لباس زنان ترکمن

لباس زنان ترکمن؛ تن‌پوش زنان ترکمن در استان‌های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی.

پوشش زنان ترکمن، نمونه‌ای زیبا و منحصر به‌فرد از هویت فرهنگی این قوم است. لباس‌های زنان ترکمن شامل روسری‌های رنگی، پیراهن‌های بلند و گشاد، شلوارهای راحت و جلیقه‌های تزئین‌شده هستند که هر کدام نمادی از تاریخ، ارزش‌ها و باورهای این مردم است. رنگ‌ها و طرح‌های لباس‌ها نه‌تنها زیبایی را به نمایش می‌گذارند بلکه حامل پیامی از طبیعت و زندگی‌اند. این پوشش‌ها در مراسم‌های فرهنگی و اجتماعی به‌عنوان ابزاری برای ابراز هویت اجتماعی نیز کاربرد دارند.

حفظ پوشش سنتی در فرهنگ ترکمن‌ها

زنان و دختران ترکمن، صرف‌نظر از سن یا شغل‌شان، همیشه به پوشیدن لباس‌های محلی پایبند هستند. مردم ترکمن بر این باورند که پوشیدن لباس‌های سنتی به زنان ارزش می‌بخشد و آن‌ها را در مسیر هویت و خودباوری استوار می‌سازد. ترکمن‌ها حفظ پوشش اسلامی را نشانه‌ای از احترام به دیگران می‌دانند.

بازتاب اعتقادات در لباس زنان ترکمن

نقش‌ها و نمادهای به‌کاررفته در لباس‌ها، ارزش‌های فرهنگی، اخلاقی، رفتاری و اعتقادی یک قوم را نشان می‌دهد. در نقش‌های ترکمنی، قدرت و نفوذ‌ اندیشه‌های عرفانی و اعتقادی دیده می‌شود که این نقش‌مایه‌ها از نظر معنایی و اعتقادی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و باور بافندۀ آن دارد و زیبایی دوچندانی به آن می‌دهد. نقوش کار شده روی لباس‌ها سادگی و بی‌آلایشی زن ترکمنی را نشان می‌دهد.

با توجه به اعتقاد این قوم به باورهای دورۀ پیش از اسلام، احترام به عناصر طبیعت و دورۀ پس از اسلام، نمادها و نشانه‌هایی متناسب با اعتقاد آن‌ها در پوشاک و هنرهای سنتی قوم ترکمن دیده می‌شود.

پوشاک زنان ترکمن، نماد فرهنگ و هنر

پوشاک زنان ترکمن نمادی از فرهنگ و هنر غنی این قوم است که طی قرون متمادی حفظ شده و همچنان در زندگی روزمرۀ مردم به کار می‌رود و علاوه‌بر تامین نیازهای فیزیکی، نماد هویت، سنت‌ها و تاریخ این قوم نیز به شمار می‌آید. مردم ترکمن از کوچک‌ترین جزییات، بیشترین استفاده را می‌برند و برای خود یک نماد ملی ثبت می‌کنند.

پوشاک مردم ترکمن بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی آن‌ها است. لباس‌های ترکمنی نه‌تنها زیبا هستند بلکه بیانگر ارزش‌ها، تاریخ و موقعیت اجتماعی فرد نیز می‌باشند. لباس زنان ترکمنی به‌عنوان ابزار مهمی برای بیان هویت فرهنگی، علاوه‌بر حفظ پوشش و راحتی، پیوند عمیقی با تاریخ و آداب و رسوم این قوم دارد و نمادی از هویت قومی و فرهنگی ترکمن‌ها است.

ویژگی‌های پوشاک ترکمن

پوشاک قوم ترکمن ویژگی‌های خاصی دارد که آشنایی با آن‌ها می‌تواند به حفاظت و ترویج پوشش این قوم کمک کند. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به استفاده از عناصر سنتی، کیفیت بالای محصولات، زمان صرف‌شده برای تهیه لباس، طراحی و خلاقیت، انواع سوزن‌دوزی‌ها، رنگ‌های به‌کاررفته در لباس‌ها و تطبیق آن‌ها با نیازهای اقشار مختلف اشاره کرد. این ویژگی‌ها نشان‌دهندۀ هماهنگی کامل بین فرم و محتوا است که موجب زیبایی و ارزشمندی لباس‌های ترکمنی می‌شود.

جایگاه رنگ در لباس زنان ترکمن

رنگ در پوشاک ترکمن بیانگر مفاهیم آرمانی در فرهنگ جامعه و نیز بازتابندۀ ویژگی‌های انسانیِ پوشندگان و جایگاه آنان در خانواده و جامعه است. رنگ‌ها حالات روحی اقوام را نشان می‌دهند و استفاده از آن میان زن و مرد و جوان و کودک متفاوت است. مثلاً نوعروسان برای این‌که خوشبخت شوند، شالی سبز به‌ دور کمرشان می‌بندند.

مفاهیم رنگ در لباس زنان ترکمن

رنگ‌ها علاوه‌بر زیبایی و شکوهی که به پوشش‌های ترکمنی می‌دهند، از نظر کاربردی نیز دربردارندۀ ارزش‌هایی در فرهنگ مردم جامعه هستند. وقتی لباس‌ها با فرهنگ جامعه و ویژگی‌های پوشندگان خود ارتباط پیدا می‌کنند، رنگ‌ها نیز معنای می‌یابند. به این صورت، رنگ‌ها با توجه به جنسیت، سن، موقعیت و جایگاه افراد معنا می‌یابند و از طریق زبان رمزی، ویژگی‌هایی مانند شرم و حیا، وقار و متانت، غرور و تکبر، عظمت و حقارت، مردانگی و زنانگی و شادابی و سرزندگی را به پوشندگان منتقل می‌کنند.

مفهوم رنگ قرمز

به‌دلیل آب‌و‌هوای سرد منطقه، ترکمن‌ها از رنگ‌های گرم مانند قرمز برای تن‌پوش‌های خود استفاده می‌کنند که موجب گرم‌تر شدن محیط از لحاظ روحی و بصری می‌شود.

مفهوم رنگ سفید

زمانی که زنان ترکمن به سن ۶۳ سالگی می‌رسند، تمام لباس‌های آنها از جمله یاشماق، بالاق و دیگر پوشاک به رنگ سفید درمی‌آید. در این سن، از ابریشم سفید برای لباس‌ها استفاده می‌شود و در صورت نبود آن، پارچه‌های معمولی سفید به‌کار می‌رود. رنگ سفید در فرهنگ ترکمن نمادی از پاکی و آرامش است و به‌دلیل تقدس خاصی که این رنگ در این فرهنگ دارد، تاکید زیادی بر استفاده از آن در پوشاک وجود دارد.

تغییر رنگ در پوشش ترکمنی

قبل از دوره قاجار، لباس‌های ترکمن‌ها عمدتاً از پارچه‌های دستباف زنان و به رنگ قرمز بودند؛ اما با آغاز دادوستد ایران و روسیه در دورۀ قاجار، پارچه‌های مخمل از بندر گمیشان وارد شده و استفاده از این پارچه‌ها در میان ترکمن‌ها رایج شد. از این زمان به بعد، رنگ سبز نیز به تدریج در پوشاک ترکمن‌ها رواج یافت.

انواع لباس زنان ترکمن

پوشاک محلی زنان ترکمن از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود: سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش زنانه. هر یک از این بخش‌ها نیز شامل اجزای گوناگونی است:

سرپوش‌های زنان ترکمن

کلاه و سربند زنان ترکمن معرف طایفه و نشان‌دهندۀ موقعیت زنان یا دختران متاهل است؛ در نتیجه سرپوش زنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و جزء مهم‌ترین پوشاک ترکمن به‌ شمار می‌رود.

کلاه بورک

کلاه یا عرقچین گرد، صاف و بدون برجستگی که مخصوص دختران است و تمام سطح آن با الیاف ابریشمی الوان دست‌دوزی شده است. در گذشته دختران تا قبل از ازدواج از این کلاه استفاده می‌کردند و بعد از ازدواج نیز این کلاه را از سر برداشته و کلاه دیگری روی سر قرار می‌دادند. عرقچین دختران با انواع سکه، پولک و زیورآلات نقره‌ای تزیین می‌شود و نقوش دست‌دوزی‌شدۀ روی آن نماد نیک‌بختی و پیروزی است.

کلاه حصیری

نوعی کلاه استوانه‌ای یا ذوزنقه‌ای‌ شکل و قارچ‌گونه است که قسمت بالای آن نسبت به پایین فراخ‌تر طراحی شده و زنان طایفۀ ساریق و تکه از آن استفاده می‌کنند. این کلاه از کاغذ، کرباس رنگ‌شده، ساقه‌های باریک نی و چوب جارو تهیه می‌شود.

خِساوه

نوعی کلاه قدیمی مخصوص زنان جوان طایفۀ یموت است که قسمت جلوی آن به‌صورت ذوزنقه‌ای بریده شده و با بالا رفتن، تنگ‌تر می‌شود. زنان، بالای این کلاه، خلعتی ابریشمی به رنگ سبز قرار می‌دهند که با سکه‌های نقره‌ای تزئین شده است.

چارقد (روسری)

چارقد زنان ترکمنی معمولاً زمینه‌ای مشکی یا رنگ‌های دیگر دارد و با نقش‌های درشت زرد و نارنجی تزیین می‌شود. زنان بر روی چارقدهای خود، روسری بزرگی قرار می‌دهند که تقریباً به‌اندازه نیمی از طول چادر است و با ریشه‌های بلند و نقوش گل‌های رنگی تزئین شده است. استفاده از رنگ زرد در چارقد زنان نمادی از آرامش، همدلی، طراوت و شادابی است.

پیشانی‌بند

دختران ترکمن پس از ازدواج از سربندهایی استفاده می‌کنند که به‌طور خاص دور سر پیچیده می‌شود. این سربندها که «آلین‌دانگی» نام دارند، در نحوه بستن و‌ اندازه آن‌ها میان طوایف مختلف ترکمن تفاوت‌هایی وجود دارد؛ برای مثال، پیشانی‌بند ترکمن‌های نخورلی از نی‌های بسیار ریز بافته می‌شود که روی آن با پارچه‌ای پوشانده شده و سپس زیورآلاتی به آن متصل می‌شود.

پیشانی‌بندهای نوعروسان بلند است و به‌تدریج که به میان‌سالگی می‌رسند، به ازای هر سال حدود دو انگشت از قد آن کم می‌شود که در زبان محلی به این سربندهای کوتاه تارک می‌گویند. سربند کوتاه زنان ترکمن به‌رنگ سیاه است که نشان از پختگی، کارکشتگی و مجرب‌بودن زنان دارد. پیشانی‌بند زنان جوان نیز اغلب به رنگ قرمز یا سفید است که رنگ قرمز آن نماد جوانی، طراوت و زیبایی و رنگ سفید آن نشان‌دهندۀ تجربه، آرامش، صفا و دوستی است.

یاشماق

طایفۀ گوگلان به پیشانی‌بندهای خود «توپی» می‌گویند که بر روی آن با کلاه یا روسری پوشانده می‌شود. در بالای این پیشانی‌بند، دستمالی بزرگ از جنس حریر یا نخ به‌نام «قین‌قاج» قرار می‌دهند که یک سر آن به پشت سر آویزان می‌شود و سر دیگر آن به‌طور کامل روی سر قرار می‌گیرد که به آن «یاشماق» گفته می‌شود.

زن ترکمن در فرآیند تربیتی خود، سکوت را از اجدادش به‌عنوان یک اصل فرهنگی می‌آموزد. برای یادآوری این نکته، او با استفاده از یاشماق، دهان خود را می‌بندد تا به خود یادآوری کند که باید به بزرگترها احترام بگذارد و تا زمانی که اجازه داده نشود، سکوت را حفظ کند.

در برخی طوایف ترکمن، رسم بر این است که زن را به‌گونه‌ای دفن می‌کنند که گوشه‌ای از لبه روسری‌اش دهانش را می‌پوشاند، این ادامه همان ادب و احترام است که ترکمن‌ها در زمان حیات نیز با استفاده از حجاب دهان، به‌عنوان نمادی از سکوت و احترام، آن را رعایت می‌کردند.

یالِق

نوعی روسری چهارگوش، نازک و نرم است که زنان و دختران اغلب در مراسم‌های عروسی یا حتی در منزل از آن استفاده می‌کنند. این روسری‌ها طرح و رنگ‌های متنوعی دارند و رنگ‌های رایج آن شامل قرمز، نارنجی و سبز است. امروزه یالق‌ها از کشورهای ترکمنستان و هندوستان به ایران وارد می‌شوند.

چاشو (چشو)

این روسری مربع‌شکل و ابریشمی، که در میان طایفۀ یموت رواج دارد، در دو نوع متفاوت به‌کار می‌رود. یکی از انواع آن ضخیم و با سوزن‌دوزی مفصل است، در حالی که نوع دیگر از ابریشم نازک تهیه می‌شود. روسری‌های ابریشمی نازک به دو نوع قیرمزی‌قینگاچ و کله‌قینگاچ تقسیم می‌شوند.

تن‌پوش‌های زنان ترکمن

زنان ترکمن با وجود تغییرات‌ اندک، لباس‌های عشیره‌ای و قومی خود را همچنان حفظ کرده‌اند. لباس‌های آن‌ها شامل لباس‌های کار، شهری، تشریفاتی و منزل است که بسته به سن و موقعیت افراد تفاوت‌هایی دارد:

کونُیک

کونیک از اجزای اصلی تن‌پوش زنان ترکمن و جزء پیراهن‌های اصیل و سنتی این قوم است. کونیک در گذشته از جنس ابریشم بوده و به‌وسیلۀ دستگاهی به‌نام تارا بافته می‌شده است. این پیراهن یقۀ گرد بدون برگردان دارد و در قسمت جلوی آن چاکی طراحی شده است. چاک این پیراهن برای دختران کوتاه است، اما برای زنان به‌منظور سهولت در شیردهی، تا نزدیکی شکم ادامه دارد.

پیراهن کونیک از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود: نِیگ (آستین)، یِنگ (پهلو) و آشری (دامن پیراهن). آستین‌های آن بلند است و در قسمت مچ تنگ می‌شود. کونیک جهت پوشیدگی بیشتر، قدی تا ساق پا دارد و دامن آن از طرفین گشاد است.

امروزه برای دوخت این پیراهن از پارچه‌های مختلف استفاده می‌شود و رنگ‌های آن معمولاً قرمز، زرشکی، بنفش، آبی و سبز با طرح‌های ساده یا راه‌راه است. دختران و زنان جوان به‌طور معمول از رنگ‌های روشن و شاد این پیراهن استفاده می‌کنند، در حالی که زنان مسن‌تر رنگ‌های تیره و سنگین‌تر را ترجیح می‌دهند. زنان طایفۀ یموت به این نوع پیراهن، کِتِنی یا قرمیزی می‌گویند.

زنان گاهی بر روی پیراهن‌های خود نیم‌تنه‌هایی می‌پوشند که در پشت آن با استفاده از زیورآلات، تصاویری شبیه سپر یا تیر و کمان طراحی شده است.

قوشاق

این کمربند یا شال سیاه‌رنگ، از جنس ابریشم است که زنان هنگام بارداری یا در حین انجام کارهای سنگین آن را روی پیراهن خود می‌بندند. بستن این کمربند روی پیراهن باعث کوتاه‌تر شدن قد پیراهن می‌شود و از دست و پا گیر شدن آن در حین کار جلوگیری می‌کند.

دون

دون از پوشش‌های مشترک میان زنان و مردان ترکمنی است. دون‌های زنانه از ابریشم تهیه می‌شوند و دارای دو نوع «گی‌ییم‌دون» و «قرمزدون» هستند. نوع اول بیشتر در مجالس و مهمانی‌ها استفاده می‌شود و مزین به پولک‌دوزی‌های زیبا است. نوعروس‌های زیبای ترکمن در روز عروسی خود قرمزدون بر سر می‌اندازند که دارای سوزن‌دوزی‌های زیبا و مزین به زیورآلات و سکه است.

چابیت

چابت نوعی قبا با یقه‌ای ساده و بدون برگردان است که جهت پوشیدگی بیشتر تا ساق پا می‌رسد و برای دوخت آن از پارچه‌های ابریشمی و مخملی استفاده می‌شود. به آستین‌های این قبا در زیر بغل زایده‌ای سه‌گوش از جنس پارچۀ قبا دوخته شده است. این قبا راسته و گشاد بوده و در پهلوهای آن چاک تعبیه شده است. مچ آستین، یقه، جلوی سینه تا انتهای دامن و اطراف چاک‌ها رودوزی‌هایی دیده می‌شود.

کُرته

کرته روپوش بلند و نوعی روسری است که ظاهری شبیه به کت دارد و زنان ترکمن به‌عنوان پوشش نهایی روی سر می‌اندازند.

چرپی یا سرپی

چرپی نوعی لباس جلوباز شبیه بارانی با آستین‎‌های بلند و بدون یقه است. زنان ترکمن چرپی را همانند چادر روی سر خود می‌اندازند. این پوشش از چند لایه پارچۀ به‌هم دوخته تشکیل شده که روی آن با انواع نقوش هندسی و گل و بوته سوزن‌دوزی شده است. چرپی از دو لایۀ آستر در داخل لباس و کتان یا ابریشم در لایۀ بیرونی تشکیل شده است. برای دوخت چرپی اغلب از پارچه‌هایی با رنگ‌های قرمز، سبز و سورمه‌ای سیر استفاده می‌شود. این پوشش را زنان میان‌سال به‌تن می‌کنند.

چِکمَن

قبای پشمی زنان ترکمن چکمن نام دارد و دارای دو نوع اینچه‌چکمن (چکمن نازک) و یِگین‌چکمن (چکمن ضخیم) است. چکمن نازک از پشم شتر بافته و سپس در فواصل چند سانتی‌متری، نخ ابریشمی به بافت آن اضافه می‌شود. چکمن ضخیم که در فصل زمستان به کار می‌رود، از پشم شتر کهنسال تهیه می‌شود.

بالاق

شلوارهای سوزن‌دوزی شدۀ زنان و دختران ترکمنی بالاق نام دارد. به‌دلیل بلندی پیراهن‌ها، شلوارها بالاتر از ساق پای زنان قرار می‌گیرد. قسمت انتهای این شلوارها تنگ است و حدود چند سانتی‌متر دمپای آن سوزن‌دوزی شده است.

جنس و رنگ پارچۀ این شلوارها متنوع است؛ بالای بالاق از پارچۀ چیت، میان‌ساق آن از کتان یا پارچۀ نخی و پایین آن با دو لایۀ پارچۀ نخی و چیت برای آستر دوخته می‌شود.

پای‌پوش‌های زنان ترکمن

دولاق

در گذشته زنان ترکمن پارچه‌ای را دور پای خود می‌پیچیدند که دولاق نام داشت. دولاق‌ها از جنس پنبه یا کتان هستند که به‌صورت چندلایه به دور پا پیچیده می‌شود تا محافظ پای زنان در سرما باشد. زنان ترکمن از جوراب‌های بافتنی نیز استفاده می‌کنند که برای بافتن آن از ۴ تا ۵ رنگ الیاف استفاده می‌شود که روی آن با اشکالی از حیوانات و گیاهان تزیین شده است.

کفش

کفش زنان ترکمنی دارای پاشنه بلند و نوک برگردان است که به آن «گل‌میخ‌لی» یا «قرمه‌کوش» گفته می‌شود. این کفش به دست کفاشان ماهر و محلی دوخته می‌شود.

لباس عزاداری زنان ترکمن

ترکمن‌ها در زمان عزاداری، از لباس‌های ساده و بدون نقش و سوزن‌دوزی به‌نام یلک یا از لباس‌های کهنه که نماد دل‌شکستگی و سوگواری‌شان است، استفاده می‌کنند. به‌طور معمول، زنان ترکمن تا چهل‌ام درگذشت فرد متوفی، لباس جدیدی نمی‌پوشند و تنها همان لباس روز نخست را شسته و دوباره به تن می‌کنند.

فلسفه نقوش در لباس زنان ترکمن

در پوشاک ترکمن، انواع سوزن‌دوزی با نقوش زیبا و پیچیده به‌طور گسترده‌ای رواج دارد. تمامی ایلات ترکمن سرپوش‌ها و تن‌پوش‌های خود را با گلدوزی تزیین می‌کنند. از جمله نقوش سوزن‌دوزی شده در پوشاک ترکمن می‌توان به نقوش قوچان، باغ‌نقش، قوش‌قانات، اردک‌نقش، عینک‌نقش، موی‌نقش و دیگر طرح‌های زیبا اشاره کرد. معروف‌ترین نقش‌های ترکمنی قیچ، قوچ، قوس قزح و لنگر است.

ترکمن‌ها از اقوامی هستند که هر نقش و فرم در پوشاک‌شان دارای مفهوم و فلسفه خاصی است. نقش «شاخ قوچ» جایگاه ویژه‌ای در نقش و نگار ترکمنی دارد و نماد برکت و نشانۀ نعمت الهی، سنبل باروری و احترام به نیاکان است.

نقش «گل آیدی» در بقچه عروس برای همیشه خندان بودن و نازا نشدن عروس، نقش «ساری ایچان» برای جلوگیری از گزش حشرات موزی مانند عقرب، و نقش «اوق‌گوزی» در لباس پسر بچه‌ها برای افزایش شجاعت آن‌ها، از جمله نمادهای فرهنگی قابل ذکر به شمار می‌آیند.

نقوش لباس زنان ترکمن؛ نماد طبیعت

زنان ترکمن بیشتر از نقوش گل و گیاه بر روی لباس‌های خود بهره می‌برند؛ چرا که شخصیت و تفکر آنان با طبیعت پیوندی عمیق دارد و برای آن‌ها طبیعت نماد جاودانگی است.

تغییرات پوشاک مردم ترکمن

پوشاک قوم ترکمن در سه دهه اخیر تغییراتی را تجربه کرده است. از مهم‌ترین این تغییرات می‌توان به ترکیب طرح‌های سنتی و مدرن اشاره کرد. همچنین، به‌دلیل افزایش هزینه‌ها در طراحی نقوش پیچیده، میزان سوزن‌دوزی‌ها کاهش یافته است تا مردم بتوانند این پوشاک را با قیمتی مناسب‌تر تهیه کنند. از دیگر عوامل مؤثر در تغییر پوشاک ترکمن‌ها می‌توان به گسترش فرهنگ مدرن، تاثیر هویت‌های نوین، نفوذ رسانه‌ها و فناوری، و همچنین عدم برندسازی و گسترش بازار لباس‌های محلی اشاره کرد.

جایگاه ابریشم در پوشاک ترکمن‌ها

کرم ابریشم برای مردم ترکمن جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا آن را نماد حضرت ایوب و یادگار داستان صبر او می‌دانند. به همین دلیل، لباس‌های ابریشمی نه تنها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ بلکه اعتقاد دارند که پوشیدن ابریشم پاداش و ثواب دارد.

از همین‌رو، بیشتر لباس‌های قوم ترکمن از ابریشم خالص ساخته می‌شود. زنان ترکمن بخشی از سال را به پرورش کرم ابریشم اختصاص می‌دهند و طایفه‌های یکجانشین ترکمن به تولید ابریشم مشغول هستند، زیرا کاشت درخت توت، نگهداری از آن و پرورش کرم ابریشم نیاز به یکجانشینی دارد. برای تهیه پارچه‌های ابریشمی، از دستگاهی به نام «تارا» استفاده می‌شود و سپس این پارچه‌ها توسط هنرمندان ماهر این منطقه به لباس‌های سنتی تبدیل می‌شوند.

استفاده از چشم‌زخم در پوشاک زنان ترکمن

زنان ترکمن برای رفع شر و محافظت از چشم زخم، از چوبی انعطاف‌پذیر به‌نام «تقدن» استفاده می‌کنند. آنان با این چوب، علامت سه‌گوش ساخته و به‌همراه مهره به پشت لباس کودکان، کلاه دختران و لباس زنان حامله می‌دوزند.

الگوهای توسعۀ پایدار در پوشاک مردم ترکمن

شیوۀ زندگی عشایری و نیمه‌عشایری ترکمنان و همچنین کوچ‌رو بودن آن‌ها سبب تقویت پایداری و ارتباط این مردم با محیط‌زیست خود شده است. مردم ترکمن برای تهیۀ پوشاک خود به خودکفایی رسیده‌اند و این امر نشان از دانش بومی و غنی این قوم در تعامل با محیط اطراف خود دارد:

پایداری زیست‌محیطی

با مطالعه در زمینۀ پوشاک می‌توان به مزایای زیست‌محیطی با افزایش طول عمر لباس و استفادۀ مجدد از آن به‌منظور کاهش مصرف مواد، انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای برای تولید منسوجات رسید. ترکمن‌ها تمامی مراحل تولید پوشاک از ریسندگی، رنگرزی، بافت‌ پارچه تا طراحی و دوخت را بر عهدۀ زنان و دختران ترکمنی می‌گذارند. رنگرزی الیاف پارچه‌ها با استفاده از رنگ‌های طبیعی، گیاهی و حیوانی انجام می‌شود.

پس از رنگرزی و دوخت، برای استحکام و ماندگاری، لبۀ آستین، دمپای شلوار، لبۀ یقه و چاک‌های پیراهن را با سوزن‌دوزی‌های پیچیده تزیین می‌کنند. سپس پارچه‌ای گلدار را به‌عنوان آستری داخل پیراهن می‌دوزند تا علاوه‌بر زیبایی مانع سایش و پارگی لباس شود و بتوانند پس از چند بار استفاده، کاربرد آن را تغییر داده و به چرخۀ مصرف بازگردانند. این امر سبب کاهش هزینه‌های زندگی و تولید پسماند می‌شود. برای مثال زنان ترکمن قسمت‌های کهنه و آسیب‌دیدۀ لباس را به یک تکه پارچۀ جدید جهت پر کردن انواع کوسن یا بالشت به‌کار می‌برند.

پایداری اقتصادی و اجتماعی

زنان و مردان ترکمن فعالیت‌های مخصوص به خود را دارند؛ مثلاً مردان کارهای کشاورزی و دامداری انجام می‌دهند و زنان به کارهایی چون قالی‌بافی، نمدمالی، آشپزی، رنگرزی و تهیۀ پوشاک مشغول هستند. داشتن نیروی کار فراوان (اعضای خانواده) در اقتصاد ترکمن نقشی اساسی دارد؛ بنابراین هرچه تعداد اعضای یک خانواده بیشتر باشد، درآمد آن خانواده نیز بیشتر است.

زنان و دختران در اقتصاد خانواده نقش مهمی دارند. مثلاً زنان ترکمن برای تزیین لباس‌های خود، به‌جای استفاده از پلاک‌های نقره از سکه‌های نقره‌ای دوران پهلوی اول استفاده می‌کنند. استفاده از سکه در لباس ترکمنی نشان از دارایی و ثروت و موقعیت اجتماعی زنان است.

پایداری فرهنگی و زیبایی‌شناسی

رمز پایداری مردم هر منطقه، ارتباط فرهنگی آنان با طبیعت اطراف است و این امر به‌خوبی در فرهنگ ترکمنان دیده می‌شود؛ چراکه پوشاک ترکمن از خاستگاه فرهنگی، قومی، اقلیمی و اقتصادی تاثیر پذیرفته است. پوشاک ترکمن سرشار از نمادها و نشانه‌هایی است که تصویر روشنی از هویت مردم این خطه را نشان می‌دهد.

مردم ترکمن در همۀ مکان‌ها و مراسم‌ها از پوشش محلی خود استفاده می‌کنند. پایداری فرهنگی نشان‌دهندۀ میزان رضایت مردم از سطح کیفیت پوشاک آنان است. پایداری زیبایی‌شناسی در پوشاک ترکمن شامل سادگی، تعادل، هماهنگی، حفظ هویت قومی، وحدت، ماندگاری و بهیافت پوشاک است.

منابع

• امیدی، ناهید، دیده و دل و دست (پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان)، مشهد، به‌نشر، 1382ش.
• امیدی‌فروتقه، زهره و دیگران، «بررسی سرپوش زنان کرد، ترک و ترکمن شمال خراسان در سدۀ اخیر»، تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، 1401ش.
• بابایی، پروین و اکبری، فاطمه، «زیبایی و منزلت؛ بررسی جایگاه سکه در زیورآلات و تزیینات پوشاک زنان در ایران»، فرهنگ مردم ایران، 1396ش.
• «باورهای عجین شده با پوشاک ترکمن»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1399ش.
• «تحلیل و بررسی پوشاک قوم ترکمن در استان گلستان»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1400ش.
• تیمورنژاد، عظیمه، «فرهنگ‌شناسی پوشاک زنان ترکمن ایران»، سیزدهمین کنفرانس بین‌المللی زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ، 1401ش.
• حسنی، غلامرضا، «روند و فرآیند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایران با تاکید بر قوم ترکمن»، 1388ش.
• حیدری، احمد، تحلیل مردم‌شناختی پوشاک سنتی ایل یموت، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز، 1382ش.
• «روسری ترکمن؛ نماد هویت فرهنگی»، خبرگزاری انشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1403ش.
• شفرد، راوناو رابرت، هزار نماد در هنر و اسطورۀ شکل به چه معناست، ترجمۀ آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی، تهران، نی، 1393ش.
• ذباح، الهام و حاتم، غلامعلی، «جستاری بر مفاهیم نقوش سوزن‌دوزی ترکمنان گنبد کاووس»، نشریۀ علمی وزارت علوم، 1392ش.
• رستمی، مصطفی و میر، طاهره، «تاثیر عقیده‌ها و باورهای دینی بر آرایه‌های زیورآلات ترکمنی»، هنرهای حوزۀ کاسپین، 1398ش.
• زمانی، زهرا، پوشاک زنان در استان گلستان (ترکمن، شاهکوه، قزاق، قزلباش، کتول)، پایان‌نامۀ دوررۀ کارشناسی‌ارشد، شیراز، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز، بهمن 1390ش.
• قرنجیک، عبدالمجید و بدوی، سیدعلی، «بررسی ارتباط میان ویژگی‌های قومی-فرهنگی و شاخص‌های ذهنیتی کیفیت زندگی در نواحی روستایی مطالعۀ موردی: دهستان جعفربای جنوبی شهرستان ترکمن، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا»، 1393ش، ص56.
• قوی‌پنجه، زهرا، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، 1394ش.
• گرترود، جابز، فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور، ترجمۀ محمد‌رضا بقاپور، تهران، اختران، 1395ش.
• گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها، تهران، علم، 1366ش.
• «لباس زنان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• «لباس محلی مردم ترکمن»، وب‌سایت ملل‌پرشین، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1403ش.
• لوگاشوا، بی‌بی رابعه، ترکمن‌های ایران (پژوهش تاریخی-مردم‌شناسی)، ترجمۀ سیروس ایزدی و حسین تحویلی، تهران، شباهنگ، 1359ش.
• «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت‌های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
• محمدی، رامونا، پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، تهران، جمال هنر، 1388ش.
• محمدی‌سیف، معصومه، جامعه‌شناسی پوشاک سنتی و زیورآلات زنان ایران‌زمین، تهران،‌اندیشۀ احسان، 1398ش.
• مسیبی، مهشید و مونسی‌سرخه، مریم، «بازخوانی ابعاد توسعۀ پایدار در پوشاک سنتی ترکمنان ایران»، مطالعات میان‌فرهنگی، 1401ش.
• مهدی‌زاده، زهرا، «تابش اعتقادات کهن قوم ترکمن از دریچۀ پوشاک»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1399ش.
• میرنیا، علی، نگاهی به فرهنگ عامۀ مردم خراسان: جغرافیای خراسان، تهران، سخن‌گستر، 1381ش.