مصرف‌گرایی

مصرف‌گرایی؛ مصرف افراطی کالاها و خدمات بدون داشتن نیاز واقعی.

مصرف‌گرایی پدیده‌ای است که به مصرف بیش از حد کالاها و خدمات بدون نیاز واقعی اشاره دارد و تأثیرات منفی زیادی بر زندگی فردی و اجتماعی دارد. این پدیده باعث بروز مشکلاتی چون افسردگی، زوال ارزش‌های اخلاقی، افزایش طلاق، کاهش ازدواج و فرزندآوری و تضعیف روابط خانوادگی می‌شود. همچنین، مصرف‌گرایی به‌ویژه از طریق تبلیغات و رسانه‌ها، زنان را به ابزاری برای تبلیغ و فروش تبدیل می‌کند و هویت واقعی آن‌ها را نادیده می‌گیرد. تأثیرات منفی مصرف‌گرایی در جوامع مدرن به‌طور کلی شامل تقویت فردگرایی، تغییر ارزش‌ها و الگوهای زندگی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

مصرف‌گرایی پدیده‌ای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است که در آن مصرفِ بیش از نیاز ضروری، به یک ارزش یا هدف اصلی در زندگی تبدیل می‌شود. این ایدئولوژی بر این باور است که خوشبختی انسان در مصرف مداوم و تنوع کالاها و خدمات نهفته است.

تاریخچه

در دوران انتقال از مدرنیته به پسامدرن، گرایش به مصرف‌گرایی برجسته شد؛ در این دوره، جایگاه تولید به‌عنوان محور اصلی زندگی مردم کمرنگ شد و مصرف به عاملی تعیین‌کننده در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی تبدیل شد. با تغییر نگرش جوامع غربی از تأکید بر اخلاق تولید به اخلاق مصرف، این جوامع به جوامعی مصرفی تبدیل شدند که در آن‌ها لذت‌جویی و مصرف بی‌حدوحصر به‌عنوان اصول اساسی شناخته می‌شود.

عوامل مؤثر بر مصرف‌‌گرایی

• عوامل اقتصادی و ساختاری؛ با فروپاشی نظام ارباب‌رعیتی و شکل‌گیری سرمایه‌داری، کالا و خدمات با فناوری‌های مدرن به‌طور گسترده عرضه شد. تسهیلات مالی و واردات بی‌رویه کالاهای خارجی، همراه با افزایش قدرت خرید مردم، مصرف را به بخشی از هویت فردی و اجتماعی تبدیل کرده است.
• عوامل فرهنگی و اجتماعی؛ پدیدۀ جهانی‌شدن و تبلیغات گسترده شرکت‌های چندملیتی از طریق رسانه‌های بین‌المللی، الگوهای مصرفی کشورهای پیشرفته را در جوامع مختلف ترویج کرده است. همچنین، توسعه کلان‌شهرها و افزایش شهرنشینی به تقویت گرایش به مصرف‌گرایی کمک کرده است.
• عوامل روان‌شناختی و فردی؛ تمایل غریزی انسان‌ها به لذت‌جویی و زیاده‌خواهی باعث افزایش مصرف می‌شود و دسترسی به اقلام متنوع و قدرت انتخاب، رضایت مصرف‌کنندگان را تأمین می‌کند. با تغییر نگرش‌ها، مصرف‌گرایی به ارزش تبدیل شده و کالاها به نماد هویت فردی بدل می‌شوند.
• عوامل سیاسی و قانونی؛ صندوق‌های بین‌المللی پول و سیاست‌های بانک جهانی با ارائۀ تسهیلات مالی به کشورهای در حال توسعه موجب رشد مصرف‌گرایی آنها می‌شود. برگزاری نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای شرایط خرید بیشتر و راحت‌تر را فراهم می‌کند.
• عوامل فرهنگی و آیینی؛ برخی کارشناسان بر این باورند که بحران هویت و اخلاق میان جوانان و جامعه، نقش مهمی در گرایش به مصرف‌گرایی دارد. علاوه بر این، با گسترش روند آیینی شدن زندگی، مصرف به بخش جدایی‌ناپذیری از مراسم مذهبی و سنت‌های قومی تبدیل شده است.
• عوامل فناورانه؛ فناوری، با ایجاد تنوع در کالاها و خدمات از یک سو و تسهیل در انتقال کالاها از مناطق تولید به مصرف، باعث دسترسی بیشتر به کالاها و خدمات شده است.

چهره‌های معروف و تأثیر آنها بر مصرف‌گرایی

چهره‌های معروف با نمایش زندگی اشرافی خود از طریق سفرهای گران‌قیمت و حضور در محافل لوکس، و انتشار این تصاویر در فضای مجازی، سطحی‌نگری و قشری‌نگری را در جامعه ترویج می‌کنند. این افراد به‌جای استفاده از شهرت خود برای پرورش اندیشه‌ها و ترویج زندگی معقول، از طریق خودنمایی به تشویق مردم برای پیروی از الگوهای مصرف‌گرایی پرداخته و مسابقه بی‌پایان مصرف را تقویت می‌کنند.

تأثیر صنعت فیلم‌سازی بر مصرف‌گرایی

فیلم‌های سرگرم‌کننده و تجاری که به‌صورت متنوع و گسترده در کشورهای مختلف توزیع می‌شوند، مانند دورۀ آموزشی مصرف‌گرایی عمل می‌کنند و مرام مصرف‌ کردن که رگ حیات سرمایه‌داری است را با ایجاد نیاز کاذب در بینندگان ترویج می‌دهند.

ویژگی‌های مصرف در جامعۀ مدرن

• کالایی‌شدن هرچیز؛ در جامعه مصرفی، همه چیز از جمله کالاها، ایده‌ها، ارزش‌ها، سلیقه‌ها و حتی مفاهیم غیرملموس مانند عشق و احساسات می‌توانند به کالا تبدیل شوند. در این فرایند، ارزش کالا بیشتر بر اساس تمایل مصرف‌کننده برای خرید و تملک آن تعیین می‌شود، نه بر اساس کاربرد واقعی‌اش.
• گسترش مصرف‌گرایی در همه اقشار جامعه؛ در گذشته، مصرف‌گرایی مختص طبقات مرفه بود، اما اکنون به همه اقشار جامعه گسترش یافته است. در جوامع سرمایه‌داری، نیازها و ارزش‌های طبقات بالا به عنوان معیارهای عمومی جامعه پذیرفته شده‌اند و افراد متمول کالاهای گران‌قیمت می‌خرند، در حالی که افراد معمولی به خرید کالاهای ارزان‌تر روی می‌آورند.
• مصرف به‌عنوان راهی برای خوشبختی؛ در نظام سرمایه‌داری، هویت افراد با خرید کالاها مرتبط است. مصرف کالاها فقط یک نیاز نیست، بلکه به‌عنوان راهی برای رسیدن به خوشبختی خیالی دیده می‌شود. به همین دلیل، مصرف مهم‌تر از تولید تلقی می‌شود.
• هم‌راستایی کامل با نیازهای اقتصاد سرمایه‌داری: بقا و رشد نظام سرمایه‌داری مدرن و پسامدرن به تولید مستمر سود و مصرف فزاینده توده‌ها وابسته است، به‌گونه‌ای که مصرف بی‌مهار توده‌ها به‌طور ناخودآگاه مقبولیت و مشروعیت سرمایه‌داری را تضمین می‌کند.
• رضایت از خرید برای زنان: جامعه‌شناسان بر این باورند که خرید کردن برای برخی زنان از جذابیت بیشتری برخوردار است و این عمل به آن‌ها کمک می‌کند تا خود را در جامعه اثبات کنند و در عین حال با مردان رقابت نمایند.
• پرکردن اوقات فراغت؛ خرید کردن مقدمۀ مصرف است که افراد را به نمایشگاه‌های خرید، فروشگاه‌ها، مغازه‌ها و پاساژها می‌کشاند و در تخلیۀ هیجانات، رفع خستگی و کاهش فشارهای روحی مؤثر است که این کارکرد فرح‌بخشی به غلطیدن در چرخۀ خرید و مصرف تفننی کمک می‌کند.

ویژگی‌های افراد مصرف‌گرا

روان‌‌شناسان معتقدند که افراد ایدئال‌گرا که به پیشرفت و بهتر بودن تمایل دارند در مصرف‌ کردن نیز این دیدگاه را نسبت به خود دارند. افرادی که هویت سردگم دارند، از راه‌های مختلفی از جمله مصرف کالا و خدمات بیشتر، احساس شایستگی می‌کنند.

زنان و مصرف‌گرایی

نقش زنان در بازارهای مصرفی

زنان نقش اساسی در توسعۀ بازارهای مصرفی دارند و به‌ویژه با گسترش سرمایه‌داری و اشتغال آنان، مصرف لوازم آرایشی، زینتی و پوشاک در میان آنان افزایش یافته است.

تأثیر اشتغال و گسترش سرمایه‌داری

با گسترش سرمایه‌داری و ورود زنان به بازار کار، فعالیت‌های تولیدی خانگی آنها کاهش یافته و در عوض، مصرف بیش از حد کالاهای مصرفی مانند لوازم آرایشی و پوشاک افزایش یافته است.

چالش‌های مصرف‌گرایی و مدگرایی

گرایش زنان به چشم‌وهم‌چشمی و مدگرایی، آنها را از رعایت الگوی منطقی مصرف دور کرده و موجب تشدید مصرف‌گرایی در میان آنان می‌شود.

نقش زنان در الگوی مصرف خانواده

زنان به‌عنوان مسئولان اصلی تدبیر امور منزل، نقش قابل‌توجهی در شکل‌گیری الگوی مصرف خانواده دارند. با پیروی از اصول مصرف بهینه، آنها می‌توانند ضمن کاهش هزینه‌ها، شرایط لازم برای پس‌انداز و بهره‌وری بهینه از منابع مالی خانواده را فراهم آورند.

مصرف‌گرایی در عشق

با سرایت مصرف‌گرایی به روابط انسانی، انسان‌ها به‌عنوان کالای مصرفی به یکدیگر نگاه می‌کنند و با عشق نیز مانند کالایی برخورد می‌شود که بعد از مصرف، دور ریخته می‌شود. در دوران مدرن، ارتباطات خانوادگی دچار سیالیت و عدم قطعیت شده است روابط عاشقانه در اثر کوچک‌ترین نارضایتی پایان می‌پذیرند.

پیامدهای مصرف‌گرایی

• تجاری‌سازی بدن زنان؛ فرهنگ مصرف‌گرا، از بدن زنان به‌عنوان یک ابزار تبلیغاتی برای کسب سود بیشتر استفاده می‌کند. مقالات و تبلیغاتی که در مجلات زنان منتشر می‌شود، اغلب بر دیده شدن زنان به‌عنوان اشیای منفعل تأکید می‌کنند و آنها را ترغیب می‌کنند که برای جلب نگاه و توجه مردان، توجه ویژه‌ای به هر قسمت از بدن خود داشته باشند.
• استفاده ابزاری از زنان در تبلیغات؛ مصرف‌گرایی و فرهنگ سرمایه‌داری، زنان را به ابزاری برای دستیابی به سود تجاری تبدیل می‌کند. تبلیغات، به‌ویژه در فضای مجازی، زنان را بدون توجه به ویژگی‌ها یا توانمندی‌های واقعی آنها، غالبا به‌عنوان نمادهایی از جذابیت‌های ظاهری با هدف فروش افزایش محصولات به کار گرفته می‌گیرد. این روند نه تنها هویت و شخصیت زنان را تحت‌الشعاع جذابیت‌های ظاهری قرار می‌دهد؛ بلکه موجب تقویت الگوهای جنسیتی سطحی و نادیده گرفتن حقوق و مطالبات واقعی زنان می‌شود. آمارها بیانگر این است که زنانِ بسیاری از استفادۀ ابزاری از بدن خود در تبلیغات خشمگین هستند. روان‌شناسان معتقدند که این نوع استفادۀ ابزاری از اندام زنان، موجب کاهش عزت‌نفس زنان، نادیده گرفتن دیگر جنبه‌های شخصیتی، ویژگی‌های انسانی و استعدادهای بالقوه آن‌ها می‌شود.
• تنزل ارزش‌های خانواده؛ پژوهش‌های انجام شده بیانگر این است که بین سرمایه‌گذاری معنوی در خانواده و مصرف‌گرایی ارتباط معکوس وجود دارد. در جوامعی که مصرف‌گرایی معمول است، به‌دلیل تمرکز به تجملات و نیازهای مادی، توجه به ارزش‌های مذهبی مانند فداکاری، صبر و همدلی کاهش می‌یابند. این در حالی است که با افزایش توجه به سرمایه‌گذاری معنوی و تقویت روابط عاطفی، مصرف‌گرایی در خانواده کاهش می‌یابد.
• کاهش نرخ ازدواج؛ مصرف‌گرایی از طریق ترویج رقابت اجتماعی و تمایل به زندگی مجلل، تأثیر بالایی بر کاهش تمایل جوانان به ازدواج دارد. هزینه‌های بالای ازدواج، به‌ویژه در فرهنگی که در آن نمایش تجمل و توان مالی ارزش بالایی پیدا کرده است، باعث شده است بسیاری از جوانان به‌دلیل نداشتن توانایی تأمین هزینه‌های ازدواج جرأت شروع زندگی مشترک را نداشته باشند. خانواده‌ها‌ برای آبروداری و تهیۀ جهیزیۀ سنگین مجبور به گرفتن وام‌هایی با درصد بالا می‌شوند و با این کار، بار سنگینی بر خانواده تحمیل می‌شود. از این رو، خانواده‌ها، مخالفت زیادی با تأخیر در ازدواج جوانان ندارند و تصور می‌کنند که با تأخیر در ازدواج، جوانان قادر می‌شوند بخش‌هایی از هزینه‌های زندگی مشترک را تأمین کنند.
• کاهش فرزندآوری؛ با گرایش افراد به رفاه‌طلبی و تأمین حداکثر خدمات رفاهی برای خود، تمایل خانواده‌ها به فرزندآوری کاهش می‌یابد و زوجین به‌دلیل فشارهای اقتصادی و شرایط زندگی میل به تک‌فرزندی پیدا می‌کنند.
• افزایش طلاق؛ نتیجه توجه روزافزون جامعه به مادیات و مصرف‌گرایی، تقویت فردگرایی و تضعیف ارزش‌های جمع‌گرایانه است. فردگرایی که بر استقلال و خواسته‌های شخصی تأکید دارد، با تعهدات زناشویی در تضاد قرار می‌گیرد و موجب افزایش بی‌وفایی و کاهش تعهدات در ازدواج می‌شود. طبق آمار، رابطه مستقیمی بین مصرف‌گرایی و افزایش طلاق در جامعه وجود دارد. در تهران که بیشترین تأثیر را از فرهنگ مصرفی غرب پذیرفته است، بالاترین نرخ طلاق و کمترین میزان ازدواج مشاهده می‌شود.
• خودشیفتگی؛ تحریک دائمی میل مصرف‌کنندگان با کالاهای جدید، تأثیرات مخربی بر روان آنها دارد. ضرورت پیگیری مداوم تازه‌های بازار موجب می‌شود افرادی که مصرف بالایی دارند، از برقراری روابط عمیق و پایدار و دلبستگی با دیگران پرهیز کنند و با نگرش سودجویانه و غیرمسئولانه به دنیای مادی گرایش پیدا کنند.
• ازخودبیگانی؛ انسان با دل‌سپردن به سرگرمی‌های مادی و لذت‌های ازبین‌رونده، به سطحی‌نگری مبتلا و از یاد خدا و آخرت و هدف اصلی زندگی غافل می‌شود. مصرف‌گرایی موجب غفلت انسان‌ها از هستی، یاد خدا، آخرت و هدف اساسی زندگی می‌شود.
• افسردگی؛ براساس پژوهشی با عنوان «نسل خرید» که توسط «انجمن مشتریان ملی بریتانیا» منتشر شده است، ناراحتی‌های روحی بین جوانان به‌دلیل میل شدید آنها به خرید، مالکیت و مصرف موجب اضطراب و افسردگی آنها می‌شود و آنها نسبت به کودکان نسل‌های قبل از جنگ جهانی دوم غمگین‌تر هستند. محققان معتقدند که حتی در مورد کودکان و نوجوانانی که مسئولیتی در تأمین منابع مصرفی ندارند، مصرف بیش‌ازحد کالا و خدمات موجب افسردگی می‌شود.
• تغییر الگوی پوشش؛ مصرف‌گرایی از طریق ترویج فرهنگ مدگرایی و مصرف محصولات غربی، تأثیر قابل توجهی بر تغییر نگرش‌ها نسبت به پوشش دارد. تبلیغات و رسانه‌ها با تأکید بر جذابیت سبک‌های مدرن، موجب تغییر در ارزش‌ها و الگوهای پوشش می‌شوند. این فرایند با ایجاد نیازهای کاذب و گرایش به تطابق با استانداردهای ظاهری جهانی، نقشی اساسی در کاهش پایبندی به پوشش مطلوب در جوامع دینی ایفا می‌کند.
• احساس محرومیت؛ افراد مصرف‌گرا خواهان این هستند که بهترین کالاها و خدمات را به خود اختصاص دهند. این در حالی است که رشد فزاینده کمی و کیفی خدمات و محصولات و نداشتن قدرت خرید تمام آنها، باعث شده است که این افراد همیشه احساس محرومیت داشته باشند.

مدیریت مصرف در خانواده

تحقیقات انجام شده بیانگر این است که مدیریت اقتصادی در خانواده، نشانگر آینده‌نگری است و موجب حل‌وفصل بیش از ۵ درصد از مشکلات مالی، کاهش تنش‌ها و تحکیم بنیان خانواده می‌شود.

منابع

• «افزایش مصرف‌گرایی و تجملات در زندگی زوج‌ها»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1402ش.
• «استفادۀ سخیف و ابزاری از زنان در تبلیغات/ به خاطر این زن خرید کنید!»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1397ش.
• «تأثیر رواج مصرف مصرف‌‌گرایی بر افزایش طلاق»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 5 آذر 1403ش.
• جلالی فراهانی، رمضانعلی، «آسیب‌شناسی سبک زندگی مصرف‌گرا بر کارکرد اقتصادی خانواده از منظر قرآن و حدیث»، همایش ملی اقتصاد مقاومتی دانش‌بنیان، 1394ش.
• «جنون مصرف‌گرایی با خودنمایی سلبریتی‌ها در فضای مجازی»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 18 آذر 1400ش.
• «چگونه مصرف‌گرایی زندگی شما را ویران می‌کند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1403ش.
• «رابطۀ مصرف‌گرایی و بالاترین آمار طلاق در کشور»، وب‌سایت جهان‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1389ش.
• «راه‌های مقابله با مصرف‌گرایی چیست؟»، وب‌سایت مجلۀ ستاره، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1400ش.
• زارعان، منصوره، «رابطۀ مصرف‌گرایی و نگاه کالایی به انسان با سیالیت عشق در زندگی زناشویی»، مجلۀ زن در توسعه و سیاست، شمارۀ 4، زمستان 1397ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی»، دوفصلنامۀ علمی-تخصصی پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ اول، پاییز و زمستان 1394ش.
• علاسوند، فریبا، «راهکارهای برون‌رفت از مصرف‌گرایی جدید در جامعۀ ایرانی»، حورا، شمارۀ 33، 1388ش.
• محبوبی‌منش، حسین، «تحلیل اجتماعی مسألۀ حجاب»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 38، 1386ش.
• فدایی، مهدی، «پیامدهای منفی مصرف‌گرایی در سبک زندگی»، مؤسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1397ش.
• «مصرف‌گرایی چیست؟»، وب‌سایت انصاف‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1402ش.
• «مصرف‌گرایی و مدیریت اقتصادی خانواده»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1393ش.
• نقدی، اسدالله، «تحلیل جامعه‌شناختی بازتعریف هویت اجتماعی زنان در پرتو تمایلات مصرف‌گرایانه مورد مطالعه: زنان متولد دهه‌های 50، 60 و 70 شهر اصفهان»، جامعه‌شناسی کاربردی، شمارۀ 72، زمستان 1397ش.
• «نگاهی به بازنمایی زنان در تبلیغات»، وب‌سایت بیدارزنی، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1394ش.
• نیازی، محسن و دیگران، «بررسی نقش عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مؤثر در نگرش منفی به ازدواج (مطالعۀ موردی شهروندان شهرستان کاشان»، جامعه‌پژوهی فرهنگی، شمارۀ دوم، تابستان 1394ش.