حیا در اندیشه محمدتقی مصباح یزدی

حیا در اندیشه محمدتقی مصباح یزدی؛ احساس شرمساری از رفتار ناپسند در اندیشه آیت‌الله مصباح یزدی.

حیا در اندیشه آیت‌الله مصباح یزدی ویژگی فطری و روان‌شناختی است که فرد را از رفتارهای ناپسند در برابر دیگران باز می‌دارد. او تفاوت حیا و خجالت را در این می‌داند که حیا به اصلاح رفتار و اخلاق می‌پردازد، در حالی که خجالت ناشی از ترس از آشکار شدن عیوب است. حیا در اندیشۀ وی، با ایمان ارتباط دارد و فقدان آن می‌تواند به سقوط اخلاقی منجر شود. این ویژگی در فرهنگ دینی فضیلت اخلاقی است و موجب توبه و بازگشت به خداوند می‌شود. تکرار گناه می‌تواند احساس حیا را کاهش دهد.

تعریف حیا

از دیدگاه مصباح یزدی، معادل فارسی حیا، «شرم» است. حیا حالتی طبیعی است که زمانی که رفتار یا ویژگی ناپسندی از فرد در معرض دید دیگران قرار می‌گیرد، به وجود می‌آید. این احساس درونی باعث شرم و خجالت می‌شود. این احساس به افرادی دست می‌دهد که گناه را ناپسند و زشت می‌دانند و برای خود ارزش قائل‌اند و در جست‌وجوی کرامت و شرافت هستند.

تفاوت حیا و خجالت از دیدگاه مصباح یزدی

حیا و خجالت در اندیشۀ مصباح یزدی مفاهیم متفاوتی دارند که باید از هم تمایز داده شوند. مصباح یزدی حیا را یک پدیده روان‌شناختی می‌داند که زمانی در انسان به وجود می‌آید که عیب یا رفتار ناپسند او در معرض دید دیگران قرار گیرد؛ اما خجالت معمولاً از ترس آشکار شدن نقص‌ها و عیوب فرد ناشی می‌شود.

مصباح یزدی تأکید می‌کند که حیا وقتی در جایگاه صحیح خود قرار گیرد، می‌تواند فرد را از ارتکاب گناه باز دارد و در راستای اهداف اخلاقی و انسانی باشد. اما اگر خجالت موجب ترس از مواجهه با ضعف‌ها و عدم تلاش برای بهبود آن‌ها شود، این نوع خجالت ناپسند است و می‌تواند فرد را از مشارکت فعال در جامعه و دستیابی به اهدافش بازدارد و موجب آسیب به رشد و تکامل شخصی شود.

فلسفه حیا در اندیشه مصباح یزدی

از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی، حیا نتیجۀ آگاهی و شناخت انسان از عیب‌های خود است. این حیا باعث می‌شود فرد انگیزه‌ای برای اصلاح عیوب خود یا جلوگیری از تكرار رفتار ناشایستش پیدا کرده و در مسیر کمال گام بردارد. بنابراین، حیا به هیچ وجه ناپسند نیست و نمی‌توان کسی را به خاطر داشتن حیا سرزنش کرد. اما آنچه قابل مذمت است، تنبلی در رفع این نقص‌هاست؛ چرا که انسان باید تلاش کند تا عیوب خود را برطرف کند و به بهبود خود بپردازد.

ریشه فطری حیا

از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی، حیا ریشه‌ای فطری در انسان دارد. وی در تبیین این مطلب به داستان آدم و حوا در بهشت اشاره می‌کند. هنگامی که آن دو از درخت ممنوعه میوه خوردند، عیب‌های‌شان نمایان شد و به‌دلیل احساس شرم، در تلاش برای پوشاندن آن‌ها برآمدند. این واکنش، به گفته مصباح یزدی، نه به‌دلیل آموزش یا دستور دینی، بلکه به‌طور غریزی و فطری از آن‌ها سر زد. آن‌ها احساس کردند که نمایان شدن عیوب‌شان موجب شرمساری می‌شود؛ بنابراین به‌طور طبیعی در پی پوشاندن آن‌ها رفتند. این احساس، که ناشی از شناخت فطری انسان است، همان حیاست.

تلازم حیا و ایمان

تلازم حیا و ایمان از جمله مباحث اساسی در اندیشه اسلامی است که آیت‌الله مصباح یزدی نیز بر آن تأکید دارد. بر اساس این دیدگاه، حیا و ایمان دو عنصر به‌هم‌پیوسته‌اند؛ به این معنا که کاهش یا زوال یکی، به تضعیف یا نابودی دیگری منجر می‌شود.

در برخی روایات، حیا به‌عنوان یکی از نشانه‌های ایمان معرفی شده است، تا جایی که فقدان آن می‌تواند فرد را به ورطه بی‌ایمانی و حتی کفر بکشاند. این نگرش بر این اصل استوار است که حیا نوعی بازدارندگی درونی است که انسان را از انجام اعمال ناپسند دور می‌کند. بنابراین، سلب حیا از فرد یا جامعه، مقدمه‌ای برای هلاکت معنوی و سقوط در گناه و بی‌دینی خواهد بود.

از سوی دیگر، در برخی روایات آمده است که هرگاه خداوند اراده کند قومی را به سبب اعمال‌شان مجازات کند، ابتدا حیا را از آنان می‌گیرد. این بیان نشان‌دهنده جایگاه کلیدی حیا در سلامت اخلاقی و دینی جامعه است؛ زیرا با از بین رفتن حیا، سایر فضایل اخلاقی نیز تضعیف می‌شوند و زمینه انحطاط فرد و جامعه فراهم می‌شود.

حیا خاستگاه توبه در فرهنگ دینی

مصباح یزدی معتقد است در فرهنگ دینی، حیا نه‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه خاستگاه توبه و بازگشت به سوی خداوند است. حیا، احساسی درونی است که هنگام آشکار شدن خطا یا ارتکاب گناه در وجود انسان شکل می‌گیرد و او را به اصلاح و جبران وامی‌دارد. این احساس، سبب می‌شود فرد از انجام اعمال ناپسند شرمگین شده و درصدد جبران آن برآید.

وی در این زمینه به داستان حضرت آدم و حوا اشاره می‌کند و می‌گوید که آن‌ها پس از ارتکاب خطا، دچار شرمندگی شدند و همین احساس سبب شد که از خداوند طلب مغفرت کنند. او این امر را دلیلی بر این می‌داند که حیا زمینه‌ساز توبه است و بدون آن، انسان حتی احساس نیاز به اصلاح و جبران نیز نخواهد داشت.

گستره حیا در فرهنگ اسلامی

آیت‌الله مصباح یزدی گستره حیا در فرهنگ اسلامی را فراتر از جوامع دیگر می‌داند. بر این اساس، حیا نه‌تنها شامل روابط انسانی، بلکه در برابر خداوند و حتی فرشتگان نیز مطرح است. اولیای الهی از این‌که فرشتگان از خطاهای‌شان آگاه شوند، شرم دارند؛ به همین دلیل، حتی در خلوت نیز مرتکب گناه نمی‌شوند.

ارزش حیا و مطلوب‌ترین حیا

از دیدگاه مصباح یزدی، ارزش حیا بستگی به چند عامل دارد. نخست اینکه، درجه زشتی عمل، دوم اینکه تا چه اندازه فرد به زشتی آن عمل توجه دارد، و سوم اینکه عمل زشت در مقابل چه کسی انجام می‌شود.

افرادی که ایمان ضعیفی دارند و توجه کافی به حضور خدا در زندگی‌شان ندارند، معمولاً از خداوند خجالت نمی‌کشند. حیا زمانی به وجود می‌آید که انسان بداند کسی عمل زشت او را مشاهده می‌کند. اگرچه انسان به این حقیقت آگاه است که خداوند در همه‌جا حاضر است، اما اگر به درستی این حضور را درک نکند، ممکن است از انجام گناه خجالت نکشد.

از نظر مصباح یزدی هرچه انسان بیشتر به عظمت خدا توجه داشته باشد و حضور او را در زندگی خود درک کند، هنگام ارتکاب به اعمال زشت بیشتر از خدا خجالت خواهد کشید. معمولاً انسان برای کسانی که موقعیت اجتماعی بالاتری دارند، خجالت می‌کشد. اما در مقابل کسانی که موقعیت اجتماعی پایین‌تری دارند یا دوستان نزدیکش، این احساس کمتر وجود دارد. برخی حتی از اینکه کودکانی از رفتار ناپسند آنها باخبر شوند، خجالت می‌کشند، ولی از اینکه خداوند آن را ببیند، احساس شرم نمی‌کنند؛ این نشان‌دهنده عدم درک کامل عظمت خداوند است.

آیت‌الله مصباح یزدی تأکید می‌کند که انسان باید از این وضعیت خود استغفار کند. استغفارى كه در دعاها و روایات «استغفار حیا» نامیده شده است؛ اگر فردی از اینکه خداوند به زشتی عمل او آگاه است، خجالت بکشد و تصمیم بگیرد که دیگر آن گناه را تکرار نکند، این یکی از بهترین انواع استغفار خواهد بود. در اندیشه مصباح یزدی، حیا از خداوند و سپس حیا از فرشتگان بهترین نوع حیا است.

نمونه‌های بارز حیا در زندگی بزرگان دینی

از دیدگاه مصباح یزدی، حیا یک ویژگی مطلوب است که موجب رعایت احترام و شأن دیگران می‌شود و در عین حال می‌تواند منشأ بسیاری از ویژگی‌های نیکو باشد. به همین دلیل، در آموزه‌های دینی به‌عنوان برجسته‌ترین صفت اهل آخرت شناخته می‌شود.

از دیدگاه مصباح یزدی، بزرگان دینی نمونه‌های بارزی از حیا بودند. به‌عنوان مثال، مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی به‌حدی حیا داشت که هنگام تدریس نمی‌توانست به صورت شاگردان نگاه کند و هرگاه سرش را بلند می‌کرد، فوراً نگاهش را پایین می‌انداخت. همچنین مرحوم آیت‌الله علامه طباطبایی نیز هنگام تدریس به صورت کسی نگاه نمی‌کرد و چشم‌هایش به سوی بالا بود؛ به ندرت پیش می‌آمد که به صورت کسی نگاه کنند.

تفاوت حیا از خداوند و انسان‌ها

در نظر آیت‌الله مصباح یزدی، برخی از اعمال ممکن است در نظر مردم و بر اساس عرف اجتماعی ناپسند و زشت به نظر برسند؛ اما در حقیقت و از منظر شرع، چنین نیستند. به عنوان مثال، اگر فردی با لباس زیر در جمع حضور یابد، طبق عرف اجتماعی این کار زشت است و باید از آن خجالت کشید. اما در محیط‌های خصوصی مانند خانه، که دیگران حضور ندارند، لازم نیست که به‌دلیل اینکه خداوند همیشه ناظر بر اعمال انسان است، از انجام کارهایی نظیر استحمام که نیاز به برهنه‌شدن دارد، خجالت بکشد. در چنین مواقعی، اگر فرد دیگری شما را در این حالت ببیند، ممکن است زشت باشد، اما در مقابل خداوند، این عمل هیچ‌گونه زشتی ندارد؛ زیرا خداوند بر تمام حالات انسان، چه پوشیده و چه برهنه، احاطه دارد. او بر باطن، قلب و حتی افکار انسان تسلط دارد.

مصباح یزدی بر این باور است که تنها زمانی باید از خداوند خجالت کشید که عملی خلاف فرمان او انجام دهیم. انجام عمل مطابق با دستورات خدا هیچ‌گونه خجالتی ندارد. چنان‌که در روایتی آمده است، حضرت موسی از خداوند درخواست می‌کند که در برخی حالات از توجه به او خجالت بکشد و خداوند در پاسخ می‌فرماید: «ای موسی! یاد من در هر حالی نیکو است.»

حیای مذموم

حیا از دیدگاه مصباح یزدی زمانی مذموم است که در موقعیت‌هایی مانند روابط زناشویی که شرع آن را مجاز می‌داند، مانع از انجام تکالیف شرعی شود. در چنین مواقعی، احساس خجالت بی‌مورد نه‌تنها مفید نیست؛ بلکه ناپسند و غیرقابل قبول است.

تمایز حیا در فرهنگ اسلامی و غربی

از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی، در فرهنگ اسلامی شرم و حیا ویژگی‌هایی اصیل و ارزشمند هستند. این خصلت‌ها نه‌تنها در آموزه‌های دینی، بلکه در تاریخ فرهنگ اسلامی نیز به‌عنوان ویژگی‌هایی برجسته و محترم شناخته شده‌اند. به‌گونه‌ای که واژه «بی‌شرم» در این فرهنگ به‌عنوان ناسزا و اهانت به‌کار می‌رود.

اما در مقابل، در برخی مکاتب اخلاقی مادی و انحرافی، حیا و شرم به‌عنوان احساساتی منفی و انفعالی شناخته می‌شوند. این مکاتب حتی به افراد توصیه می‌کنند که احساس شرم و حیا را از درون خود زایل کنند؛ چرا که این احساسات را ناشی از ضعف انسان می‌دانند.

رابطه حیا و دفاع در اندیشه مصباح یزدی

آیت‌الله مصباح یزدی در مورد رابطه حیا و دفاع بیان می‌کند که ناتوانی در دفاع از خود یا صحبت کردن در موقعیت‌های مختلف، نه‌تنها مناسب نیست؛ بلکه بر اساس باورهای وی، انسان نباید از دفاع کردن شرم کند. مصباح یزدی دفاع از خود را شجاعت می‌داند و بر این نکته تأکید دارد که برخی افراد معتقدند بچه‌هایی که باحیا و خجالتی هستند نمی‌توانند از خود دفاع کنند. در حالی که وی این دیدگاه را نادرست می‌داند و بر لزوم تقویت حیا برای توانمندی در دفاع از خود تأکید دارند.

تأثیر تکرار گناه بر کاهش حیا

آیت‌الله مصباح یزدی اشاره می‌کند که وقتی انسان با دو خواسته متضاد روبرو می‌شود، یکی حفظ احترام در نزد مردم و دیگری انجام عملی خلاف شرع، ممکن است در ابتدا از ارتکاب گناه احساس شرم کند. اما با تکرار عمل نادرست و توجیه آن برای خود، فرد به‌تدریج گناه را برای خود عادی می‌کند. این فرایند موجب می‌شود که آن عمل در نظر فرد و جامعه کم‌کم عادی شده و قبح و زشتی آن از بین برود.

منابع

• «احساس حیا در انسان سبب ترک گناه می‌شود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ تير ۱۳۹۳ش.
• «اخلاق و عرفان اسلامی؛ تفاوت حیا با خجالت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1388ش.
• «اخلاق و عرفان اسلامى از دیدگاه استاد مصباح یزدی»، مجله معرفت، شماره 54، 1381ش.
• «بحثى پیرامون حیا»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی. تاریخ بازدید: 23 اسفند 1403ش.
• «حیا؛ برجسته‌ترین ویژگی اهل آخرت»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1393ش.
• «حیاى مطلوب و مصادیق آن»، وب‌سایت راه بیداری، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1403ش.
• «نقش حیای بندگی در توبه و پرهیز از گناه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1403ش.