خودنمایی در فضای مجازی

خودنمایی در فضای مجازی؛ تظاهر و جلوه‌گری در بستر اینترنت.

خودنمایی در فضای مجازی با گسترش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی بیشتر شده است. افراد برای پر کردن خلأ شخصیتی خود، کسب شهرت و نشان‌دادن برتری‌های خود به این رفتار روی می‌آورند. عواملی مانند کمبود صمیمیت در خانواده، ضعف اعتمادبه‌نفس، تبعیت از مد و رقابت، بر گرایش به خودنمایی تأثیرگذار است.

تعریف خودنمایی

خودنمایی، نوعی الگوی توجه‌خواهی و تهییج‌پذیری مفرط است که عواطف و هیجانات فرد، به نشانه‌هایی در جسم او تبدیل می‌شوند. خودنمایی معمولاً بر اساس تفاخر به ظاهر جسمی، وضعیت اجتماعی و موقعیت مالی صورت می‌گیرد. افراد خودنما، برای تأثیرگذاری و جلب توجه دیگران تلاش زیادی می‌کنند و زمان، انرژی و هزینۀ زیادی را برای آرایش و پوشاک خود هزینه می‌کنند.

خودنمایی به‌مثابه اختلال روانی

تمایل انسان به خودنمایی و ابراز وجود، هنگامی که از حد معمول خود فراتر رود، می‌تواند به یک آسیب جدی یا بیماری روانی در انسان تبدیل شود، اختلال شخصیت نمایشی یکی از بیماری‌های روانی است که در نتیجه جلوه‌گری افراطی بروز می کند.

عوامل مؤثر در بروز خودنمایی

با کم‌رنگ شدن حضور معنویت در زندگی، ارزش انسان‌ها بیشتر با معیارهای مادی سنجیده می‌شود و زمینه شکل‌گیری و تکرار رفتارهای خودنمایانه را فراهم می‌کند. افرادی که نیاز آنها به دیده‌شدن به‌خوبی ارضا نشده است، به‌دلیل کاهش توانایی در مدیریت تمایلات و هیجانات از را‌ه‌های نادرست و غیرمنطقی برای رفع این نیاز استفاده می‌کنند.

خودنمایی ارتباطی واضح با اختلال شخصیت نمایشی دارد، اختلالی که چندعاملی است و در بروز آن هم عوامل ارثی و هم شرایط محیطی مؤثرند. در برخی خانواده‌ها، این اختلال ریشه در تاریخچه خانوادگی دارد و برخی روان‌شناسان بر این باورند که ریشۀ این اختلال به تجربه‌های زیستی فرد در دوران کودکی باز می‌گردد.

ویژگی‌های افراد خودنما

ویژگی‌های فکری

افراد خودنما چنین می‌پندارند که قدرشناسی کافی از آنها به عمل نیامده و به این نتیجه رسیده‌اند که قادر به اداره کامل زندگی خود نیستند. آنها خود را در مقایسه با ستاره‌های سینما یا سایر شخصیت‌های مشهور می‌بینند.

ویژگی‌های هیجانی

افراد خودنما معمولاً هیجانی و تحریک‌پذیر هستند و در مدیریت احساسات و هیجانات خود ناتوان‌اند.

ویژگی‌های رفتاری

افراد خودنما غالباً رفتارهایی سطحی، نمایشی و جلب توجه‌کننده از خود نشان می‌دهند. آنها علیرغم نارضایتی از زندگی شخصی، تمامی فعالیت‌های خود را به نمایش می‌گذارند و با استفاده از جذابیت‌های ظاهری، اغواگری و عشوه‌گری سعی دارند در مرکز توجه قرار گیرند. رفتارهای آنها اغلب پرزرق‌وبرق، برون‌گرایانه، پرشور، سطحی و دائماً در حال تغییر است.

افرادی که به دنبال جلب توجه هستند، معمولاً با سرعتِ قابل توجهی دیدگاه‌ها و ترجیحات خود را تغییر می‌دهند، به ویژه زمانی که تحت تأثیر نگاه دیگران یا ایفای نقش باشند. این افراد برای جلب‌توجه از جذابیت‌های جسمانی خود استفاده می‌کنند. آنها به‌دلیل اینکه سعی زیادی برای تأثیر گذاشتن بر دیگران با ظاهر خود دارند، زمان، پول و انرژی زیادی را صرف آرایش و پوشاک می‌کنند. افراد خودنما، قادر به تعیین چشم‌انداز مثبت برای آیندۀ خود نیستند و مسئولیت زندگی خود را نمی‌پذیرند و از رابطه‌ای که با شور و شوق فراوان آغاز کرده‌اند، به سرعت خسته می‌شوند.

هدف از خودنمایی در فضای مجازی

کارشناسان معتقدند که افراد در فضای مجازی برای برتر نشان‌دادن خود نسبت به دیگران، کسب درآمد و کسب شهرت و اعتبار دست به خودنمایی می‌زنند. آنها برای پر کردن خلأ شخصیتی خود با نمایش زندگی خود، به‌دنبال دریافت بازخورد موردنظر هستند و در صورتی که تحسین و تأکید نشوند به رفتارهای پرخاشگرانه و تندخویانه روی آورده و دیگران را ملامت می‌کنند.

موضوع خودنمایی

بدن

موضوع خودنمایی بیشتر به بدن و آرایش ظاهری چهره مرتبط است. روابط دوستانه با همجنس و جنس مخالف نیز نقش مهمی در این زمینه دارند. اهمیت جلب توجه از طریق ظاهر، به حدی است که حتی برخی از زنان با انتشار تصاویری از خود در وضعیت پوشیده، تلاش در نمایش خود دارند.

سفر و تفریح

افراد در فضای مجازی، تصاویر سفرهای عاشقانه، اقامت در هتل‌های مجلل، خودروهای لوکس و غذاهای گران‌قیمت را برای خودنمایی به اشتراک می‌گذارند.

لباس

افراد خودنما برای جلب توجه و دریافت تأیید دیگران از لباس خود بهره می‌برند. پوشیدن لباس‌های برند و گران‌قیمت و همچنین خودنمایی دختران با آرایش‌های تحریک‌کننده و پوشش‌های اغواگر و نامتعارف، از جمله نمونه‌های بارز خودنمایی در زمینه پوشش هستند.

ریشه‌های خودنمایی در فضای مجازی

عوامل فردی

ریشه‌های خودنمایی غالباً به‌عواملی همچون خودکم‌بینی و خودتحقیری باز می‌گردد. افرادی که دچار این اختلال هستند، به‌دلیل ناتوانی در درک و ارزیابی واقعی از ویژگی‌ها و توانمندی‌های خود، به جلب توجه و ظاهرسازی روی می‌آورند. آنها اغلب از تنهایی گریزانند و در تلاش‌اند تا از طریق تحریک‌پذیری هیجانی بالا، پرحرفی، و رفتارهای توجه‌طلبانه، احساس تأیید و ارزشمندی از دیگران دریافت کنند. این افراد تمایل دارند که زندگی‌ای پرزرق و برق و متظاهرانه داشته باشند؛ اما در واقعیت به‌دلیل خودافشایی، به‌دنبال تصاویری نمایشی از خود هستند که دیگران آن را تأیید کنند.

ساختار خانوادگی

کارشناسان معتقدند که افراد خودنما به‌دلیل محرومیت‌های عاطفی در دوران کودکی، برای جبران این کمبودها به خودنمایی روی می‌آورند.

عوامل محیطی

تشویق جامعه به جذابیت‌های ظاهری و رفتارهای عشوه‌گرانه، افراد را به سمت خودنمایی می‌کشاند. جامعه‌شناسان معتقدند که هرچه فرد در دنیای واقعی کمتر مورد توجه قرار گیرد، میل او به خودنمایی در فضای مجازی افزایش می‌یابد.

خودنمایی و جنسیت

میل به اشتراک‌گذاری تصاویر و خودنمایی در دختران بیشتر از پسران است. دختران با نمایش جسم خود و جلب توجه به آن، رضایت بیشتری به دست می‌آورند، در حالی که پسران بیشتر با تأکید بر نیروی عضلانی و قدرت جسمانی خود احساس اقناع می‌کنند. خودنمایی در دختران شامل رفتارهایی مانند آرایش‌های تحریک‌کننده، پوشش‌های اغواگر، مصرف مواد مخدر و مشروبات و خال‌کوبی‌ است.

خودنمایی و مراحل رشد

کودکی

برخی مادران با پوشاندن لباس‌های رنگارنگ و زیبا به کودکان خود و نمایش آنها در فضای مجازی، علاوه بر اینکه شیوه نادرستی از زندگی را به آنها می‌آموزند، این پیام را به کودکان منتقل می‌کنند که به‌جای تمرکز بر یادگیری مهارت‌ها و تحصیل، باید از خودنمایی برای رفع نیازهای‌شان استفاده کنند.

نوجوانی

نوجوانان در سنین سیزده تا پانزده سال، برای نشان دادن استقلال خود، به خودنمایی در شبکه‌های اجتماعی روی می‌آورند. آنها با انجام رفتارهای پرخطر و به اشتراک‌گذاری آن در فضای مجازی، ممکن است با خطرات جدی مواجه شوند. در این دوران، نیاز به جلب توجه و اثبات خود در جامعه از طریق انتشار تصاویر و نمایش قدرت در فضای مجازی بیشتر می‌شود. همچنین، نوجوانان و جوانان با اعتماد به نفس پایین، با بدن‌نمایی و نمایش روابط دوستانه با جنس مخالف و همجنس خود تلاش می‌کنند توجه دیگران را جلب کنند.

بزرگسالی

میانسالان و بزرگ‌سالان در قالب اقدامات متنوعی مانند آرایشگری، آشپزی و انتشار تصاویر عکس‌ها و فیلم‌های خانوادگی با هدف پزدادن در فضای مجازی خودنمایی می‌کنند. آنها تصاویری از حضور خود در مهمانی‌ها، فضاهای گردشگری و رستوران‌ها را به نمایش می‌گذارند.

دلایل افراد برای خودنمایی در فضای مجازی

• تصور آزادی در فضای مجازی؛ افراد خودنما، با تصور این که در فضای مجازی آزادی بیشتری دارند، به خودنمایی گرایش پیدا می‌کنند.
• گسترش شبکه‌های مجازی؛ با گسترش شبکه‌های مجازی، فروشندگان و افراد برای فروش محصولات و ارائۀ خدمات بیشتر اقدام به جلوه‌گری و گرفتن ژست‌های غیرعفیفانه می‌کنند.
• فرهنگ خانواده و جامعه؛ الگوبرداری غیرصحیح از اجتماع، ضعف سیاسی و اقتصادی و محیط نامناسب اجتماعی در گرایش افراد به خودنمایی در فضای مجازی مؤثر است.
• محرومیت‌های عاطفی؛ باعث شکل‌گیری عقده‌های درونی در افراد می‌شود و آنها به‌دنبال نمایش خود برای جبران خلأهای خود هستند.
• رقابت ناسالم؛ ترکیب رقابت با مقایسه‌های غلط موجب می‌شود که کودکان اهداف و مهارت‌های خود را نادیده بگیرند و به‌دنبال راهی برای خودنمایی و ترمیم شخصیت سرکوب شدۀ خود باشند.
• کمبود اعتمادبه‌نفس؛ کمبود اعتمادبه‌نفس در افراد آنها را به کارهایی مانند خودنمایی در فضای مجازی برای جلب‌توجه دیگران ترغیب می‌کند.
• سبک زندگی و الگوهای نامناسب؛ سبک زندگی نمایشی خانواده‌های امروزی در شکل‌گیری و گسترش خودنمایی تأثیر زیادی دارد. کودکان با ورود به گروه هم‌سالان، تحت تأثیر تعاملات با دوستان، الگوهای جدیدی برای خود تعریف کرده و این الگوها در بروز رفتارهای خودنمایانه آنها مؤثر می‌شود.
• تقلید نابجا؛ افراد فرودست برای جلب توجه، رفتارهای نمایشی دیگران را می‌آموزند. این نوع تقلید، که بر اساس سطحی‌نگری و ناتوانی در ارزیابی خود شکل می‌گیرد، باعث تقویت خودنمایی از طریق ظاهر می‌شود.
• تبعیت از مد؛ تبعیت از مد در فضای مجازی به‌عنوان ابزاری برای جلب توجه و کسب اعتبار استفاده می‌شود. افراد با تقلید از مدهای روز و نمایش ظاهری مطابق با آن، به دنبال تأیید اجتماعی و افزایش تعداد دنبال‌کنندگان و پسندها هستند. این رفتار خودنمایانه به آنها احساس تعلق و اعتبار می‌دهد.
• افراط و تفریط در توجه به کودک؛ کارشناسان بر این باورند که همان‌طور که کمبود توجه به کودکان می‌تواند به آسیب‌های روانی منجر شود و آنها را به دنبال محبت و توجه دیگران بفرستد، توجه بیش از حد نیز می‌تواند باعث پرتوقع شدن کودکان و تمایل آنها به رفتارهای نمایشی ‌شود.

دلایل خودنمایی زنان در فضای مجازی

دیده‌شدن و دریافت تحسین، از مهم‌ترین و مؤثرترین پاداش‌ها برای رفتارهای نمایشی است و این امر به‌دلایل مختلفی در فضای مجازی رخ می‌دهد.

دلایل فردی

• تضعیف زیست عفیفانه؛ اینترنت با کاهش مرزهای حریم شخصی و تضعیف حس حیا، شرایطی را برای زنان فراهم می‌آورد که در آن بتوانند به فعالیت‌هایی پرداخته که در دنیای واقعی از آن‌ها اجتناب می‌کنند و به‌طور آزادانه اقدام به نمایش زیبایی‌های ظاهری و خودنمایی کنند.
• عزت‌نفس پایین؛ زنانی که عزت‌نفس ضعیفی دارند، به‌دلیل احساس سرخوردگی، خود را با محیط تطبیق می‌دهند. گمنام بودن در فضای مجازی، زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا افراد برای جبران ضعف عزت‌نفس و فرار از اضطراب‌های ناشی از خودکم‌بینی، به خودنمایی و ظاهرسازی روی آورند. خودکم‌بینی و ضعف اعتمادبه‌نفس باعث غفلت از ارزش‌های درونی و بروز رفتارهای ظاهرسازی می‌شود. همچنین کمرنگ شدن ارزش‌ها و اخلاق انسانی و اختلال هویت، فرد را به رفتارهای خودنمایانه سوق می‌دهد.
• بحران هویت؛ دور شدن از عناصر هویت‌ساز مانند فرهنگ و دین، و تداخل فرهنگ ایرانی‌اسلامی با الگوهای غربی، موجب بحران هویتی می‌شود. برخی زنان، با نداشتن شناخت واقعی از خود و تردید در هویت‌شان، برای تطبیق با الگوهای مدرن غربی، در فضای مجازی خود را به‌طور غیرواقعی نمایش می‌دهند و این رفتار را عادی می‌کنند.
• ضعف باورهای دینی؛ زنانی که باورهای دینی ضعیفی دارند، معتقدند خودنمایی در اینترنت با خودنمایی در دنیای واقعی تفاوت دارد و به همین دلیل گمان می‌کنند که این رفتار آسیبی به اصول اخلاقی نمی‌زند.

دلایل اجتماعی

• کسب موقعیت؛ برخی زنان به‌دلیل احساس کمبود ارزش و غفلت از استعدادهای خود، به‌دنبال رفتارهایی برای جبران این کمبودها و اثبات خود به دیگران می‌گردند. برای دستیابی به موقعیت‌های واقعی، آن‌ها به روش‌های کاذب مانند خودنمایی روی می‌آورند.
• انتخاب سبک زندگی غربی؛ نظام سرمایه‌داری غرب، با استفاده از فضای مجازی و الگوسازی، ارزش‌های فرهنگ ایرانی‌اسلامی را ضدارزش جلوه می‌دهد و برخی زنان با تأثیرپذیری از این سبک زندگی، به‌‌جای خودآرایی در محیط خانواده، در فضای مجازی خودنمایی می‌کنند.
• گرایش به جنس مخالف؛ برخی زنان برای جلب‌توجه جنس مخالف و رفع این گرایش، اقدام به اشتراک فیلم‌ها و عکس‌های خود می‌کنند و تصاویر را برای جلوه‌نمایی و نمایش زیبایی بیشتر فیلتر می‌کنند.
• مدگرایی؛ فضای مجازی با دسترسی آسان و تبلیغ مدهای جذاب، به محلی برای خودنمایی زنان تبدیل شده است که با تغییر مداوم آرایش و لباس خود، جلب توجه می‌کنند. برخی بلاگرهای حجاب و حجاب‌استایل‌ها، با رویکرد تجاری به دین، حجاب را با مد ترکیب کرده و سبک جدیدی ایجاد می‌کنند. آن‌ها با افراط در استفاده از لباس‌ها، تنوع‌طلبی و آرایش چهره، در فضای مجازی خود را به نمایش می‌گذارند.
• رقابت‌جویی؛ برخی زنان تحت تأثیر فضای مجازی، دچار رقابت در خودنمایی شده‌اند. آنها دچار این توهم شده‌اند که با داشتن ظاهر جذاب‌تر و پیروی از الگوهای مدرن محبوبیت بیشتری به دست می‌آورند.

پیامدهای خودنمایی در فضای مجازی

پیامدهای فردی

نوجوانانی که در فضای مجازی به خودنمایی می‌پردازند، بیشتر در معرض خطر سوءاستفاده قرار دارند. همچنین خودنمایی نوجوانان در فضای مجازی موجب سلب اراده افراد و نمایش مسائل شخصی آنها خواهد شد.

پیامدهای اجتماعی

خودنمایی نوجوانان تأثیرات منفی مستقیمی بر همسالان آنها دارد. این رفتار می‌تواند باعث شکل‌گیری روابط خارج از عرف و شرع بین نوجوانان، تضعیف نهاد خانواده، زوال ارزش‌های اجتماعی و اصالت خانوادگی شود. همچنین، برقراری ارتباطات زیاد با بزرگسالان می‌تواند موجب افزایش احتمال درگیر شدن آنها در بزهکاری شود.

جامعه‌شناسان معتقدند که جلوه‌گری دختران در اینترنت به‌تدریج موجب کمرنگ‌شدن حجاب آنها می‌شود. خودنمایی زنان زمینۀ انتشار تصاویر شخصی آنها را فراهم می‌کند و بستری برای سوءاستفاده از آنها فراهم می‌کند. این خودنمایی، زمینۀ دوستی و برقراری روابط ناپایدار و ناهنجار با مردان را فراهم می‌کند. زنان با خودنمایی در فضای مجازی، به‌مرور کرامت انسانی و حرمت بدن خود را از دست می‌دهند و دچار آسیب‌های فردی و اجتماعی می‌شوند.

شیوه مواجهه با خودنمایی در فضای مجازی

استعدادیابی به‌هنگام

تشخیص درست مهارت خاص کودکان و تقویت آن توسط خانواده، موجب می‌شود که انرژی و زمان کودکان در راستای استعداد آنها به کار گرفته شود. تربیت و پرورش استعدادهای کودکان و تشویق آنها در زمینه‌های مختلف موجب افزایش اعتمادبه‌نفس و رضایت‌مندی از جلب‌توجه می‌شود و دیگر به‌دنبال کسب توجه در فضای مجازی نیستند.

فراهم کردن بستر رقابت سالم

رقابت سالم، به‌عنوان نیروی محرکه انسان برای تلاش و فعالیت، می‌تواند به کاهش خودنمایی کمک کند. والدین با فراهم کردن بستر مناسب برای رقابت در عرصه‌های ورزشی و علمی، کودکان را به جای خودنمایی برای جلب توجه، به رشد فردی و موفقیت‌های واقعی هدایت می‌کنند.

تقویت تفکر انتقادی

تفکر انتقادی کمک می‌کند تا افراد از رفتارهای خودنمایانه دوری کرده و بر رشد شخصیت و مهارت‌های واقعی خود تمرکز کنند. این امر به کاهش خودنمایی در فضای مجازی و دنیای واقعی می‌انجامد.

تقویت عقاید دینی

تقویت باورهای دینی به افراد کمک می‌کند تا بر ارزش‌های درونی و اخلاقی خود تمرکز کنند و از خودنمایی در فضای مجازی دور شوند.

اصلاح تربیت فرزند

اصلاح فرایند تربیت کودکان و آموزش مهارت‌های زندگی از کودکی باعث می‌شود که نیاز به دیده شدن به‌طور صحیح و سالم در فرد شکل بگیرد. این امر کمک می‌کند تا افراد به‌جای جلب توجه در فضای مجازی، بر توانمندی‌های واقعی خود تمرکز کرده و از خودنمایی‌های نامناسب پرهیز کنند.

منابع

• «بازار داغ خودنمایی و تجمل‌گرایی در اینستاگرام»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1400ش.
• سعدی‌پور، اسماعیل، «دلایل خودنمایی بعضی‌ها در اینستاگرام»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1400ش.
• سفیدچیان، علیرضا، «علل خودنمایی افراد در صفحات مجازی چیست»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1396ش.
• سلیمی قلعه، احسان و دیگران، «خودنمایی دیجیتال نیوتیوها در اینستاگرام: تحلیل فرآیند، علل واگیری و تدابیر پیشگیری»، حقوق فناوری‌های نوین، شمارۀ 8، 1402ش.
• «علل خودنمایی در فضای مجازی چیست؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1397ش.
• فخری‌زاده، فرزاد، «اقتصاد توجه؛ حواست هست که حواست نیست؟!»، وب‌سایت تجارت‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1398ش.
• معنوی، زینب سادات و طاهری، مسلم، «خودنمایی زنان در فضای مجازی به‌مثابۀ یک آسیب اجتماعی و راهکارهای مقابله با آن»، دوفصلنامۀ مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1400ش.
• «وسوسۀ خودنمایی در فضای مجازی»، وب‌سایت روزنامۀ اترک، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1403ش.