لباس مردم مازندران

لباس مردم مازندران؛ تن‌پوش زنان و مردان در استان مازندران.

لباس محلی مردم مازندران برگرفته از آداب و رسوم آن منطقه است که بر اساس عوامل مختلفی مانند آب و هوا، اقلیم، سبک زندگی و نوع کسب‌وکار مردم طراحی شده است. لباس‌های مازندرانی از طبیعت پیرامون خود الهام گرفته شده و به همین‌دلیل جزء زیباترین لباس‌های جهان به شمار می‌رود. تمامی اجزای لباس مازنی‌ها کاربردهای چندگانه دارد و با ویژگی‌های پوشش اسلامی سازگار است.

تاثیر آب‌ و هوا بر لباس محلی مازندرانی

استان مازندران دارای آب‌ و هوایی معتدل است و لباس مردم آن در فصل‌های سرد و گرم تفاوت چندانی ندارد و مردم اغلب با پوشیدن یک کت و بالاپوش مشکل سرما را رفع می‌کنند.

ویژگی لباس‌های مردم مازندران

پوشش مردان و زنان مازندرانی کاملاً پوشیده است و در آن، از پارچه‌ها و رنگ‌های متنوع استفاده می‌شود که زیبایی و نشاط خاصی را به همراه دارد. این لباس‌ها علاوه بر تطابق با شرایط اقلیمی، به‌عنوان نماد هویت فرهنگی منطقه شناخته می‌شوند.

رنگ‌های به کار رفته در لباس مازندرانی

لباس‌های محلی مازنی از رنگ‌های مختلفی تشکیل شده که هر کدام از رنگ‌ها معنا و مفهوم خاصی دارد. این رنگ‌ها نیز همانند لباس‌ها برگرفته از رنگ‌های طبیعت است که بر اساس رنگ فصول مختلف سال انتخاب می‌شوند.

مواد اولیه برای تولید پوشاک مازندرانی

در گذشته مردم مازندران از پارچه‌هایی از جنس نخ پنبه و نخ پشم برای تولید لباس‌های خود استفاده می‌کردند که بر اساس موقعیت اجتماعی و اقتصادی فرد متفاوت بود. امروزه پارچه‌ها از تنوع بالایی برخوردار هستند و مردم برای دوخت لباس‌های خود از ابریشم، کتان، کرباس، پارچه‌های نمدی، چرم، پیت، ابریشم مصنوعی و فاستونی استفاده می‌کنند. پوشاک محلی در شهرهای قاسم‌آباد، تالش، رودبار، رشت و سیاهکل تولید می‌شود.

انواع لباس زنان مازندرانی

لباس زنان مازنی از تنوع بالایی برخوردار است و شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است.

سرپوش‌های زنان

سرپوش‌های زنان مازندرانی نه‌تنها به‌عنوان پوشش، بلکه به‌عنوان نمادی از باورها، سنت‌ها و ویژگی‌های فرهنگی این منطقه در طول تاریخ به شمار می‌رود.

چارقد: نوعی روسری چهارگوش با طرح‌های گلدار و به رنگ روشن است. جنس چارقدهای مازندرانی از چیت، ململ، وال و ابریشم است. زنان مازندرانی در جشن‌ها و مراسم‌ها از چهارقد سفید به‌همراه آرایه‌های نقره‌ای به نام «سرچنگ» که در قسمت بالای پیشانی قرار می‌گیرد، استفاده می‌کنند.

سراقوچ: کلاهی با لبه‌های کش‌دوزی شده است که زنان از آن برای پوشاندن موهای خود استفاده می‌کنند. این کلاه از جنس نخ است و الگویی شبیه کلاه نوزاد دارد.

مِندل: نوعی سربند که به‌صورت سه‌گوش روی چهارقد بسته می‌شود. جنس مندل از کتان است و زنان از آن بیشتر برای کارهای روزمره و کشاورزی استفاده می‌کنند.

زنبیل‌کِلا: نوعی کلاه حصیری لبه‌دار که زنان آن را با گیاه مردابی می‌بافند و مناسب برای کار کشاورزی در هوای گرم و آفتابی است.

مَکنا: نوعی چهارقد بزرگ از جنس نخ پنبه یا ابریشم و گلابتون است که برای پوشش‌اندام‌های زنان به کار می‌رود و فقط گردی صورت پیدا است. یکی از روش‌های سر کردن مکنا به این صورت است که زنان مازندرانی ابتدا گوشه‌های چهارقد را از زیر گردن به پشت سر برده و گره می‌زنند که به این روش بستن «گرده‌گوشی دوستِن» می‌گویند.

گیس‌بند یا موباف: بندی نازک با رشته‌های تابیده شده از نخ برن است که زنان برای بستن موهای خود از آن استفاده می‌کنند. گیس‌بندها اغلب از رنگ سفید تهیه می‌شوند.

تن‌پوش‌های زنان

تن‌پوش‌های زنان مازندرانی از انواع مختلفی تشکیل شده است:

شلیته: شلیته به دامن کوتاه یا بلندی می‌گویند که چین‌های زیادی دارد و دور لبۀ پایین آن را سیاهک می‌دوزند که نوعی نوار سیاه‌رنگ است. استفاده از شلیته در جشن‌ها، به‌خصوص در رقص‌های محلی کاربرد دارد. شلیته، جزء معروف‌ترین پوشاک سنتی زنان مازندرانی است که در اصطلاح محلی به آن «شله‌شلوار» یا «چرخ‌شلوار» می‌گویند و بسته به توان مالی خانواده‌ها، برای دوخت آن ۵ تا ۱۰ متر پارچه نیاز است. جنس پارچه‌های شلیته را معمولاً از ابریشم، ساتن یا کودری انتخاب می‌کنند و به‌دلیل پرچین بودن به آن «تنبون قمبلی» نیز می‌گویند.

جومه: پیراهنی مخصوص بانوان مازندرانی و شبیه به تونیک است که قد آن تا روی زانو می‌رسد. جومه معمولاً به‌رنگ روشن است و جنس پارچۀ آن از کتان یا چیت انتخاب می‌شود. گاهی نیز در قسمت سرآستین، روی جادکمه و پایین لبۀ این لباس با سیاه‌دوزی تزیین می‌شود.

جلزقه: نیم‌تنه‌ای بدون آستین که زنان در فصل زمستان و در مراسم‌های شادی مثل عروسی روی پیراهن می‌پوشند. یقۀ این نیم‌تنه به‌صورت هفت یا گرد، جلوباز و دکمه‌دار است. جنس تکۀ جلوی جلزقه معمولاً از پارچۀ پشمی و پشت آن نوعی پارچه براق مثل آستر انتخاب می‌شود. جنس جلیقه زنان معمولاً از مخمل سرخ یا زرد بوده که روی آن را با سکه‌های قدیمی تزیین می‌کنند. در هزارجریب به این جلیقه که در جشن‌ها و عروسی‌ها استفاده می‌شود، «سیم‌پوش» می‌گویند. سیم پوش را افراد ثروتمند می‌پوشند.

کُلیجه: کتی بلند که آستین‌های آن نیز بلند بوده و معمولاً زنان در فصل سرما آن را می‌پوشند. روی کلیجه سکه‌های عراقی و رضاشاهی آویزان و روی آن یراق‌دوزی شده است. کلیجه از جنس مخمل رنگی است و نوع دیگر آن که به «چکبن» معروف است، آستینی تا روی آرنج دارد.

شرف: نوعی شال گردن به طول ۱ تا ۲ متر و عرض ۲۰ سانتی‌متر که زنان آن را در زمستان دور کمر یا گردن خود می‌پیچند. جنس شرف مازندرانی از نخ پشمی است.

پاتوئه: نوعی شال بلند که زنان در روزهای سرد سال آن را دور پای خود می‌پیچند و به وسیلۀ بندهایی آن را به پا ثابت می‌کنند. جنس پاتوئه از پشم یا ابریشم است. در برخی نقاط مازندران به پاتوئه «گزی» یا «چرم‌دله» نیز می‌گویند.

بال‌کش: زنان روستایی به‌هنگام پخت نان و برای چسباندن خمیر به دیوارۀ تنور از بال‌کش یا بال‌پیچ استفاده می‌کنند. زنان بال‌کش را دور انگشتان تا آرنج خود می‌بندند که جنس آن از پشم، نخ یا پارچه‌های دیگر است.

چادرشو یا چارشو: چادرشو همان چادرشب مربع شکل است که رنگ‌ها و طرح‌هایی مختلفی دارد. چادرشب‌ها با توجه به جنس‌شان، نام‌های متفاوتی دارند؛ برای مثال به چادرشب از جنس کتان، کرواس چارشو، چادرشب از جنس ابریشم، اُرشم چهارشو و چادرشب بافته شده از پشم، پشمی چهارشو گفته می‌شود. در غرب مازندران به چادرشب پشمی، «شالکه» می‌گویند.

زنان مازنی چهارشو را سه‌گوش کرده و دور کمر خود می‌بندند. چارشو کاربردهای مختلفی دارد و زنان با بستن آن دور کمر، سبب حفظ ستون فقرات و کاهش دردهای ناشی از ایستادن و خم شدن‌های طولانی می‌شود.

از دیگر کاربردهای چهارشو می‌توان به بستن بچه در پشت زنان و استفاده از آن به عنوان کیسه برای جمع‌آوری محصولات کشاورزی و سپس حمل آن روی سر اشاره کرد. یکی از طرح‌های با‌ ارزش بافته شده روی چادرشب طرح سم‌گربه‌ای است که طرحی چهارخانۀ راه‌راه یا ساده با رنگ‌های سفید، سرخ و سرمه‌ای است.

در عروسی‌ها نیز از چهارشو برای پوشاندن چهرۀ عروس استفاده می‌شود که علاوه بر زیبایی، نماد پوشیدگی از نامحرم است.

تمبان: زنان مازنی زیر شلیتۀ خود شلواری که دمپای آن تنگ‌تر و بالای آن گشادتر است، می‌پوشند. زنان، تمبان خود را از رنگ‌‌های تیره و از جنس نخ انتخاب می‌کنند تا بقیۀ رنگ‌ها روی لباس جلوه داشته باشد. در کمر شلوار نیز لیفه استفاده می‌شود که داخل آن نخ یا قیطان رد می‌شود تا متناسب با‌اندازۀ بدن تنگ یا گشاد شود.

نیم‌ساق: نوعی شلوار تنگ که زنان و دختران آن را زیر پیراهن‌های خود می‌پوشند. نیم‌ساق‌ها از جنس ابریشم یا مخمل هستند و معمولاً از رنگ‌های سفید، سرخ و سبز انتخاب می‌شوند.

پای‌پوش زنان مازندرانی

پای‌پوش زنان مازندرانی با طراحی‌های خاص و رنگ‌های متنوع تزئین می‌شود و علاوه بر کاربرد روزمره، نماد هویت فرهنگی و سنت‌های این منطقه است. پای‌پوش زنان مازندرانی شامل:

جوراب: زنان از جوراب‌های پشمی که از پشم گوسفند و در رنگ‌های مختلف تهیه می‌شود و به دو صورت ساق‌کوتاه (کتا‌گردن) و ساق‌بلند (بلن‌گردن) است، استفاده می‌کنند. مدل ساق‌کوتاه آن در میان زنان بیشتر رواج دارد.

کوش: به کفش‌هایی که به‌رنگ قهوه‌ای یا مشکی است، کوش می‌گویند که از چرم دباغی‌شده تهیه می‌شود.

گالش: زنان برای رفت و آمدهای روزانه خود گالش می‌پوشند که جنس آن از لاستیک سیاه است و کفی قرمز رنگی دارد. این نوع کفش برای کار در مزرعه و شالیزار مناسب است.

چاروق: نوعی کفش که سایز آن بزرگ‌تر از پا و به‌شکل چین‌کش است. جنس این نوع کفش از نمد یا چرم گاو و گاومیش انتخاب می‌شود و جزء قدیمی‌ترین پاپوش‌ها است.

انواع پوشاک مردان مازندرانی

لباس محلی مردان بسیار ساده و از تنوع رنگ و جنس کمتری نسبت به پوشاک زنان برخوردار است. لباس مردان مازنی به لباس مردان اقوام دیگر شباهت دارد.

سرپوش‌های مردان

مردان «سر» را فرمانده بدن می‌پنداشتند و برای این عضو احترام ویژه‌ای قائل بودند. به همین دلیل، استفاده از سرپوش در گذشته یک ضرورت بود. سرپوش مردان مازنی شامل موارد زیر است:

کلاه نمدی: از رایج‌ترین کلاه‌های مازندرانی و به‌رنگ مشکی است که حالت گرد و مدوری دارد. این سرپوش مناسب مردان به هنگام کار و فعالیت است.

شب‌کلا: نوعی کلاه کاسه‌ای‌شکل است که از نخ کتان تهیه می‌شود و مردان در خانه یا به هنگام خواب از آن استفاده می‌کنند. این کلاه اغلب توسط زنان مازنی دوخته می‌شود که رنگ آن سفید است و روی آن با طرح‌های ساده رنگی تزیین شده است.

کلاه گوشی: نوعی کلاه مردانه که قسمت پشت و دو گوش جلوی آن حالت برگشته دارد.

کلاه سنگری: نوعی کلاه کاسه‌ای شکل و از جنس پشم که در سطح آن روزنه‌هایی دیده می‌شود.

مندل: مندل مردان مازنی شبیه عمامه است که دنباله آن پشت گردن آویزان می‌شود. مندل در مناطق جلگه‌ای به کار می‌رود.

تن‌پوش‌های مردان

تن‌پوش مردان مازنی دارای انواع مختلفی به شرح زیر است:

پیراهن: به پیراهن مردان مازنی جومه گفته می‌شود که پارچۀ آن متناسب با فصل سال از کرباس، ابریشم، چیت یا چلوار است.

جلیقه: مردان مازنی روی پیراهن خود، جلیقه‌ای به رنگ تیره می‌پوشند. پارچۀ قسمت جلو و پشت جلیقه با هم متفاوت است. پارچۀ پشت از آستر و پارچۀ جلو از پشم گوسفند یا پارچه‌های دیگر انتخاب می‌شود. در قسمت جلوی جلیقه، روی سینه، جیب کوچکی برای قرار دادن لوازم شخصی تعبیه شده است.

لباده: نوعی کت بلند که روی کمر آن شالی ابریشمی بسته می‌شود. این کت مخصوص دامادها است.

علیجه یا سرداری: مردان مرفه مازنی از نوعی کت بلند که قد آن تا زانو می‌رسد استفاده می‌کنند.

چوخت: مردان در زمستان از کتی پشمی و ساده که قسمت جلوی آن دکمه‌دار است، استفاده می‌کنند. یقۀ این کت حالت برگردان دارد و رنگ آن اغلب تیره انتخاب می‌شود.

شلوار: شلوار مردان مازنی، تنبان یا پشمبال نام دارد که به رنگ سیاه یا آبی است و از جنس کرباس تهیه می‌شود. این شلوار، بلند، ساده و تا مچ پا است و کمر آن لیفه دارد. به نوع زمستانۀ آن «چوقا» می‌گویند.

پای‌پوش مردان

کفش مردان مازنی شبیه زنان و شامل کوش، گالش و چاروق است. چموشک نوعی کفش مردانه است که از چرم گاو تهیه شده و در همۀ فصول سال کاربرد دارد. روحانیان نیز از شیخ‌کوش استفاده می‌کنند که کفشی چرمی و به شکل نعلین است.

لباس عروسی مازندرانی

زنان مازندرانی در مراسم‌های عروسی لباس‌های تزیین شده می‌پوشند و کلاهی مخملی بر سر می‌گذارند که با سکه آراسته شده و در برخی مناطق مرکزی مازندران به «نقره‌کلا» معروف است. آنان روسری‌های گلدوزی شده و جلیقه‌هایی مزین به فیروزه می‌پوشند و دور یقۀ جلیقۀ خود را سکه‌دوزی می‌کنند. زنان لبۀ پیراهن و دور یقۀ آن را حاشیه‌دوزی می‌کنند که در اصطلاح محلی به آن «لبافه» گفته می‌شود. لباس عروس در مازندران با حفظ پوشیدگی در برابر نامحرم شامل کلاه مخملی، جلیقۀ سکه‌دوزی شده، پیراهن سفید و بلند و روسری سفید است. دامادهای مازندرانی نیز کت و شلواری موسوم به «قوا پشلوار» به‌همراه جلیقه به تن می‌کنند.

لباس عزاداری مازندرانی

زنان و مردان در مراسم‌های سوگواری، لباسی به‌رنگ نیلی می‌پوشند. رنگ نیلی جنبۀ ملی دارد و مخصوص سوگواری اقوام ایرانی است. رنگ لباس سوگواری مردم مازندران تحت تاثیر سنت‌های سیاه‌پوشی اعم از سیاه‌جامگان خراسان و نیز سیاه‌پوشی در آیین‌ها و سوگواری‌های شیعیان در ماه محرم است.

لباس چوپانان مازندرانی

چوپانان در مازندران، پوشش مخصوص خود را دارند و شامل موارد زیر است:

بوشلوق: نوعی تن‌پوش با آستین‌های بلند نمدی است که چوپان‌ها در قسمت‌های مرتفع به‌دلیل سرمای زیاد از آن استفاده می‌کنند.

شولا: نوعی لباس پشمی و بلند است که آستری به نام «چوخا» دارد و چوپان‌ها در شب از آن استفاده می‌کنند.

پستک: نوعی جلیقۀ ساده و گشاد، از جنس نمد است و قدی کوتاه‌تر از شولا و بوشلوق دارد.

کالک: کالک، کتی بدون آستین و از جنس نمد است که توسط نمدمال‌ها تهیه می‌شود. کالک دارای رنگ‌های تیره است و چوپانان هنگام استراحت از آن به‌عنوان فرش استفاده می‌کنند.

کلاه پوستی: کلاه پوستی یا پوستین‌کلاه که از پوست بره تهیه می‌شود و چوپانان آن را روی سر قرار می‌دهند.

جوراب: جوراب مخصوص چوپانان جرب نام دارد که دارای بافتی ساده و یک‌رنگ است. نوع گران‌تر آن با نام‌های «رنگ‌دشت» و «آق‌بانو» شناخته می‌شود.

کفش: کفش چوپانان «کال‌چرم» نام دارد.

لباس مازندرانی؛ نماد زیبایی و پوشیدگی

لباس مردم مازنی به‌دلیل زیبایی که از طبیعت دارد، دارای جلوه‌ای ویژه است و به همین دلیل جزء میراث فرهنگی این استان به‌شمار می‌رود. این لباس به‌دلیل نوع رنگ و جنس پارچه به‌عنوان پنجمین لباس جهان و نخستین لباس در ایران معرفی شده؛ چرا که از پوشش کامل اسلامی برخوردار است.

لباس زنان مازندرانی؛ نماد طبیعت

لباس محلی زنانه دارای گل‌بوته‌های ریز است که از طبیعت زیبای منطقه و دامنۀ البرز الهام گرفته شده است. این لباس‌ها نماد دریا، رنگین‌کمان، شعله‌های آتش و کوه‌پایه‌های شمال است و سکه‌های تزیین شده روی لباس‌ها نیز برای آهنگ دادن به آن‌ها است.

لباس مازندرانی متناسب ‌با شرایط کار

لباس مردم این منطقه بسیار راحت انتخاب شده است تا هنگام کار کردن در شالیزارها دست‌وپا گیر نباشد. دلیل کوتاه بودن دامن زنان محلی نیز به‌دلیل راحتی به‌هنگام کار است.

پایداری لباس‌های محلی مازندران

از جمله عوامل پایدار ماندن لباس‌های محلی می‌توان به سازگاری آن با طبیعت و سبک زندگی، تنوع بالای لباس‌ها و همچنین انطباق آن با ارزش‌های دینی و معنوی مردم این منطقه اشاره کرد.

احیای لباس‌های مازندرانی

امروزه با توجه به ضرورت احیای لباس‌های محلی، هنرمندان در جشن‌ها و مراسم‌های اجرای موسیقی با لباس‌های محلی ظاهر می‌شوند تا علاوه‌بر تنوع و جذابیت، سبب حفظ و انتقال آن به نسل‌های بعد گردد. هنرمندان با انجام این کار بخشی از فرهنگ محلی خود را به مخاطبان غیر بومی القا می‌کنند و همین امر سبب استفادۀ بیشتر مردم از این لباس‌ها می‌شود.

یکسان‌سازی پوشش در مازندران

در اوایل سلطنت رضاشاه، مردم ایران مخصوصا مازندرانی‌ها طبق قانون، ملزم به پوشیدن لباس‌های یکسان شدند. در نتیجه پوشش زنان و مردان در استان مازندران و برخی از روستاها به‌دلیل سخت‌گیری‌های زیاد در اجرای قانون، تغییر پیدا کرد؛ اما تغییر اصلی به‌مرور زمان و همراه با تغییرات سبک زندگی صورت گرفت.

راهکارهای لازم جهت حفظ و نگهداری پوشش مازندرانی

کارشناسان صنعت مد و پوشاک معتقدند برای حفظ و نگهداری لباس‌های محلی باید از سوی هنرمندان، مسئولان فرهنگی و رسانه‌ها، تلاش‌های بسیاری در جهت برگزاری تورهای گردشگری با تاکید بر لباس‌های محلی منطقه و استفاده از آن به‌عنوان یک برند گردشگری، برگزاری نمایشگاه‌های لباس محلی، حمایت از تولیدکنندگان این رشته و ارائۀ امکانات مورد نیاز به آن‌ها و همچنین ایجاد موزه‌های تخصصی لباس‌های محلی صورت گیرد.

منابع

• شیربیگی، بهاره، «معرفی لباس محلی مازندرانی زنانه»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1401ش.
• «لباس سنتی و بومی مازندران، تلفیقی از زیبایی و پوشیدگی»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1402ش.
• «لباس محلی زنانۀ استان مازندران»، وب‌سایت هزارک، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1402ش.
• محمودی‌عالمی، علی و علی‌نژاد، فاطمه، «لباس‌های بومی زنان مازندران»، نخستین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، اردیبهشت 1400ش.
• «مردان قدیم چه می‌‌‌‌پوشیدند؟»، خبرگزاری مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1393ش.
• ملکی، سمانه، «آشنایی با لباس محلی زنانه و مردانه استان مازندران»، وب‌سایت دامون‌باغ، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1402ش.
• ملکی، سمانه، «لباس محلی مازندران»، وب‌سایت عالی‌گرد، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1403ش.
• «نگاهی به پوشاک محلی مردم مازندران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1402ش.