غیرت در اندیشه مرتضی مطهری

غیرت در‌اندیشه مرتضی مطهری؛ حساسیت نسبت به آلوده‌شدن ناموس در‌ اندیشۀ شهید مطهری.

غیرت در‌اندیشه مطهری، ویژگی فطری و اخلاقی مرد است که به حفاظت از عفت همسر و جامعه مربوط می‌شود. او غیرت را نشانه عزت نفس و شرافت می‌داند و آن را از حسادت متمایز می‌کند؛ زیرا غیرت حسی اجتماعی و نوع‌دوستانه است که به‌دنبال حفاظت از نسل و پاکی جامعه است. این ویژگی مردانه است و به‌عنوان نگهبان عفت جامعه عمل می‌کند. مطهری بر اهمیت اعتدال در غیرت تاکید می‌کند و افراط در آن را مخالف عقل و شرع می‌داند.

تعریف غیرت

غیرت ناموسی مرد در‌ اندیشه مرتضی مطهری امری فطری و طبیعی است و از اصول اخلاقی جنسی محسوب می‌شود. در‌اندیشه شهید مطهری، غیرت به‌عنوان یکی از ویژگی‌های اخلاقی مرد تعریف می‌شود که به حس مسئولیت و حمایت از عفت همسر مربوط است. از این منظر، مرد علاوه بر حفاظت خود از فساد و گناه، باید از عفت همسرش نیز پاسداری کند. این وظیفه مرد برای محافظت از عفت همسر، همان چیزی است که «غیرت» نامیده می‌شود.

در‌ اندیشه مطهری، غیرت یک احساس اجتماعی و جمعی است که هدف و فایده آن متوجه دیگران می‌شود. این حس همانند نگهبانی است که خلقت در وجود انسان قرار داده تا نسل‌ها از اختلاط محافظت شوند. حساسیت بالای مرد نسبت به وفاداری همسرش به این دلیل است که خلقت، او را مسئول حفظ نَسَب در نسل‌های آینده کرده است.

غیرت نشانه عزت نفس و شرافت

از نظر مرتضی مطهری، غیرت نشانه‌ای از قدرت روحی و عزت‌نفس است، درحالی‌که بی‌غیرتی ریشه در ضعف دارد. فرد قوی نسبت به ارزش‌های خود حساس بوده و از آن‌ها محافظت می‌کند، اما فرد ضعیف دچار بی‌تفاوتی است. وی همچنین غیرت را به‌عنوان یک شرافت و حساسیت انسانی معرفی می‌کند که بر حفاظت از پاکی و طهارت جامعه تمرکز دارد.

تفاوت غیرت و حسادت

مرتضی مطهری غیرت را کاملاً از حسادت متمایز می‌داند و بر تفاوت اساسی این دو تاکید دارد. از نظر او، برخی تصور می‌کنند که غیرت همان حسادت است که تنها نامش تغییر کرده است. بر اساس این دیدگاه، حسادت باعث می‌شود که انسان در برابر حمله، اهانت، دشنام و ناسزا به آنچه دوست دارد و به آن دلبسته است، واکنش نشان داده و ایستادگی کند. در نتیجه، فرد در برابر یورش‌گران و ناسزاگویان با قاطعیت قد برافراشته و غیرت می‌ورزد.

مطهری حسادت و غیرت را دو ویژگی کاملاً متفاوت می‌داند که هر یک ریشه‌ای جداگانه دارند. او معتقد است که حسادت از خودخواهی سرچشمه می‌گیرد و برخاسته از غرایز و احساسات فردی است، درحالی‌که غیرت، حسی اجتماعی و وابسته به نوع بشر است که هدف و فایده آن متوجه دیگران خواهد بود.

از دیدگاه او، غیرت همچون یک پاسبان فطری در سرشت انسان نهاده شده است. این ویژگی، نماد شرافت و حساسیت انسان نسبت به پاکی و طهارت جامعه به شمار می‌آید. انسانی که دارای غیرت است، همان‌گونه که راضی نمی‌شود دامان ناموس خود آلوده شود، اجازه نمی‌دهد که ناموس جامعه نیز دچار آلودگی گردد. به همین دلیل، غیرت کاملاً از حسادت متمایز است.

او حسادت را احساسی شخصی و فردی می‌داند که از عقده‌های روحی ناشی می‌شود؛ اما غیرت را یک عاطفه نوع‌دوستانه و بشری می‌شمارد. این تفاوت نشان می‌دهد که برخلاف حسادت، غیرت از خودپرستی سرچشمه نمی‌گیرد.

مردانه بودن غیرت

غیرت در‌اندیشۀ مطهری یک ویژگی مردانه است و به‌عنوان یک خصلت در سرشت زن قرار داده نشده است؛ یعنی زن، چه از نظر فطرت و چه در قوانین شرعی، موظف است پاکدامنی خودش را حفظ کند؛ اما مرد هم مسئول حفظ عفت خویش است و هم عفت همسرش را پاسداری می‌کند. این ویژگی نه‌تنها در انسان، بلکه در تمام جاندارانی دیده می‌شود که به‌صورت جفت و در چارچوب خانواده زندگی می‌کنند. در تمام این گونه‌ها، جنس مذکر حامی و نگهبان جنس مؤنث است، درحالی‌که این حس در جنس مؤنث قرار داده نشده است.

غیرت مردانه و حسادت زنانه

مطهری معتقد است که غیرت مردانه ناشی از حس نوع‌دوستی و حفاظت از نسل بشری است. در مقابل، حس حسادت در زنان به‌دلیل تمایل به حفظ مقام معشوق بودن و انحصار در توجه مردان است. زن به‌دلیل تمایل به جلب محبت و علاقه مرد به خود، نسبت به آمیزش شوهرش با دیگر زنان حساسیت نشان می‌دهد.

تفاوت غیرت و خودخواهی

شهید مطهری غیرت را متفاوت از خودخواهی می‌داند. او توضیح می‌دهد که پیشنهاد کنار گذاشتن غیرت به‌عنوان مقابله با خودخواهی، مشابه این است که بخواهیم غریزه محبت به فرزند یا حس ترحم و عاطفه انسانی را به‌دلیل میل نفسانی بودن از بین ببریم. به گفته او، غیرت نه یک میل نفسانی و حیوانی، بلکه یک احساس عالی و انسانی است.

فلسفه غیرت‌ورزی

مطهری به فلسفه غیرت‌ورزی مردان اشاره و بیان می‌کند که برخلاف آنچه در ابتدا به نظر می‌رسد، مرد در اعماق روح خود از ابتذال، تسلیم و بی‌ارادگی زن بیزار است.

نسبت غیرت و عفت

در دیدگاه مطهری، غیرت و عفت دو ویژگی اخلاقی مرتبط به یکدیگر هستند. وی با استناد به سخن حضرت علی «عفت هر کس برابر با‌ اندازه غیرت او است»، به این نکته اشاره می‌‌‌‌کند که فرد با غیرت نه‌تنها نسبت به ناموس خود حساس است، بلکه از تجاوز به حریم دیگران نیز جلوگیری می‌کند.

مرتضی مطهری در تحلیل خود از غیرت و عفاف بیان می‌کند که وقتی فرد در دام شهوات شخصی گرفتار می‌شود و تقوا و اراده اخلاقی خود را از دست می‌دهد، احساس غیرت در او تضعیف می‌شود. در چنین شرایطی، فرد ممکن است از اینکه همسرش مورد استفاده دیگران قرار گیرد، رنج نبرد یا حتی از این موضوع لذت ببرد. از نظر مطهری افراد غیور نمی‌توانند با همسرانی کنار بیایند که پاکدامنی را رعایت نمی‌کنند.

مطهری بر این باور است که افرادی که با خودخواهی‌ها و شهوات نفسانی مبارزه می‌کنند و ریشه‌های حرص، طمع و ماده‌پرستی را در خود از بین می‌برند، به‌معنای واقعی «انسان» و «انسان‌دوست» می‌شوند و خود را وقف خدمت به دیگران می‌کنند. در این افراد، حس خدمت به نوع بشر بیدار می‌شود و به همین دلیل نسبت به همسران خود حساس‌تر و غیورتر می‌شوند. این افراد حتی نسبت به ناموس دیگران نیز حساسیت نشان می‌دهند و وجدان‌شان اجازه نمی‌دهد که ناموس جامعه مورد تعرض قرار گیرد. در واقع، ناموس اجتماع برای آن‌ها همانند ناموس خودشان می‌شود.

نسبت غیرت و حجاب

بر اساس دیدگاه استاد مطهری، از دوران‌های گذشته تاکنون، در جوامع مختلف، افرادی بوده‌اند که به حجاب توجه ویژه‌ای داشته‌اند، زیرا این امر به‌طور فطری برای انسان مطلوب و شایسته است. این توجه ناشی از اصول کلی غیرت و عفاف است که مبنای رعایت حجاب و حفاظت از کرامت انسانی را تشکیل می‌دهد.

شباهت فلسفه غیرت و حجاب

براساس نظر مطهری، اسلام در زمینه حجاب و پوشش زنان به فلسفه‌ای مشابه غیرت توجه دارد که هدف آن حفظ پاکی نسل و جلوگیری از اختلاط انساب است. البته وی معتقد است که علت حجاب اسلامی تنها محدود به مسائل نسل‌شناختی و جلوگیری از اختلاط انساب نیست و ابعاد دیگری نیز در آن نهفته است.

کارکرد اجتماعی غیرت

مرتضی مطهری در بررسی کارکرد غیرت در مردان بیان می‌کنند که اگر حس غیرت در مردان وجود نداشت و آن‌ها از روابط خانوادگی و نسل‌ها محافظت نمی‌کردند، ارتباط میان نسل‌ها به‌طور کامل قطع می‌شد. در چنین شرایطی، پدران قادر به شناسایی فرزندان خود نبودند و فرزندان نیز از هویت پدران خود بی‌خبر می‌ماندند. این قطع ارتباط، اساس انسجام اجتماعی را تهدید می‌کرد. از نظر مطهری، غیرت نقشی بنیادین در حفظ پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و تداوم نسل‌ها ایفا می‌کند.

امام، مظهر غیرت

از نظر مطهری، امام مظهر کامل غیرت است. وی به غیرت امام حسین در روز عاشورا اشاره می‌کند و می‌گوید حتی دشمنان امام حسین نیز او را نماد کامل غیرت می‌دانستند و بر این باور بودند که غیرت امام حسین ایجاب می‌کند تا زمانی که جان در بدن دارد، اجازه ندهد به حریم اهل‌بیتش تعرض شود. به همین دلیل، در واقعه عاشورا، زمانی که دشمنان قصد آزمایش زنده‌بودن امام حسین را داشتند، به خیمه‌ها حمله بردند. امام حسین با وجود جراحات شدید و ضعف جسمانی، بر زانو ایستاد و با تکیه بر شمشیر، با صدای رسا و قوی اعلام کرد که جنگ آنان با او است، نه با زنان و کودکان بی‌دفاع.

بر اساس نظر مطهری، امام حسین در میدان نبرد هرگاه به سوی دشمن حمله می‌کرد، دشمنان از او فرار می‌کردند، ولی همواره مراقب بود که از خیمه‌ها فاصله نگیرد. این رفتار، تجلی غیرت امام بود. غیرت الهی به امام حسین اجازه نمی‌داد که در حیات خود، کسی به حریم اهل‌بیتش نزدیک شود. به همین دلیل، امام به اهل‌بیت دستور داد که هیچ‌گاه از خیمه‌ها خارج نشوند.

غیرت بی‌جا و افراطی

از نگاه استاد مطهری، غیرت باید در حد اعتدال باشد و افراط در آن عقلانی نیست و از نظر شرعی نیز ناپسند است. او به رفتار ابومسلم خراسانی اشاره می‌کند که در تلاش برای نشان‌دادن غیرت خود، به افراط روی آورده بود. ابومسلم زن خود را در یک خانه محصور کرده بود و اجازه نمی‌داد هیچ مردی حتی او را در چادر مشاهده کند. در شب زفاف، او زن خود را سوار بر اسب به خانه آورد و پس از پیاده شدن او، دستور داد که اسب را پی کنند تا هیچ مردی بعد از آن نتواند روی آن سوار شود. استاد مطهری تاکید می‌کند که چنین رفتارهایی غیرت محسوب نمی‌شود، بلکه حماقت و مخالف عقل است و از نظر شرع نیز پذیرفته نمی‌شود.

دلایل شکل‌گیری غیرت افراطی

مطهری به علل شکل‌گیری غیرت افراطی در طول تاریخ اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که این نوع غیرت، در برخی ادوار تاریخی، واکنشی است در برابر ظلم‌ها و تجاوزاتی که از سوی زورمندان نسبت به زنان صورت گرفته است. این رفتارهای ظالمانه باعث می‌شود که مردان برای جبران آن، به صورت افراطی وارد عمل شوند و یکی از پیامدهای این افراط، پنهان‌سازی زنان در حریم خانه به‌طور مفرط است.

منابع

• مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، صدرا، 1402ش.
• مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، صدرا، 1402ش.
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، ، تهران، صدرا، 1397ش.
• مطهری، مرتضی، پاسخ‌های استاد به نقدهایی بر کتاب مسئله حجاب، تهران، صدرا، 1368ش.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1400ش.
• مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، 1402ش.
• مطهری، مرتضی، خانواده و اخلاق جنسی، تهران، صدرا، 1401ش.
• مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا، 1402ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، 1400ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1402ش.
• مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران، صدرا، 1378ش.