حیا در اندیشه مرتضی مطهری

حیا در‌اندیشه مرتضی مطهری؛ خویشتنداری از کارهای ناپسند در‌اندیشه مطهری.

حیا در‌اندیشه مطهری حالتی از آزرم، شرم و خویشتن‌داری اخلاقی است که برخلاف خجالت، نشانه کرامت انسانی محسوب می‌شود. مطهری بر تفاوت حیا با صراحت لهجه تاکید دارد. او معتقد است که حیا در زنان قوی‌تر است و این ویژگی باعث افزایش ارزش زن و حفظ جایگاه او در جامعه می‌شود. وی نظریات غربی درباره حیا را نقد کرده و آن را نه‌ناشی از حقارت زن، بلکه نتیجه احساس بزرگی و شرافت انسانی می‌داند. همچنین، حیا را عاملی برای انتخاب درست همسر و تقویت بنیان خانواده معرفی می‌کند.

تعریف حیا از دیدگاه مرتضی مطهری

حیا در انسان، حالتی از آزرم، شرم، خجلت، تأثّر و انفعال است. حیا در‌اندیشه مطهری به‌معنای خودداری ظریفانه از انجام کارهای زشت و ناپسند است. از نظر وی، بَذاء در تقابل با حیا، به‌معنای بی‌حیایی و فحاشی است. بر اساس روایات، افرادی که بی‌حیا و فحاش هستند، هرگز بوی بهشت را نخواهند چشید.

تفاوت حیا و خجالت در‌اندیشه شهید مطهری

از دیدگاه استاد مطهری، حیا و خجالت دو مفهوم متفاوت هستند. خجالت به‌نوعی از احساس ضعف و عدم قدرت در ابراز شخصیت اشاره دارد که در مواجهه با دیگران اتفاق می‌افتد؛ به طوری که فرد نمی‌تواند خود را به درستی نشان دهد و از ترس قضاوت دیگران، شخصیت خود را مخفی می‌کند.

اما حیا مربوط به نوعی رفتار اخلاقی است که ربطی به دیگران ندارد. حیا به احساس درونی انسان از انجام کاری برمی‌گردد که از نظر اخلاقی پست یا دون شأن انسان باشد. وقتی فرد می‌خواهد کاری ناپسند مانند فحاشی یا گفتن سخنان زشت انجام دهد، وجدانش از انجام آن منصرف می‌شود و احساس شرم و حیا می‌کند. این شرم نه به‌دلیل ترس از قضاوت دیگران، بلکه به‌خاطر احساس شخصی اوست که خود را فراتر از انجام چنین رفتارهایی می‌بیند.

تمایز بی‌حیایی و صراحت لهجه

از دیدگاه مطهری، صراحت لهجه و بی‌حیایی دو مفهوم کاملاً متفاوت هستند که گاهی به اشتباه یکی پنداشته می‌شوند. صراحت لهجه به‌معنای صداقت و وضوح در بیان است، در حالی که بی‌حیایی به عدم رعایت مرزهای اخلاقی اشاره دارد. مرتضی مطهری تأکید دارند که نباید از واژه «صراحت لهجه» برای توجیه رفتارهای بی‌ادبانه و ناپسند استفاده کرد.

دیدگاه مرتضی مطهری دربارۀ حیای زنانه و حیای مردانه

در دیدگاه مطهری، حیا به‌عنوان یک ویژگی اخلاقی، در هر دو جنس مرد و زن وجود دارد؛ اما به‌دلیل نقش ویژه‌ای که زن در جامعه و به‌عنوان حافظ ناموس اجتماعی دارد، این ویژگی در او بیشتر از مرد به چشم می‌آید. مطهری توضیح می‌دهد که زن هم ناموس خود است و هم ناموس مرد، برخلاف مرد که تنها ناموس زن به شمار می‌رود. بر اساس این نگرش، خداوند به‌دلیل نقش اجتماعی زن، حیا و شرم را در او بیشتر از مرد قرار داده است.

فلسفه خواستگاری مرد از زن

مطهری بر این عقیده است که چون حیا و شرم در زنان بیشتر است، بنابراین خواستگاری در خلقت ابتدا از سوی جنس مذکر آغاز می‌شود؛ زیرا در فطرت زن، حیا و پرهیز از ابتذال و کاهش شأن خود، قرار دارد.

فلسفه حیا در زنان از منظر استاد مطهری

از نظر مطهری، حیا جزئی از تدابیر خلقت است که به‌طور طبیعی در سرشت انسان‌ها، به‌ویژه در زنان، وجود دارد. از دیدگاه او، حیا یک ویژگی فطری و الهی است که برای حفظ بنیان خانواده و به تبع آن، جامعه سالم طراحی شده است. همچنین مطهری حریم نگه داشتن زن، پرهیز از بدن‌نمایی و رعایت پوشش مناسب را به‌عنوان اصولی ضروری برای حفظ این بنیان‌ها می‌داند. او معتقد است اگر زنی این ویژگی‌ها را نداشته باشد، از انسانیت خود منحرف شده و نقش تاریخی خود را از دست داده است

رابطه حیا و بالارفتن ارزش زن

استاد مطهری بر این باور است که حیا و پوشش در زنان نقش اساسی در حفظ و بالا بردن ارزش اجتماعی آنها دارد. او معتقد است هنگامی که زن حیا و پوشش خود را از دست می‌دهد و خود را مبتذل می‌کند، ارزش خود را نیز کاهش می‌دهد و خود را به‌راحتی در اختیار مردان قرار می‌داد.

به گفته وی، به‌طور طبیعی در عالم خلقت، زن با ضعف جسمانی خود در برابر مردان مواجه است، و برای جبران این ضعف، خداوند در او حس عفاف، حیا و پوشش را قرار داده است. این ویژگی‌ها موجب می‌شود تا مردان به سوی زنان جذب شوند و ارزش و احترام زنان حفظ شود. مطهری تاکید می‌کند که مبارزه با حجاب، حیا و عفاف نه تنها به نفع زنان نیست، بلکه بر ضد حیثیت و کرامت آنها است.

حیای افراطی

از نظر مطهری، افراط در هر چیزی از نظر عقل و شرع ناپسند است. از دیدگاه استاد مطهری، حیا نیز همانند دیگر ویژگی‌های انسانی باید در حد تعادل خود قرار داشته باشد. در صورتی که حیا از حد طبیعی خود فراتر رود، به‌نوعی بیماری اخلاقی تبدیل می‌شود.

نظریات غربی درباره حیا

اثرپذیری حیا از مردسالاری

برخی نظریه‌پردازان غربی معتقدند که حیا و بسیاری از اصول اخلاقی جنسی، ریشه در تاریخ مردسالاری، شوهرسالاری و پدرشاهی دارند. طبق این دیدگاه، در دوران‌های گذشته، مردان در جوامع مختلف به‌عنوان مالکان و زنان به‌عنوان مملوک‌ها یا ابزارهایی برای خدمت به مردان در نظر گرفته می‌شدند. این نگاه مردسالارانه در طول تاریخ باعث شده است که بسیاری از اخلاقیات، به ویژه در مسائل جنسی، به نفع مردان تنظیم شوند.

ریشه حیا در حقارت زن

در برخی دیدگاه‌های غربی، حیا به‌عنوان احساس حقارت و خودکم‌بینی توصیف شده است. در این رویکرد این حس حیا در زنان به‌دلیل تجارب اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته است. به عنوان نمونه، برخی اقوام در گذشته، زنان را در ایام عادت ماهانه نجس می‌دانستند که این دیدگاه موجب می‌شد زنان خود را پلید و حقیر تصور کنند. چنین نگرش‌هایی موجب شد تا زنان در بسیاری از جوامع و فرهنگ‌ها خود را در موقعیت‌های مختلف شرم‌زده و کم‌ارزش احساس کنند.

نقد مطهری بر نظریات غربی درباره حیا

نقد مرتضی مطهری بر نظریات غربی در خصوص حیا به سه محور اصلی تقسیم می‌شود:

ریشه‌داشتن حیا در احساس بزرگ‌منشی

مطهری در مقابل نظریات غربی بر این باور است که حیا نه از خودکم‌بینی، بلکه از احساس بزرگی و شرافت فرد ناشی می‌شود. او می‌گوید وقتی یک فرد شریف از گفتن سخنان زشت حیا می‌کند، این نشان‌دهنده احساس بزرگ‌منشی است، نه احساس کوچکی. به عبارت دیگر، حیا به معنای توانایی کنترل خود در برابر کارهای زشت است و افراد با احساس شرافت بیشتر، حیا دارند.

اختصاص نداشتن حیا به زنان

مطهری به دیدگاه‌هایی که حیا را مختص زنان می‌دانند و آن را به مالکیت مرد بر زن نسبت می‌دهند، انتقاد می‌کند. او بیان می‌کند که مردان نیز حیا دارند و این ویژگی ربطی به مالکیت ندارد. علاوه بر این، حیا در زنان تنها به‌دلیل نقش اجتماعی آنها به‌عنوان حامل ناموس نیست، بلکه یک ویژگی انسانی است که به هر دو جنس مربوط می‌شود.

مقررات اسلامی و مسئله مالکیت مرد

مطهری به نقد دیدگاه‌هایی که دوره‌های گذشته را دوره مالکیت مرد نسبت به زن می‌دانند، می‌پردازد. او توضیح می‌دهد که اگر مسئله مالکیت مرد درست بود، باید مجازات‌ها برای زن و مرد در اسلام مشابه نمی‌بود. ولی اسلام برای زن و مرد در زمینه زنا مجازات مشابهی پیش‌بینی کرده است، که نشان‌دهنده این است که مسئله حیا و مجازات‌ها، مربوط به مالکیت نیست؛ بلکه بر اساس اصول اخلاقی و فطری است.

نقش حیا در انتخاب خواستگار

مرتضی مطهری بر این باور است که حیا و عفت برای دختران همچون وسیله‌ای دفاعی است که به آن‌ها اجازه می‌دهد از میان خواستگاران خود شایسته‌ترین را انتخاب کنند یا خواستگار خود را وادار سازند که پیش از دست یافتن به آن‌ها، به تهذیب نفس خود بپردازد. مطهری معتقد است که موانعی که حیا و پرده‌داری در برابر شهوت مردان ایجاد می‌کند، باعث برانگیختن عاطفه و عشق شاعرانه می‌شود و در نتیجه، ارزش زن را در نظر مردان بالا می‌برد.

منابع

• مطهری، مرتضی، خانواده و اخلاق جنسی، تهران، صدرا، 1401ش.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1400ش.
• مطهری، آینده انقلاب اسلامی ایران، تهران، صدرا، 1399ش.
• مطهری، نظام خانوادگی اسلام، تهران، صدرا، 1401ش.
• مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران، صدرا، 1378ش.