سال قبل از میلاد مسیح رایج بوده است و باستان‌شناسان در هفت‌تپۀ خوزستان با حفاری‌ها، از استفاده از ماتیک و آرایش چشم، در2000 سال پیش از میلاد در زنان ایرانی حکایت می‌کنند. در ایران باستان، زنان ایرانی به خاطر اعتقاد به عدد هفت، که نماد کمال بود از هفت قلم آرایش؛ مانند حنا، خضاب، سرمه، وسمه، سفیداب، زرک و خال استفاده می‌کردند. به نظر باستان‌شناسان 3000 سال قبل از میلاد، اوج آرایش و زیباشناسی در ایران است. به‌طوری که زنان در این زمان از لوازم آرایشی و زینتی و جواهر بیشتر از امروز استفاده می‌کردند. مدیریت بدن از گذشته تا ‌امروز تغییرات آشکاری کرده است. هزینه‌های هنگفت لوازم آرایشی و بهداشتی جهت مدیریت بدن، نشان می‌دهد که ایران دومین کشور مصرف‌کنندۀ این مواد در خاورمیانه و هفتمین کشور رکورددار مواد آرایشی با 2/1 میلیارد دلار در سطح جهان است. سی درصد از درآمد زنان به لوازم آرایشی اختصاص می‌یابد و به عقیدۀ پزشکان، پنجاه درصد زنانی که برای زیبایی، عمل جراحی پلاستیک انجام می‌دهند، نیازی به ‌آن ندارند.

منابع

• آقایی، عاطفه و خلیلی، محسن، «تحلیل پدیدارشناسانه مدیریت بدن در بین دختران و زنان جوان شهر تهران سال1396»، فصلنامۀ زن و مطالعات خانواده، دورۀ 11، شمارۀ 41، آذر 1397ش.
• اسفندیار، حدیثه و هاشمیان، محمد حسین، «تأثیر مدیریت بدن بر کاهش باروری»، فصلنامه جمعیت، سال بیست و هفتم، شمارۀ 111 و 112، بهار و تابستان 1399ش.
• «بدن و مدرنیته»، پایگاه تحلیل و اطلاع‌رسانی فرهنگ علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1394ش.
• براتلو، فاطمه و خودی، مرجان، «تأثير عوامل فرهنگي و اجتماعي بر نگرش زنان نسبت به‌ بدن در شهر تهران»، جامعۀ پژوهی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شمارۀ اول، بهار 1395ش.
• جهانشاهلو، انسیه، «مدیریت بدن و رابطۀ آن با دنیوی شدن بدن»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، مشهد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی دانشگاه فردوسی، 1391ش.
• دوزخ، روناک و نوری، حامد، «تبیین مدل جامعه‌شناختی مدیریت بدن زنان براساس سرمایۀ فرهنگی و رسانه با میانجی‌گری مقایسۀ اجتماعی (مطالعۀ موردی شهر سنندج)»، زن در فرهنگ و هنر، شمارة 1، بهار 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• دین‌پرست، ولی و دیگران، «مدیریت بدن در ایران دورۀ قاجار بر اساس سیاحان اروپایی»، فصلنامۀ تاریخ پزشکی، سال چهارم، شمارۀ 10، بهار1391ش.
• «رابطۀ هویت اسلامی و سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• راسخ، کرامت‌الله، «جامعه‌شناسی اورینگ گافمن (1922-1982)»، وب‌سایت جامعه‌شناسان جوان، تاریخ درج مطلب: 12 دی 1400ش.
• رامین، فرح و دیگران، رابطه نفس و بدن از منظر دکارت و مرلوپونتی، فصلنامۀ علمی- پژوهشی فلسفۀ و الاهیات، سال بیست وسوم، شمارۀ سوم ، پاییز1397.
• زمانی مقدم، مسعود و دیگران، «زنان و مدیریت بدن: مطالعۀ کیفی یک باشگاه تناسب اندام در تهران»، فرهنگ رسانه، سال هفتم، پاییز 1397ش.
• فاتحی، ابوالقاسم و اخلاصی، ابراهیم، «مدیریت بدن و رابطۀ آن با پذیرش اجتماعی بدن (مطالعۀ موردی زنان شهر شیراز)»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 41، 1387ش.
• فاتحی، ابوالقاسم و اخلاصی، ابراهیم، «گفتمان جامعه‌شناسي بدن و نقد آن‌ بر مبناي نظريه حيات معقول و جهان بيني اسلامي»، معرفت فرهنگی اجتماعی، ، شمارۀ 2، بهار 1389ش.
• قادری، طاهره، و سیفی، مریم، «عوامل مرتبط با مدیریت نمایشی بدن»، فصلنامۀ برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، شمارۀ 17، دی 1392ش.
• قبادی، حشمت و دیگران، «بررسی عوامل مؤثر بر گرایش به جراحی‌های زیبایی و مدیریت بدن در بین زنان ایلام در سال 1395»، دانشگاه علوم پزشکی ایلام، 1396ش.
• قبادی، حشمت و دیگران، «تبیین جامعه‌شناسی مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی و فرهنگی»، فصلنامۀ فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، سال 13، شمارۀ 45، زمستان 1397ش.
• قهرمانی، سیما و هاشمی، شهناز، «سنتر پژوهی عوامل اجتماعی بر مدیریت بدنی زنان در شبکه‌های اجتماعی»، مدیریت رسانه، شمارۀ 42، خرداد و تیر 1397ش.
• کیا دربندسری، علی و خانی اوشانی، نسرین، «پروندۀ ویژه: مدیریت بدن»، پایش سبک زندگی، مرداد 1393ش.
• گنجی، مهدی و دیگران، «تبارشناسی اجتماعی دست‏کاری بدن در زنان ایرانی»، مطالعات زنان و خانواده، 5 مرداد 1397ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• میرزایی، محمد و دیگران، «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش زنان به مدیریت‌ بدن در ایران طی سه دهه اخیر (مطالعۀ موردی: اضافه وزن و چاقی در کرج)»، مجلۀ مطالعات توسعه اجتماعی ایران، شمارۀ چهارم، پاییز 1392ش.
• نادریان، مسعود و پژوهان، فاطمه، «تحلیل جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر گرایش جوانان به مدیریت بدن مطالعۀ موردی: جوانان 18-16سالۀ شهر اصفهان»، پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، شماره 4، زمستان 1398ش.