پوشاک کلیمیان

پوشاک کلیمیان؛ تن‌پوش مردان و زنان یهودی در منطقهٔ کردستان ایران و عراق.

کلیمیان کردستان ایران و عراق با پوشاک خود هویت فرهنگی و مذهبی‌شان را به تصویر می‌کشند؛ زنان با پیراهن‌های بلند و رنگارنگ و مردان با لباس‌های بلند و شلوارهای گشاد، سنت‌ها و پایبندی دینی را به نمایش می‌گذارند. این لباس‌ها که ریشه در آموزه‌های کتاب مقدس و قوانین هلاخا دارند، تنها کاربرد روزمره ندارند و نمادی از ایمان و تعلق به جامعه محسوب می‌شوند. حجاب زنان از منظر آیین یهود، نه‌تنها نشانه عفت، بلکه سپر معنوی برای تقویت ایمان و تقوا است. پوشش‌های مذهبی مردان و زنان مانند طلیت، کیپا و طفیلین، احترام به خدا و پایبندی به آیین‌ها را جلوه می‌دهند.

کلیمیان کردستان ایران و عراق

کلیمیان کردستان ایران و عراق که بخشی از جامعه یهودیان این منطقه را تشکیل می‌دهند، پوشاکی را می‌پوشند که بازتابی از هویت فرهنگی غنی و تأثیرات منطقه‌ای آنان است. زنان با پیراهن‌های بلند و رنگارنگ، جلیقه‌ها و روسری‌های تزئین‌شده، جلوه‌ای از هنر و سنت را به نمایش می‌گذارند.

در مقابل، مردان با پیراهن‌های بلند، شلوارهای گشاد و کلاه، پایبندی مذهبی و هویت قومی خود را حفظ می‌کنند. این پوشش، ترکیبی از عناصر بومی و آداب یهودی است و داستان زندگی و فرهنگ این جامعه را در دل کردستان روایت می‌کند.

ویژگی‌های کلی پوشاک کلیمیان

پوشاک یهودیان ریشه در آموزه‌های کتاب مقدس، الزامات عفت و سنت‌های فرهنگی جوامعی دارد که در آن زندگی می‌کرده‌اند. در دین یهودیت، لباس تنها جنبه کاربردی ندارد، بلکه به‌عنوان وسیله‌ای برای انجام مناسک مذهبی و ابزاری برای نشان دادن پایبندی دینی نیز اهمیت دارد. به‌عنوان مثال، مردان یهودی از عمامه، تونیک، عبا و صندل استفاده می‌کنند که نمادی از هویت دینی و مذهبی آنان و رعایت دقیق دستورهای آیینی است. زنان متأهل یهودی نیز بر اساس قوانین هلاخا، برگرفته از تورات و تلمود و تأکیدکننده بر رعایت عفت و پاکدامنی، موهای خود را با کلاه‌گیس یا روسری می‌پوشانند.

اهمیت حجاب در فرهنگ و هویت کلیمیان

حجاب در آیین یهود هویت دینی و فرهنگی زنان را حفظ می‌کند و همزمان به‌عنوان پوششی معنوی، آن‌ها را در برابر وسوسه‌ها محافظت می‌کند. این محافظت به تقویت ایمان و تقوای زنان نیز کمک می‌کند.

جایگاه پوشاک کلیمیان در باورهای دینی و سنتی

در دین یهود، لباس فقط یک پوشش معمولی نیست؛ بلکه بیانگر پایبندی به سنت‌ها است. این لباس‌ها در طول تاریخ، نمادهای مذهبی و اجتماعی را به‌همراه داشته‌است. به‌عنوان نمونه، زنان یهودی متأهل با پوشاندن موهای‌شان و پوشیدن لباس‌های بلند و پوشیده، بر رعایت حجاب و پرهیز از خودنمایی تأکید می‌کنند. این موضوع در متون دینی و سنت‌های یهودی نیز مهم شمرده شده‌است. لباس در یهودیت، نمادی از تعهد به سنت‌ها، حفظ هویت دینی و اجتماعی و همچنین ترویج پاکدامنی و تقواست.

تن‌پوش‌های زنان کلیمی کردستان

الف) کردستان عراق

لباس زنان کردستان عراق از چهار بخش اصلی تشکیل شده که در تمام مناطق این کشور ثابت و به یک شکل است. بخش‌های فرعی لباس زنان مثل دستمال سر، کمربند و نیم‌تنه برحسب منطقه تفاوت‌های اندکی دارد:

• روسری: روسری زنان کرد عراق مزین به‌منگوله‌های آویزدار است که به روش‌های مختلفی روی سر گره زده می‌شود.
• سودرَه: سودره، لباسی گشاد و بلند با آستین‌های طویل است که در انتهای مچ‌ها به‌مثلثی بزرگی ختم می‌شود. قسمت‌های بزرگ مثلثی در پشت گردن به‌هم گره می‌خورند.
• هِلَکه: هلکه، جلیقه‌ای بی‌آستین، تنگ و کوتاه است.
• کورتَک: بالاپوشی تنگ و بلند است که روی هلکه پوشیده می‌شود. آستین‌های این بالاپوش به‌صورت تنگ طراحی می‌شود.
• شلوار: شلوار زنان کردستان عراق گشاد و بلند است که زیر تمام تن‌پوش‌ها قرار می‌گیرد و لباس زنان یهودی را کامل می‌کند.

ب) کردستان ایران

تن‌پوش‌های زنان این قوم عبارت‌اند است از:

• دستمال سر: زنان یهود ایران از دو نوع دستمال سر استفاده می‌کنند. یکی از آن‌ها در قسمت پشت و دیگری روی پیشانی گره می‌خورد. زنان یهود مناطق شمالی ایران از نوعی تاج حاشیه‌دوزی شده و مزین به نوار طلایی استفاده می‌کنند که به‌وسیلهٔ سگکی فلزی زیر چانه محکم می‌شود. زنان هنگام استفاده از تاج فلزی دستمال سر را روی شانه‌های خود گره می‌زنند.
• بالاتنه: بالاپوش زنان یهودی جلوباز، با آستین‌های تنگ و بلند است. یقهٔ این بالاپوش به‌شکل برگردان بوده که جلوی آن بادکمه‌هایی باز و بسته می‌شود. این بالاپوش اغلب به‌رنگ بنفش انتخاب می‌شود و جنس آن از ابریشم یا نخ است.
• نیم‌تنه: زنان روی بالاتنهٔ خود نیم‌تنه‌ای کوتاه و مخملی می‌پوشند. این نیم‌تنه در امتداد خود کمربندهای پهن از جنس نخ یا ابریشم دارد که به دور کمر بسته می‌شود.
• دامن: دامن زنان یهود ایران همانند دامن سایر مناطق کردنشین بلند و چین‌دار است و قسمت کمر آن به‌وسیلهٔ کش دور کمر محکم می‌شود.
• شلوار: شلوار زنان کرد یهود «شَروالَه» نام دارد. این شلوار گشاد زیر دامن پوشیده می‌شود.

تن‌پوش‌های مردان کلیمی کردستان

الف) کردستان عراق

تن‌پوش مردان کلیمی عراق شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

• کلاه: کلاه مردان یهودی شبیه زنان بوده با این تفاوت که دور آن دستاری عمامهمانند پیچیده می‌شود. سرپوش نزد مردان یهودی اهمیت ویژه‌ای دارد و آن‌ها هم در خانه و هم در خارج از آن از آن استفاده می‌کنند.
• کت و شلوار: کت و شلوار مردان کردستان عراق «شَلَه شَپیکتَه» نام دارد که از دو قسمت کت کوتاه و شلوار گشاد تشکیل شده‌است. این کت و شلوارها از جنس پشم و از رنگ‌های طبیعی سیاه، سفید و قهوه‌ای تشکیل شده‌اند. در فصل زمستان روی کت بالاپوشی پشمی به‌نام «عَبیّه» پوشیده می‌شود.
• پاپوش: کفش زنان و مردان در شهرها از نوع چرمی و در روستاها دست‌ساز، با رویهٔ پارچه‌ای است.

ب) کردستان ایران

لباس مردان کلیمی در ایران شامل کت و شلوار در بیرون از خانه و شلوار گشاد در داخل خانه است. همچنین مردان کمربندی پارچه‌ای به‌طول شش متر به‌دور کمر می‌پیچند.

حاخام، بالاترین مقام مذهبی یهودیان است که در تهران زندگی می‌کند. لباس خاخام شامل کت‌وشلوار مشکی، کفش مشکی، پیراهن سفید و کلاه شاپو است که از دویست سال پیش بین یهودیان رایج شده بود.

تفاوت پوشش زنان مجرد و متأهل

پوشش دختران مجرد با متأهل‌ها متفاوت است. زنان متأهل بعد از ازدواج باید روسری بپوشند. آستین لباس آنان هم باید تاحدی بلند باشد که مچ دست را بپوشاند. همچنین زنان باید از دامن‌های بلند که تا روی قوزک پا را می‌پوشاند، استفاده کنند. دختران مجرد امکان استفاده از دامن‌های کوتاه، تا زیر زانو و لباس‌هایی با آستین‌های کوتاه را دارند.

اهمیت پوشش سر زنان و مردان کلیمی

در آیین یهود، سرپوش تنها یک پوشش ساده نیست، بلکه نشانی از ایمان و معنویت به‌شمار می‌آید. مردان و زنان با پوشاندن سر، فروتنی و احترام خود را در برابر خداوند ابراز می‌کنند و همزمان بر ارزش‌هایی چون حفظ حریم شخصی، پاکدامنی و وفاداری در پیوندهای خانوادگی تأکید می‌ورزند.

جنس و رنگ پوشاک کلیمیان

پوشاک مردان عمدتاً از پشم گوسفند دستباف (آمرَه) تهیه می‌شود. در مراسم‌های خاص مانند عروسی و جشن‌ها، از کت و شلوارهایی با حاشیه‌دوزی از جنس موهر دستباف (مَرئَز) استفاده می‌شود. مواد اولیه برای لباس‌های گران‌بهای زنان و کودکان، ابریشم طبیعی است که از درخت بلوط به دست می‌آید. در گذشته، لباس‌های روزمرهٔ زنان از نخ بافته می‌شد، اما پس از جنگ جهانی دوم، جایگزینی الیاف مصنوعی با الیاف طبیعی مشاهده شد. از لحاظ رنگ‌بندی، زنان جوان معمولاً رنگ‌های روشن، به‌ویژه سبز و بنفش را انتخاب می‌کردند، در حالی که زنان مسن‌تر بیشتر به استفاده از رنگ سیاه تمایل داشتند.

پوشاک کلیمیان در مناسبت‌های مذهبی و اجتماعی

در آیین یهود، پوشش جنبه‌های مهمی از هویت دینی و اجتماعی را نشان می‌دهد. در رویدادهای اجتماعی نیز، لباس‌ها معمولاً متناسب با شأن مجلس، با رعایت اصول وقار انتخاب می‌شوند:

پوشاک مذهبی کلیمیان

لباس مردم این قوم در مراسم‌های مختلف مذهبی شامل چهار تکه است:

• طَلیت: طَلیت (تالیت) عبایی بلند و چهارگوش است که از پارچه‌هایی چون کتان، پشم یا ابریشم دوخته می‌شود و زنان و مردان یهودی در هنگام نماز و دیگر آیین‌های مذهبی آن را بر تن می‌کنند. این عبا سفیدرنگ بوده و رشته‌هایی رنگی، مشکی و آبی از میان آن عبور می‌کند. در مناسبت‌های مذهبی، پوشش مذهبی طَلیت به‌هنگام نماز بر دوش مردان انداخته می‌شود که نماد پاکی، احترام و ارتباط با خداوند است. یهودیان ساکن ایران طلیت را با نام صیصیت می‌شناسند. چهارگوشهٔ صیصیت منگوله‌های آویزدار ابریشمی یا پشمی دوخته شده که تن مرده را نیز با این تن‌پوش می‌پوشانند.
• طَزیت‌زیت: زیرپوش مردان کلیمی و از لباس‌های رایج این مذهب است که رنگی آبی دارد و چهارگوشهٔ آن با حاشیه‌هایی تزیین شده‌است.
• طفیلین: طفیلین مکعبی چرمی به‌رنگ سیاه و سفید است که یهودیان به‌هنگام نماز آن را به سر و بازوی خود می‌بندند. استفاده از این پوشش سنتی در بین مردم یهود قدمتی هزارساله دارد.
• کیپا: کیپا، کلاهی پنبه‌ای، نازک و گرد، شبیه عرقچین است که به‌نام «کلاه جمجمه» شناخته می‌شود. استفاده از این کلاه برای مردان به‌هنگام رسیدن به‌سن تکلیف است که از جنس کتان، پنبه و ابریشم تهیه می‌شود. گاهی‌اوقات زنان برای ادای احترام برای ارتباط با خدا از آن استفاده می‌کنند. این کلاه در ابتدا شبیه عمامه بوده و در حال حاضر استفاده از آن میان مردان رواج دارد. در کتاب تورات نیز استفاده از پوشش سر برای مردان نشانهٔ حجب و حیا و وجود خداوند در بالای سر است.

لباس مراسم عزا

یهودیان محدودیتی در نوع پوشش و رنگ لباس (مشکی) ندارند. اگر صاحب عزا پدر یا مادر متوفی باشد، باید لباس خود را از یقه تا روی قلب به‌صورت اریب چاک دهد. اگر صاحب عزا برادر، شوهر یا فرزند متوفی باشد این چاک از یقه تا سمت راست لباس لحاظ می‌شود. چاک لباس‌ها تا هفت روز روی لباس صاحبان عزا باقی می‌ماند و زنان به‌لحاظ پوشش باید آن را با سنجاق ببندند.

لباس عروس و داماد

لباس عروس در مراسم ازدواج شبیه سایر افراد جامعه است. داماد باید از کیپای گلدوزی و زری‌دوزی شده استفاده کند. تنها تفاوتی که یهودیان تهران با دیگر یهودیان دارند این است که استفاده از لباس با لماسکه در ایران ممنوع بوده و یهودیان امکان برگزاری این جشن را که به پورین معروف است، ندارند.

تغییرات تاریخی در پوشاک کلیمیان

تن‌پوش‌های مردان و زنان کلیمی در طول ادوار تاریخی، تغییرات چشمگیری داشته‌است:

دورهٔ شاه‌عباس دوم

در دورهٔ شاه‌عباس، زنان و مردان یهودی از پوشیدن جوراب منع شده بودند و به جای آن از کفش‌های راحت استفاده می‌کردند. زنان یهود، بی‌حجابی را نشانه‌ای از گمراهی و فساد اخلاقی می‌دانستند، به‌همین دلیل صورت و بدن خود را با چادری دورنگ می‌پوشاندند؛ از طرفی، مردان یهودی نیز ملزم به پوشیدن بالاپوش‌های سبز یا قرمز بودند و به جای شال، طنابی را به دور کمر خود می‌بستند. نکته قابل توجه این بود که پوشیدن عبا در این دوره برای مردان ممنوع بود و تنها اجازه داشتند آن را با دست حمل کنند.

دورهٔ قاجار

در این دوره، پوشاک مردان کلیمی شامل پیراهن‌هایی بدون یقه و آستین بود که به آن «پیراهن‌شلوار» گفته می‌شد. بالاپوش اصلی آنان قبا به‌شمار می‌رفت و شلواری بر تن می‌کردند که قد آن تا بالای قوزک پا می‌رسید و با بندی که در جلو بسته می‌شد، محکم می‌شد. بر روی این شلوار، قبایی بلند تا زیر زانو پوشیده می‌شد و زیر قبا نیز کتی کوتاه و آستین‌دار به نام «آرخالق» به کار می‌بردند. روی تمام این لباس‌ها، بالاپوشی به نام «کُلیجه» که در پشت چین‌دار بود و گاهی با آستر خز پوشیده می‌شد، استفاده می‌کردند و سپس عبا می‌پوشیدند. استفاده از جوراب برای مردان فقط در زمستان رایج بود. کفش‌های‌شان نیز گیوه دست‌دوز با کف چرمی بود.

در دوره قاجار، زنان کلیمی پوشاکی شامل شلوارکی گشاد (تنبان)، دامنی پف‌دار (شلیته)، نیم‌تنه‌ای چسبان (آرخالق) و پیراهنی بلند با آستین‌های بلند بر تن می‌کردند.

دورهٔ پهلوی

با اجرای قانون اجباری یکسان‌سازی البسه پس از روی کار آمدن رضاشاه پهلوی، لباس‌ها و کلاه‌های اروپایی که شباهت زیادی به تن‌پوش‌های فرانسوی داشتند، رواج یافت. هم‌زمان، پوشیدن روسری و چادر برای زنان ممنوع شد. این اقدام با مخالفت زنان یهودی مواجه شد.

عصر حاضر

در حال حاضر، استفاده از لباس‌هایی با پارچه‌های زربفت و رنگ قرمز در میان کلیمیان ممنوع است؛ چرا که بت‌پرستان از این رنگ برای کفش‌های خود استفاده می‌کردند. علاوه بر این، در تورات تأکید شده که مردان نباید پوشش زنان را داشته باشند و زنان نیز نباید پوشش مردان را تقلید کنند.

منابع

• اکبری، الهه، «حجاب در دین یهود (از قوانین حجاب تا پوشش زنان در طول تاریخ و عصر حاضر)»، وب‌سایت مقنعه خورشید، تاریخ درج مطلب: ۱۴ دی ۱۴۰۰ش.
• «با پوشش زنان در دین کلیمیان ایران بیشتر آشنا شوید»، پایگاه خبری تحلیلی ردنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• «بررسی پوشاک یهودیان باستان، بازتاب هویت دینی، فرهنگی و نمادین در لباس»، وب‌سایت کیان، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• داوودی، سیده‌سپیده، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک نزد گروه‌های قومی ارامنه، زرتشتی، کلیمی، آشوری و مسلمانان از کشف حجاب تا زمان حاضر در تهران»، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، دانشکدهٔ روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران-مرکز، زمستان ۱۳۹۰ش.
• سرشار، هومن، فرزندان استر، (مجموعه مقالاتی دربارهٔ تاریخ و زندگی یهودیان در ایران)، ترجمهٔ مهرناز نصریه، تهران، کارنگ، ۱۳۸۴ش.
• شهریاری، اسما، «پوشش متفاوت یهودیان؛ یهودیت، مفهوم صنیوت (حجاب و عفت) بسیار مهم است»، پایگاه خبری اقتصاد و فناوری، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۴۰۳ش.
• «لباس یهودیان ایرانی- پیشتازان سیاست با سید فایض وصال»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• متین، پیمان، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• میرعبدالله لواسانی، افشین، «نگرشی بر مردم‌شناسی پوشاک کردهای کلیمی ایران و عراق»، وب‌سایت انجمن کلیمیان تهران، پاییز ۱۳۹۶ش.