لباس زنان لکی

لباس زنان لکی؛ تن‌پوش زنان لک در استان‌های کرمانشاه، لرستان، ایلام و همدان.

پوشاک زنان لکی از تنوع و گوناگونی بالایی برخوردار است و نمادی از هویت فرهنگی و اجتماعی این قوم به ‌شمار می‌آید. این پوشش نه‌تنها در جشن‌ها و مراسم عروسی، بلکه در زندگی روزمره نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که نشان‌دهندۀ پیشینۀ غنی و فرهنگی ریشه‌دار این مردم است. از مهم‌ترین سرپوش‌های زنان لکی، پارچۀ ابریشمی خاصی به‌نام «گُلوَنی» است که به‌روش‌های مختلفی مانند دوخلیفی، چهارکلاخی، کج‌کلاخی، سرون‌شور و شل و میل روی سر بسته می‌شود. گلونی علاوه بر زیبایی، نمادی از پوشیدگی و ایستادگی قوم لک در برابر چالش‌های فرهنگی و هویتی است. مردم این قوم هرساله در روز ۲۶ اردیبهشت با سر کردن گلونی، ارزش و اهمیت این میراث گران‌بها را گرامی می‌دارند.

تنوع در پوشش قوم لک

لباس‌های محلی قوم لک به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی، همواره مورد توجه و استقبال جامعه بوده است. تنوع و گوناگونی در پوشاک این قوم، بازتابی از فرهنگ غنی و ریشه‌دار آن است و ارتباط عمیق مردمان این سرزمین را با تاریخ و هویت‌شان آشکار می‌سازد.

لباس قوم لک، نماد هویت فرهنگی

پوشاک مردم لک نه‌تنها بازتابی از هویت فرهنگی آنان است؛ بلکه بیانگر آداب و رسوم زندگی روزمره و مناسبت‌های ویژه‌شان نیز به ‌شمار می‌آید و پیوند عمیق این قوم را با تاریخ و فرهنگ غنی خود نشان می‌دهد.

انواع پوشاک زنان لک

پوشش زنان لک در سه بخش سرپوش، تن‌‌پوش و پای‌پوش، شامل موارد زیر است:

گُلوَنی

نوعی پارچۀ ابریشمی که زنان لک آن را به دور سر می‌بندند. گلونی به‌رنگ‌های مختلف است که به روش‌های مختلفی گره زده می‌شود. گاهی‌اوقات زنان لک، چهار تخته گلونی را به‌هم می‌دوزند تا به سربند بزرگتری تبدیل شود. بزرگی این سربندها متاثر از موقعیت اجتماعی و سن زنان است. سربندها معمولاً با ترکیبی از رنگ‌های قرمز، سفید و مشکی دوخته می‌شوند. نوعی از گلونی نیز در هرات تولید می‌شود که به گلونی هراتی مشهور است.

لَچِک

پارچه‌ای است مربع‌شکل که زنان آن را به‌شکل مثلث درآورده و روی سر می‌اندازند. لچک زنان لکی از جنس پنبه است و معمولاً در منزل استفاده می‌شود؛ چراکه هم راحت‌تر و هم ارزان‌تر از سایر سربندها است.

کَت/ امیری

زنان لک‌زبان در عزاداری‌ها پارچه‌ای ابریشمی و بلند که ترکیبی از رنگ‌های مشکی و جگری است، روی سر قرار می‌دهند. کت مخصوص زنان میانسال است که علاوه‌بر سربند از آن به‌عنوان چارقد نیز استفاده می‌شود و آن را روی دوش می‌اندازند.

کلهُر

سربندی ابریشمی و مربع‌شکل است که زنان مسن از آن استفاده می‌کنند. گاهی برای بزرگ‌تر شدن، دو یا چهار تخته از این سربند را به هم متصل می‌کنند.

کلاخی

همان گلونی کلاقه‌ای که بیشتر در کارگاه‌های آذربایجان تولید شده و پس از ورود به مناطق لک‌نشین، متناسب‌ با گویش محلی آنان به کلاخی تبدیل شده است.

حریری

به پارچۀ ابریشمی و باارزشی گفته می‌شود که زمینه‌ای به‌رنگ سیاه دارد و دور تا دور آن به‌وسیلۀ نوارهایی باریک به‌رنگ سبز و قرمز تزیین شده‌اند.

علیخانی

از پارچه‌های ابریشمی که اغلب زن‌های لک کرمانشاه به‌عنوان گلونی از آن استفاده می‌کنند. زمینۀ این پارچه به‌رنگ سیاه است و حاشیۀ نواری به‌رنگ قرمز دارد.

تکاری

پارچه‌ای با نوارهای مشکی است که زنان مسن آن را در مواقع عزا روی دوش خود می‌اندازند. آنان گوشه‌های تکاری را در قسمت جلوی بدن به‌حالت ضربدری گره می‌زنند. امروزه چادرهای معمولی جایگزین تکاری شده است.

جومه/ کِراس

پیراهن در زبان لکی کراس نام دارد. کراس نوعی پیراهن بلند تا روی مچ پا که زنان لک‌زبان آن را می‌پوشند. یقۀ این پیراهن گرد و جلوی آن تا نزدیک سینه چاک دارد. گاهی نیز به‌جای چاک یقه‌ای سه‌گوش از پهلوی گردن طراحی شده است. اغلب پیراهن‌های زنان لکی با پارچه‌هایی از رنگ‌های شاد دوخته می‌شود. در زبان لکی این مدل پیراهن‌ها که بسیار بلند است و تا روی زمین کشیده می‌شود، «زمین‌مال» می‌گویند.

پیراهن‌ها از انواع مختلف کِراس مخمل و کِراس تریژبالا تهیه می‌شود که زنان نوع مخملی آن را در جشن‌ها و عروسی‌ها می‌پوشند. به پیراهنی که پارچه‌ای مثلث‌شکل به حلقۀ آستین آن دوخته شود تا سبب گشادی و راحتی در حین کار شود، کراس تریژبالا می‌گویند.

نقوش به‌جامانده از پوشاک دوران ماد و هخامنشیان نشان می‌دهند که پیراهن زنان این دوره‌ها ساده، بلند و دارای چین‌هایی در قسمت کمر بوده است. به همین دلیل، پیراهن محلی زنان لک شباهت زیادی به پوشش این دوره‌ها دارد.

جلیقه

جلیقۀ زنان لکی از پارچۀ مخمل کشی تهیه می‌شود که دارای یقۀ هفت بوده و اطراف آن دو جیب طراحی شده است. داخل جیب‌ها آستردوزی شده و پشت آن با استفاده از پنبه و خورده‌های پارچه آجیده‌دوزی یا پنبه‌دوزی شده و سرتاسر آن را بخیۀ ساده می‌زنند. جلیقۀ دختران و زنان جوان به‌رنگ قرمز و زنان مسن به‌رنگ سورمه‌ای و مشکی است.

کُلنجه

از تن‌پوش‌های جلوباز و بدون آستین زنان لکی است که معمولاً در زیر سرداری و روی پیراهن پوشیده می‌شود. قسمت جلوی آن اغلب با سکه‌های قدیمی، سکه‌دوزی می‌شود. جنس کلنجه معمولاً از مخمل‌های بدون طرح و به‌رنگ‌های سبز، مشکی و قرمز انتخاب می‌شود.

ژیرجامه

زیرپیراهنی زنان لکی ژیرجامه نام دارد که جنس آن از شال یا پارچه‌های پنبه‌ای انتخاب می‌شود. آستین‌های زیرپیراهن کوتاه و بلندی آن تا زیر زانو است. یقۀ این تن‌پوش گرد و دور تا دور آن با نوارهای رنگی تزیین شده است.

چارشو

زنان لر و لک برای حفظ پوشش بیشتر، از چادری به نام «چارشو» استفاده می‌کنند که به شکل مستطیل بوده و طول آن حدود یک متر و نیم و عرض آن بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر است. طریقۀ استفاده از آن بدین‌گونه است که ابتدا آن را سه‌گوش تاه کرده و بر روی سر‌انداخته و در قسمت جلوی گردن تاب می‌دهند و در پشت گردن گره می‌کنند. رنگ چارشو معمولاً سیاه‌رنگ حاشیه‌دار، قرمز و در انواع گلدار تهیه می‌شود. در اشتر به این نوع چادر «فوته» می‌گویند.

سرداری

لباس سنتی زنان لک سرداری نام دارد که بلندی آن تا زیر زانو می‌رسد و زنان آن را روی لباس‌های دیگر خود می‌پوشند. علت نام‌گذاری این لباس زیبا به سرداری این است که شبیه به لباس بزرگان و سرداران است. جنس این لباس از پارچۀ مخمل و رنگ‌های شاد انتخاب می‌شود.

این لباس آستین‌بلند، دارای سردست و یقه از جنس مخمل رنگی که با مخمل اصلی هماهنگ باشد و یراق‌دوزی و نواردوزی به‌پهنای دو الی سه انگشت در دوطرف سرداری، دور دامن و آستین. در صورتی که موقعیت اقتصادی خوبی داشته باشند در این صورت به آن سرداری دواخراجه گفته می‌شود.

پاونیک

این نوع شلوار مخصوص عروس‌ها و زنان جوان است و به رنگ‌های قرمز و سبز دوخته می‌شود. لبه پایین شلوار آستر زده می‌شود و سپس با فرم‌های خاصی منجوق‌دوزی می‌شود.

دَرپااوریشِم

نوعی شلوار زنانه که از دو قسمت و دو رنگ تشکیل شده است؛ جنس این شلوار از دمپا تا بالای زانو از جنس مخمل یا پارچه‌های ابریشمی مزین به نواردوزی است. از بالای زانو تا کمر نیز از پارچه‌ای از جنس چیت دوخته می‌شود. مچ پای این شلوار به دو شیوۀ هوارپا و جُرپا تزیین می‌شود. در روش هوارپا مهره‌های ریزی در دو ردیف چهارتایی به‌صورت کج به مچ پای شلوار دوخته می‌شود. در روش جُرپا نیز از مهره‌های ریز رنگی در هشت ردیف بالای هوارپا برای تزیین استفاده می‌شود.

شوال

شلوار اصلی زنان لک، شلواری است که قسمت بالای آن گشاد و پهن بوده و در طرفین آن، از زانو تا بالا، مرغک‌هایی دوخته شده که به آن «مین‌پا» می‌گویند. ساق‌های این شلوار به‌شکل ذوزنقه‌ای است. قسمت کمر این شلوار نیز برشی ذوزنقه‌ای دارد که به «وَچ» معروف است. زنان مسن قسمت زانو تا پای شلوار را از پارچه‌های تیره‌رنگ انتخاب می‌کنند. دمپای شلوار نیز با پارچۀ چیت گلدار دوخته می‌شود.

کوش (کفش)

به کفش در زبان لکی کوش گفته می‌شود. کفش زنان این منطقه را به روش‌های گوناگونی می‌سازند. برخی از این کفش‌ها شامل تابیده‌چِن، آژیه و اورسی است.

اورسی

اورسی از سایر کفش‌های زنان لک ارزش بیشتری دارد، از جنس چرم ساخته شده، پاشنه بلند و تخته‌ای از جنس لاستیک دارد. این کفش همچنین برای مهمانی‌ها و جشن‌ها مناسب است.

تزیینات و زیورآلات لباس زنان

زنان لک به‌دلیل ذوق و سلیقۀ خود برای تنوع و خاص بودن، لباس‌های خود را به سکه‌های قدیمی، پولک و یا یراق مزین می‌کردند. زنان طبقۀ مرفه سکه‌های قدیمی را روی پارچۀ مشکی می‌دوختند و حلقه‌های سکه را به دور یقۀ پیراهن آویزان می‌کردند. بدین‌صورت که سکه‌ها به گردن می‌چسبید که در اصطلاح «یخه‌دشتکی» نام داشت. زنانی که وضعیت مالی خوبی نداشتند فقط یک سکۀ دوریالی را به یقۀ پیراهن می‌دوختند.

قدمت گلونی

نقش‌برجسته‌هایی که از قوم کاسیت‌ها در منطقه زاگرس کشف شده و قدمت آن‌ها به ۸۰۰۰ سال پیش در ایران می‌رسد، پوشش کامل یک زن در آن دوران را به تصویر می‌کشد. در این نقش‌برجسته، گلونی زن به شیوه‌ای نشان داده شده که امروزه نیز زنان به همان روش به سر می‌بندند، و این امر به‌عنوان سندی تاریخی از قدمت گلونی محسوب می‌شود.

اهمیت گلونی

استفاده از گلونی میان مردم قوم لک از گذشته‌های دور رایج بوده است. گلونی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه علاوه‌بر جنبۀ کاربردی آن، به نمادی از شرافت، نجابت و برازندگی در میان اهالی قوم لک تبدیل شده است. برخی رفتارهای نمادین مردم این منطقه تحت‌تاثیر جایگاه ارزشمند گلونی است. اهمیت گلونی به‌حدی است که مردم محلی از آن در ترانه‌های خود استفاده می‌کنند. تک‌بیتی‌های فراوانی نیز دربارۀ اهمیت و جایگاه گلونی سروده شده که سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعد منتقل شده است و گنجینه‌ای مهم از فرهنگ شفاهی قوم لک به شمار می‌رود.

گلونی؛ نماد مقاومت و ایستادگی

امروزه گلونی به‌عنوان نمادی از فرهنگ غنی قوم لک به شمار می‌رود. این پوشش سنتی علاوه‌بر این که وسیله‌ای برای زیبایی و تمایز زنان لک محسوب می‌شود، نشانه‌ای از مقاومت و ایستادگی این قوم در برابر تغییرات و دگرگونی‌های هویتی است. گلونی، تجلی‌گر درخشش فرهنگی زاگرس و یادآور اهمیت حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی گذشتگان است که با وجود تمام سختی‌ها هنوز هم در دل فرهنگ و مردم این قوم جاودانه مانده است.

شیوه‌های بستن گلونی در میان زنان

زنان ایل لک به پنج روش گلونی را روی سر می‌بندند شیوۀ بستن گلونی و طرح‌های روی آن در بین زنان به جایگاه سنتی آنان نیز بستگی دارد؛ برای مثال دختران و زنان جوان از مدل‌ها و طرح‌های شادتر و زنان میانسال از مدل‌ها و طرح‌های ساده‌تری استفاده می‌کنند:

روش دوخلیفی با دوگرهی

در این نوع روش بستن، قسمت بالای پیشانی دو گره به‌صورت ضربدری زده می‌شود. این نوع روش بستن بیشتر در میان زنان ایل ترکاشوند دیده می‌شود.

روش چهارکلاخی

دیگر روش بستن سربند در میان زنان «چهارکلاخی» است که در آن چهار گلونی را به هم گره می‌زنند تا به سربند بزرگتری تبدیل شود و هنگام بسته شدن حالتی شبیه تاج پیدا کند. چهارکلاغی اغلب توسط ایل‌های دافان و کلهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش کج‌کلاخی

نوع دیگری از بستن سربند گلونی به «کج‌کلاخی» یا «سروندار» معروف است. در این روش زنان قسمت بالای گلونی را طوری می‌بندند که به‌سمت چپ متمایل شود، تا نمایی زیباتر و باوقارتر به زنان لکی بدهد.

روش سرون‌شور

سرون‌شور روش دیگری از بستن گلونی است که در آن چند گلونی را به‌هم گره می‌زنند و پس از روی سرنهادن، دنبالۀ آن از پشت سر تا نزدیک زمین آویزان است.

روش شل و میل

زنان در منزل گلونی را به‌روش «شل و میل» روی سر می‌بندند؛ به‌طوری که آن را به‌صورت شل گره می‌زنند و گوشه‌های آن به دور گردن می‌افتد.

ثبت ملی بستن گلونی

شیوه‌های بستن گلونی، روشی سنتی و رایج در فرهنگ مردم این قوم است. این میراث گرانبها در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۹۷ش به نام مردمان قوم لک ثبت و در فهرست آثار ناملموس کشور قرار خواهد گرفت. به گفته کارشناسان فرهنگی ثبت این رویداد مهم در تاریخ ایران، زمینه‌ساز فرصت‌های ویژه برای تقویت فرهنگ و هویت قوم لک خواهد بود و سبب تشویق نسل جوان به حفظ و گسترش این فرهنگ غنی خواهد شد.

روز ملی گلونی

۲۶ اردیبهشت روز ملی گلونی است که هر ساله زنان و دختران لک و لر با سر کردن این سرپوش سنتی یاد و نام این اثر ارزشمند و فاخر را گرامی می‌دارند.

برگزاری همایش بزرگ گلونی

در ۱۸ شهریور ۱۴۰۳ مراسمی با محوریت عفاف و حجاب با حضور فعالان اجتماعی و فرهنگی قوم لک در کرج برگزار شد. هدف از برگزاری این همایش حفظ و ترویج فرهنگ بومی به‌منظور انتقال آن به‌نسل‌های آینده، همبستگی و اتحاد و همچنین افزایش شناخت و آگاهی مردم بود.

منابع

• آرین‌پو، افسانه، «بررسی هویت فرهنگی قوم لر و قوم لک با تکیه بر پوشاک»، پایان‌نامۀ دوررۀ کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، بهمن 1400ش.
• بیرانوند، میثم، شناخت لرستان و شهرهای آن، خرم‌آباد، اردیبهشت جانان، 1390ش.
• پارسا، بهجت‌الله، لرستان در باستان و امروز، خرم‌آباد، شاپورخواست، 1388ش.
• «جشنوارۀ ملی گلونی برگزار شد»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1401ش.
• خان‌محمدی، محمدحسین و دولتی‌سیاب، اکرم، «جایگاه پوشش سنتی لک‌زبانان لرستان در تک‌بیتی‌های آنان»، فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 1395ش.
• دوستی، اکرم، مردم‌شناسی ادبیات لکی، خرم‌آباد، سپهر ادب، 1392ش.
• زینی‌پور، مهدی، پوشش سنتی لک و لر، روزنامۀ کاسیت، 1393ش.
• شهشهانی، سهیلا، تاریخچۀ پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374ش.
• ضیاء‌پور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاهای ایران، تهران، فرهنگ و هنر، 1346ش.
• عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، شاپورخواست، 1387ش.
• «گلونی و جایگاه فرهنگی و اجتماعی آن در میان قوم لک»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1403ش.
• نوری، علی، «پوشش مردمان قوم لک»، وب‌سایت لک لکستان، تاریخ درج مطلب: 26 ژانویه 2025م.
• نوری، علی، «گلونی حجاب چند هزار ساله قوم کهن لک نماد فرهنگ و تاریخ لکستان»، وب‌سایت لک لکستان، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1403ش.
• نوری، علی، «گلونی میراث فرهنگی و هویتی مردمان قوم لک»، وب‌سایت لک لکستان، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1403ش.
• نوری، علی، «مراسم بزرگداشت گلونی در کرج با محوریت حجاب و عفاف»، وب‌سایت لک لکستان، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1403ش.