لباس زنان کرد شمال خراسان

لباس زنان کرد شمال خراسان؛ پوشش زنان کرد در منطقة شمال خراسان.

پوشاک کردهای شمال خراسان تحت تاثیر شرایط جغرافیایی و فرهنگی از نظر شکل و ساختار متفاوت است. پوشش زنان کوچنده، دارای تزیینات مختصر با تنوع رنگی وسیع و پوشش زنان یکجانشین، پر نقش‌ونگار‌تر و دارای تزیینات بیشتری است. رنگ سرخ به‌طور مشترک در لباس زنان دو گروه دیده می‌شود که جزء مهم‌ترین و اصلی‌ترین رنگ‌ها است و نمادی زمینی دارد.

تاثیر موقعیت جغرافیایی بر لباس زنان کرد شمال خراسان

کردهای شمال خراسان به کُرمانج معروف‌اند که در دو استان خراسان شمالی و خراسان رضوی و بیشتر در شهرهای قوچان، کلات، شیروان، سبزوار و نیشابور زندگی می‌کنند. کردهای کرمانج خراسان از قدیمی‌ترین قبایل آریایی‌اند که هم به‌صورت کوچ‌نشینی و هم به‌صورت یکجانشینی در شهرها و روستاها سکونت دارند و به‌دلیل قرارگیری کردها در جغرافیای فرهنگی گوناگون، مهاجرت قومیت‌های مختلف و تفاوت در سبک زندگی آن‌ها (کوچ‌نشینی و یکجانشینی) فرهنگ‌ها و پوشش‌های مختلفی را در این منطقه به‌وجود آورده است. تولید پشم گوسفند، پرورش نوغان و کرم ابریشم و کاشت محصولات کشاورزی نظیر پنبه باعث شده که زنان در تولید تن‌پوش‌ها، پاپوش‌ها و سرپوش‌ها از این مواد استفاده کنند.

ساختار پوشاک زنان کرد بر اساس باورها و کارکرد آن‌ها

پوشش سر زنان کرد، نماد سرسپردگی و تعلق فرد به جامعه و نشانگر وضعیت تاهل و تجرد بودن زنان است. پوشش سر جهت حفاظت از سر و مو و زینت دادن به آنها در میان زنان کرد کاربرد دارد. زیرپوش، نمادی از اعتقادات اخلاقی در پنهان کردن قسمت‌هایی از بدن بوده و کارکرد آن محافظت از بدن در برابر سرما و گرما است. از دیگر اجزای پوشاک زنان کرد، شلوار، کراس، جلیقه و شال است که هر کدام، کارکردی چون ایجاد هویت جمعی، رسمیت دادن به ظاهر زنان و آماده به خدمت بودن را دارند.

زیورآلات زنان نیز جنبه‌های اعتقادی مثل دفع چشم‌زخم، تضمین سلامتی و افزایش توانایی را نشان می‌دهند و نشانة حیثیت و جایگاه اجتماعی فرد است.

پوشش زنان یکجانشین

یکجانشینان کرد شمال خراسان بیشتر در منطقة لایین خراسان رضوی زندگی می‌کنند و اجزای پوشاک آن‌ها عبارت است از:

پیراهن: پیراهن زنان یکجانشین، به‌رنگ قرمز، ساده و ابریشمی است که پارچة آن توسط خود زنان این منطقه بافته می‌شود. این پیراهن دو چاک در پهلو دارد. قسمت جلوی آن با نقوش لوزی و مثلث تزیین شده که در اصطلاح محلی به نوع طرح آن «پیکام» می‌گویند. نقوش طراحی شده روی لباس، نمادی از زمین و در کنار هم بودن زنان و مردان است. همچنین این نقوش نماد یگانگی خدا است که با رنگ سفید که نشان‌دهندة نور کامل است، بافته شده‌اند.

شال: شال زنان یکجانشین از جنس ابریشم و به دو رنگ قرمز و مشکی دیده می‌شود. زنان، شال قرمز را سه‌گوش کرده و به پشت سر می‌بندند؛ به‌طوری که دنبالة آن آویزان باشد یا اینکه دنباله را در قسمت جلوی سر گره می‌زنند. در حاشیة این نوع شال، نقوش گیاهی ریزی طراحی شده که به شال «پیکام» مشهور است. شال دیگر زنان کاملاً مشکی است که چهار گوشة آن با یک گل کوچک تزیین شده است. اهالی این منطقه به این نوع شال، «شار مشکی» می‌گویند. زنان متاهل شار مشکی را دور دهان خود می‌بندند تا نشانة احترام و حیا نزد مردان و بزرگان باشد. پوشیدن شار مشکی به زنان قدرت می‌دهد و آنان را به کسب معرفت دعوت می‌کند.

نیم‌تنه: کتی است آستین‌بلند و جلوباز که روی پیراهن پوشیده می‌شود و در دو طرف پهلوها چاک دارد. روی نیم‌تنه، بته‌جقه‌هایی دوخته شده که این نقش‌ها نمادی از رشد و رویش دائمی در منسوجات ایرانی است.

دستمال نخی: دستمال یا کلاه نخی، مزین به نقوش هندسی که برای پوشاندن مو و نگه‌داشتن سایر اجزایی که روی سر قرار می‌گیرد، به‌کار می‌رود. نوع بستن این دستمال شیوة خاصی دارد که به آن «یاشماق» می‌گویند. نقوش هندسی به‌کار رفته در این دستمال، به‌صورت متقارن و متوازن کنار هم قرار گرفته که روح درونی بافنده در آن جریان دارد و بافنده در پی آفرینشگری است.

چادر: زنان یکجانشین روی همة لباس‌های خود شالی از جنس ابریشم و دستبافت را روی سر می‌اندازند که قد آن تا روی پا است و مانند چادر اطراف بدن را می‌پوشاند. این نوع چادر که به‌هنگام ازدواج روی سر عروس‌انداخته می‌شود، از زیبایی خاصی برخوردار است و از رنگ‌های شاد مثل زرد در آن استفاده می‌شود.

دامن‌شلواری: نوعی شلوار تا زیر زانو با پاچه‌های گشاد که در قسمت کمر با لیفه جمع می‌شود. از کمر تا پایین این دامن از سه جنس پارچة نخی، مخمل یا پشمی و در لبة پایین آن از پارچة ابریشم قرمز یا آبی تشکیل شده است. همچنین این دامن در قسمت بالا و پایین نواردوزی و قیطان‌دوزی شده و داخل آن دارای آستر است.

پوشش زنان کوچ‌نشین

شارِل (شال): از سرپوش‌های اصلی زنان کوچ‌نشین به‌ویژه زنان عشایر قوچانی شارل یا کَه‌ون است. زمینة که‌ون بیشتر به‌رنگ سفید یا شیری است که روی آن مزین به نقوش گل و شکوفه یا طاووس است که معروف‌ترین آن که‌ون طاووسی است. طریقة بستن که‌ون به این صورت است که ابتدا یکی از لبه‌های سرپوش را به‌داخل تا کرده، روی سر گذاشته و سپس دستمال ابریشمی را روی آن می‌بندند. نقش طاووس در سرپوش کوچ‌نشینان این منطقه نماد خوش‌اقبالی و ابدیت طول عمر است.

دستمال (سربند): این نوع دستمال که به ابریشم هفت‌رنگ معروف است، مربع‌شکل بوده و بیشتر زنان جوان و دختران از آن استفاده می‌کنند. زنان مسن‌تر نیز نوع ساده‌تر این دستمال را روی سر قرار می‌دهند. زنان این دستمال را سه‌گوش کرده و روی که‌ون قرار می‌دهند؛ به‌طوری که لبة که‌ون از زیر دستمال رویی روی پیشانی پیدا باشد. دنباله‌های دستمال را به پشت سر برده و سپس در جهت مخالف روی پیشانی آورده و گره می‌زنند. دنبالة که‌ون را نیز به پشت سر برده و از قسمت مخالف صورت به زیر لبة دستمال قرار داده و سپس می‌کشند و در پشت سر رها می‌کنند. در منطقة شیروان از پارچة کلاغه‌ای برای سربند استفاده می‌شود.

عرقچین: بخشی از سرپوش زنان کرد کرمانج که از دیرباز میان این قوم رواج داشته است. عرقچین، نوعی کلاه دست‌دوز و کاسه‌ای‌شکل است که نیمة بالایی سر زنان را می‌پوشاند. کردهای خراسان دو نوع عرقچین دارند: نوعی از آن که مرغوب‌تر و پرکاربردتر است، عرقچین سوزن‌دوزی‌شده با نخ‌های رنگی ابریشم است و نوع دیگر آن که ساده‌تر است و از پارچه‌های نخی گلدار یا ساده تهیه می‌شود و دور آن یک یا دو ردیف نوار تزیینی دوخته می‌شود.

چَرقت: روسری زنان کرد خراسان که متناسب با نوع فصل (در سرما ضخیم‌تر و در گرما، نازک‌تر) انتخاب می‌شود. جنس چرقت از پنبه است که به‌شکل مثلثی دوخته می‌شود و روی سر قرار می‌گیرد. این روسری دارای رنگ‌های مختلفی است و از پارچه‌های ساده و گل‌دار با نخ‌های زری برای دوخت آن، استفاده می‌شود.

کِراس (پیراهن): پیراهن زنان کرمانجی دارای یقة گرد است که تا حدود کمر می‌رسد و از تزیینات فراوانی برخوردار است؛ از جمله نوارهای افقی و عمودی که در قسمت پیش‌سینه و مچ آستین دوخته شده است. برای دوخت این پیراهن‌ها از پارچة گلدار انتخاب می‌شود. طرح‌های روی پیراهن زنان کوچ‌نشین، به‌صورت رها و پراکنده قرار گرفته و نمادی از صلح و دوستی و در عین زیبایی، عدالت است. روی این پیراهن نوارهایی زیگزاگی به‌صورت خطی پیوسته کنار هم دوخته می‌شوند که نشانی از کوه‌های به‌هم پیوسته‌اند و نمادی از سختی زندگی کوچ‌نشینی را نشان می‌دهند.

پاچه‌گراس: نوعی دامن که از پارچه‌های پشمی، پبه‌ای و انواع پارچه‌های بازاری مثل قمیص و مداخل تهیه می‌شود. دورتادور این پارچه توسط خود زنان با مواد گیاهی، به‌رنگ‌های قرمز، آبی و سورمه‌ای رنگ‌آمیزی می‌شود. پاچه‌گراس به‌وسیلة یک بند به‌نخی داخل «نیف» روی کمر بسته می‌شود.

شیلوار یا شلیته: از بخش‌های اصلی لباس زنان کرد خراسان به‌ شمار می‌آید. شیلوار، دامنی است پرچین که روی آن را سکه‌دوزی و قیطان‌دوزی می‌کنند و قسمت پایین آن را نیز با نوارهای رنگارنگی به‌نام «ماخل» تزیین می‌کنند. این پوشش در دخترها به رنگ زرد و در خانم‌ها به‌رنگ قرمز است و از پارچة مخمل برای دوخت آن استفاده می‌شود. زنان سالخورده شلیته‌های بلند که تا وسط ساق پا می‌رسد و جوانان شلیته‌های کوتاه‌تر که تا بالای زانو می‌رسد، به تن می‌کنند.

جلیقه: جلیقة زنان کرمانجی از جنس مخمل و قرمز رنگ است که روی آن با سکه، یراق و نوار تزیین می‌شود. جلیقه، در مناطق کردنشین مظهر اصالت لباس‌های کردی است.

جُبّه: شبیه کت، جنس آن از پارچة کرباس، دارای دو لایه که لایة رویی آن بیشتر به‌رنگ آبی است. این تن‌پوش را زنان میانسال، در تمام ایام سال می‌پوشند.

کَش: نوعی ژاکت، اغلب بدون آستین، دارای یقة گرد و ساده که توسط خود زنان کرمانجی بافته می‌شود. جنس این ژاکت از پشم گوسفند است که در زمستان‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چنگه: نواری پهن به‌عرض تا 10 سانتی‌متر است که روی آن با سکه‌دوزی، نواردوزی و نقش‌دوزی تزیین شده است. زنان این نوار را روی استخوان فک در طرفین صورت قرار داده و در قسمت بالا به‌وسیلة قلاب‌هایی به روسری متصل می‌کنند. از قسمت گوش‌ها به‌سمت بالای نوار، پول‌دوزی شده است.

روبند عروس: پس از پوشیدن اجزای کامل لباس، رسم است که روی سر عروس‌خانم‌ها روبند سرخ‌رنگی بیندازند. روبند از پارچة ابریشمی تهیه شده که تمام بدن عروس را می‌پوشاند و به‌وسیلة قطعه‌ای تزیینی روی سر بسته می‌شود.

چادر: پارچه‌ای است از جنس دَبیت و مربع‌شکل که دوگوشة آن را به‌اندازة دو رج نواردوزی و ریشه‌دوزی می‌کنند. زنان کرمانجی، چادر را به‌صورت سه‌گوش روی سر قرار داده و جلوی آن را به پهنای چهار انگشت به بالا تا می‌زنند تا چادر از سر نیفتد. ریشه‌های چادر نیز از دو طرف شانه و بازو به پشت می‌افتد. زنان این قوم به این چادر، «چارچف» می‌گویند. رنگ چادر زنان، اغلب قرمز است که با رنگ‌های تیره‌تر همراه می‌شوند. چادر، در میان زنان کوچ‌نشین، از نظر کاربرد، اهمیت دارد و به‌هنگام کار و فعایت آن را به‌دور کمر می‌بندند.

جوراب (جُرِب): جوراب‌های زنان کرمانجی از پشم گوسفند تهیه می‌شود و توسط خود زنان با نقش‌ونگارهای زیبایی بافته می‌شود. این جوراب‌ها دارای ساق‌های کوتاهی است که تا وسط ساق پا می‌رسد.

کومی (کُمُخ): نوعی کفش چرمی، به‌رنگ سبز که شبیه نعلین نوک‌برگشته است. رویه و کناره‌های کفش با نخ‌های ابریشمی، گلدوزی می‌شوند.

چاروق: نوعی کفش که تمام قسمت‌های آن از چرم گاو و گوسفند تهیه شده و بیشتر در زمستان‌ها استفاده می‌شود. رویه و کفة کفش توسط کفاشان محلی دوخته می‌شود.

رنگ و نماد در پوشاک زنان کوچ‌نشین شمال خراسان

هر یک از اجزای لباس زنان، رنگ ویژه‌ای دارد که توسط طایفه مشخص شده و ثابت است. رنگ لباس زنان کوچ‌نشین، بیشتر به‌رنگ‌های سرخ، سفید، زرد و گاهی نارنجی است. لباس دختران و زنان جوان از رنگ‌های سفید، زرد و نارنجی و لباس زنان مسن از رنگ‌های تیره‌تر استفاده می‌شود. زنان کوچ‌نشین نیز بعد از ازدواج، شیلوار سرخ می‌پوشند؛ اما زنان یکجانشین کرد شمال خراسان، تفاوتی در رنگ لباس زنان، دختران و کودکان دیده نمی‌شود و فقط دختران و کودکان از یک نوع سرپوش با زمینه‌ای سیاه همراه‌با نقوش گیاهی و گل‌های صورتی استفاده می‌کنند؛ اما زنان دو نوع سرپوش به‌رنگ‌های سیاه و قرمز را روی سر می‌گذارند. رنگ‌های غالب در پوشاک زنان یکجانشین عبارت است از: قرمز، سفید، زرد و سیاه:

رنگ قرمز: از مهم‌ترین و اصلی‌ترین رنگ در لباس کرد این منطقه است که در شیلوار و جلیقة کوچ‌نشینان و در پاچه، پیراهن و شال یکجانشینان دیده می‌شود. این رنگ نماد جوشش، فعالیت و تحرک، هیجان، صلابت و گرمای وجود پوشندگان آن است. رنگ قرمز نشانة عشق و زندگی در زنان کوچ‌نشین و نشانة حکمت و معرفت در زنان کرد یکجانشین است.

رنگ سفید: از شریف‌ترین رنگ‌ها که در هنر اسلامی نماد وجود مطلق و وحدت در کثرت است. رنگ سفید از سبک‌ترین رنگ‌ها است و به‌همین دلیل حرکتی رو به بالا دارد و به آسمان نزدیک است. این رنگ در پیراهن و شال زنان کوچ‌نشین مانند پرچمی سفید، نشان دهندة پایان جنگ میان ملت‌ها است؛ اما این رنگ در پیراهن و شال زنان یکجانشین، برای نقش‌اندازی روی لباس‌ها استفاده شده است.

رنگ زرد: رنگی درخشان و امید‌بخش که نماد روشنایی، روحانی و مهربانی است. در کوچ‌نشینان، دختران مجرد و در یکجانشینان، در پیراهن، چادر و شال زنان از رنگ زرد استفاده می‌شود. این رنگ، سطح انرژی بدن را بالا می‌برد و مانع افسردگی می‌شود.

رنگ سیاه: از قوی‌ترین رنگ‌ها که نشان از عظمت و بزرگی دارد. رنگ سیاه، پوشانندة تمام رنگ‌ها و نماد راز شب و نیز عزا و سوگ است. این رنگ در لباس زنان یکجانشین بیشترین کاربرد را در سرپوش آنان دارد و در شار زنان نیز نمادی از معرفت و حکمت است.

منابع

• امیدی، ناهید، دیده و دل و دست؛ پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان، مشهد، به‌نشر، 1383ش.
• امیری‌فروتقه، زهره و دیگران، «بررسی سرپوش زنان کرد، ترک و ترکمن شمال خراسان در سدة اخیر»، فصلنامة تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، 1403ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1370ش.
• کشاورز، گلناز و جوادی، شهره، «انتزاع نمادین در زیباشناسی هنر بلوچستان، نمونة موردی: سوزن‌دوزی بلوچ»، نشریة علمی پژوهشکدة هنر، معماری و شهرسازی نظر، 1398ش.
• گریوانی، زینب و دیگران، «مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان کوچ‌نشین و یکجانشین کرد شمال خراسان»، مجلة هنر و تمدن شرق، پاییز 1402ش.
• گریوانی، زینب و دیگران، «نمادشناسی رنگ در پوشاک بانوان کوچ‌نشین و یکجانشین کرد شمال خراسان»، ماهنامة پژوهش در هنر و علوم انسانی، تیر ماه 1402ش.
• مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
• «مطالعة تاثیرات اقلیمی بر سبک پوشش سنتی زنان و مردان کرد»، وب‌سایت خبرگزاری کرد‌پرس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1401ش.
• منصوریان، سارا، ویژگی‌های فرهنگی در شکل‌گیری پوشاک زنان اقوام کرد در دو منطقة کرمانشاه و خراسان شمالی (کرمانج)، پایان‌نامة دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدة هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ، 1400ش.
• مونسی‌سرخه، مریم و دیگران، نوع لباس و نمادهای رنگ در عرفان اسلامی، تهران، هنرهای زیبا، 1389ش.
• نصیری، محمد و دیگران، نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی، 1397ش.
• وطن‌دوست، سارا، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، قم، عمو علوی، 1394ش.
• وطن‌دوست، سارا، پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، قم، عمو علوی، 1395ش.
• هال، آستر و ویووسکا، جوزه لوچیک، تاریخچه، طرح، بافت و شناسایی گلیم، ترجمة شیرین همایون‌فر و نیلوفر الفت‌شایان، تهران، کارنگ، 1377ش.
• هوشنگی، شیرین، بررسی تحلیلی و تطبیقی اجتماعی لباس زنان کرد در کردستان و خراسان شمالی، پایان‌نامة دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدة هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ، 1393ش.