لباس مردان ترکمن

لباس مردان ترکمن؛ تن‌پوش مردان ترکمن در استان‌های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی.

لباس‌های مردان ترکمن نماد هویت فرهنگی این قوم است. از پارچه‌های فاخر تا سوزن‌دوزی‌های رنگارنگ، هر جزئیاتی در طراحی این لباس‌ها بیانگر تاریخ و سنت‌های دیرینۀ ترکمن‌ها است. سرپوش‌ها و تن‌پوش‌ها با الهام از طبیعت و فرهنگ‌های مختلف آسیای مرکزی، جلوه‌ای از شکوه و زیبایی را به نمایش می‌گذارند. این لباس‌ها، به‌ویژه در مراسم‌های ویژه، بیانگر اصالت هستند و در دنیای مد و فرهنگ ترکمن‌ها جایگاه ویژه‌ای دارند.

میان‌فرهنگی بودن پوشاک ترکمن

لباس مردان ترکمن، مشابه دیگر لباس‌های سنتی این قوم، یک لباس محلی است که توسط مردان ترکمن در مناطق مختلف طراحی و استفاده می‌شود. این لباس‌ها عمدتاً در نواحی شمالی و شمال شرقی ایران و کشورهای همجوار مانند ترکمنستان، افغانستان و ترکمنستان مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ویژگی‌های لباس مردان ترکمن

پوشاک مردان ترکمن قدمتی طولانی در فرهنگ و تمدن این قوم دارد. در لباس ترکمنی، عناصر سنتی جایگاه ویژه‌ای دارند و کیفیت بالای پارچه‌ها و دوخت، آن‌ها را ماندگار کرده است. نقش و دوخت لباس مردان ترکمن با دقت انجام می‌شود تولید این پوشاک زمان زیادی می‌طلبد. طراحی خلاقانه در کنار رنگ‌های خاص، جلوه‌ای ویژه به لباس مردان ترکمن بخشیده و سوزن‌دوزی‌های متنوع نیز از دیگر زیبایی‌های آن است. با این حال، این لباس‌ها برای نسل جدید نیز متناسب‌سازی شده‌اند تا همچنان مورد استفاده باشند.

تاثیر جغرافیا بر لباس مردان ترکمن

ترکمن‌ها به‌عنوان یک قوم کوچ‌نشین در مناطق آسیای مرکزی و خاورمیانه زندگی می‌کنند. پوشاک مردان ترکمن بر اساس شرایط زندگی نومادی (چادرنشین) طراحی شده است و ویژگی‌هایی مانند سهولت در حرکت، محافظت در برابر باد و باران و استفاده از منابع طبیعی و محلی را دارا است.

عناصر پوشاک مردان ترکمن

پوشاک محلی ترکمن‌ها نماد هویت آن‌ها است. این لباس ویژگی خاصی دارد که در فرم و محتوای آن مشهود است و آن ترکیب اجزای مختلف است. پوشاک ترکمن از عناصری مانند سربند، رویه، زیره و پابند تشکیل شده که در کمتر لباسی چنین اجزایی وجود دارد.

انواع سرپوش مردان ترکمن

مردان ترکمن متناسب با شغل، جایگاه اجتماعی و سن و سال از سرپوش‌های مختلفی استفاده می‌کنند:

تِلپک

تِلپَک، نوعی کلاه است که از پوست بره با رنگ‌های سفید، شیری، سیاه و قهوه‌ای تهیه می‌شده و بهترین نوع پوست آن از نژاد قره‌گل است. طایفۀ یموت رنگ سیاه آن و طایفۀ تکه‌ها نوع سفید آن را بر سر می‌گذارند.

تلپک دارای انواع مختلفی است:

• بوخارتِلپَک: کلاه پوستی گنبدی‌شکل است که از پوست گوسفند بوخار تهیه می‌شود؛ پشم گوسفند بوخار بلند، فرفری، پرپشت و پیچ در پیچ است. فرم اصلی این کلاه به‌شکل نیم‌دایره است که داخل آن آستردوزی و پنبه‌دوزی شده و گاهی نیز اطراف آن ریشه‌هایی دارد که روی صورت آویزان می‌شود. گاهی نیز این ریشه‌ها چنان بلند است که چشم و ابروی مرد ترکمن را می‌پوشاند.
• شیپرمه‌تِلپَک: جنس این کلاه از پوست لطیف و سیاه‌رنگ بره تهیه شده و به‌رنگ‌های مشکی یا قهوه‌ای دیده می‌شود. فرم این کلاه ذوزنقه‌ای‌شکل بوده و قاعدۀ کوچک‌تر آن روی سر و قاعدۀ بزرگتر، بالای سر قرار می‌گیرد. داخل این کلاه آستردوزی و پنبه‌دوزی شده است.
• تاقرتِلپَک: سطح این کلاه دارای حالت فرفری ریز است که به‌رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود و از پوست بز تهیه می‌شود.

صَلِه

ترکمن‌ها به احترام پیامبر اسلام که ۶۳ سال عمر کرد، برای افرادی که به این سن می‌رسند، جشن آق‌قویون یا آق‌آش برگزار می‌کنند. مردان ترکمن از این سن به بعد، به‌جای تلپک، عمامه‌ای سفید یا روشن به نام صله بر سر می‌گذارند که از راست به چپ پیچیده می‌شود.

بوریک

بوریک یا عرقچین که از سرپوش‌های اصلی مردان ترکمن محسوب می‌شود و مردان آن را زیر بوخار، تلپک و صله می‌پوشند. عرقچین مردان ترکمن گرد و بدون برجستگی است و به‌صورت ساده و گلدوزی‌شده دیده می‌شود. نقوش سوزن‌دوزی روی عرقچین شامل نقوش ترنجی و هفت‌وهشتی است که با استفاده از نخ‌های ابریشمی رنگی روی عرقچین دوخته می‌شود. بوریک توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان مورداستفاده قرار می‌گیرد و در برخی لهجه‌ها به این سرپوش تاخیا گفته می‌شود.

یونگ‌لوباچ

نوعی سرپوش که از پشم گوسفند و شتر تهیه می‌شود و بین تمام اقوام ترکمن رواج دارد.

دستار شیرشکری

مردان ترکمن گاهی از پارچۀ سفید با گل‌های نخودی‌رنگ استفاده می‌کنند و آن را شبیه عمامه روی سر می‌بندند.

اهمیت سرپوش و کلاه در فرهنگ ترکمن

در طراحی لباس مردان ترکمن، اهمیت کلاه فراتر از یک پوشش ساده است؛ کلاه و پوشش سر، نمادی از شرف و هویت فردی است. ترکمن‌ها کلاه را بخش جدایی‌ناپذیر از شخصیت خود می‌دانند، به‌گونه‌ای که فراموش کردن آن امری ناپذیرفتنی تلقی می‌شود. در فرهنگ ترکمنی، حتی در لحظاتی که فرد کسی را برای گفتگو ندارد، کلاه به‌عنوان نمادی از هویت، ارزش و اصالت فردی، جایگاهی ویژه دارد.

انواع تن‌پوش مردان ترکمن

دون

دون، ردای بلند ترکمنی از جنس ابریشم است که بلندی آن تا زیر زانو می‌رسد. این تن‌پوش اگر از ابریشم قرمزرنگ دوخته شود به ‌آن «قیزیل‌دون» یا «قیرمیز‌دون» و اگر از ابریشم زرد، به‌صورت راه‌راه دوخته شود، به‌ آن «قارمادون» می‌گویند. یقۀ این لباس ساده و آستین‌های آن راسته است. مردان پس از پوشیدن دون کمربندی که گاه با نقره تزیین شده بود بر کمر می‌بندند که به ‌آن «قوشاق» یا «تورمه‌شال» گفته می‌شود.

چاکمِن

چاکمِن، بالاپوشی بلندتر از کت‌های معمولی است که از پشم شتر تهیه می‌شود. چاکمن تهیه‌شده از کرک ظریف و مرغوب، «اینچه‌چاکمن» و چاکمن بافته‌شده از کرک ریز «یوغین‌چاکمن» نام دارد.

اوچمَک / ایچمَک

اوچمِک، پوستین مردان ترکمنی است که در فصول سرد سال استفاده می‌شود. ایچمک‌ها باتوجه به ‌نوع پوستی که از آن تهیه می‌شود، انواع مختلفی دارند. بهترین نوع پوستین که از پوست برۀ یک‌ماهه تهیه می‌شود، «باغانا ایچمک» نام دارد.

نوعی پوستین از پوست برۀ ۵ تا ۶ ماهه تهیه می‌شود که آن را با مواد طبیعی به‌رنگ زرد در می‌آورند و «سیلکمه ایچمک» می‌گویند. «ایش ایچمک» نوع دیگر پوستین است که از پوست گوسفند تهیه می‌شود و مردان آن را موقع کار می‌پوشند. پوستین مردان آستین بلند است و در قسمت مچ دست باریک می‌شود. جلوی پوستین جلوباز و فاقد دکمه است و به‌وسیلۀ کمربندی به‌دور کمر محکم می‌شود.

کوینَک

کوینّک، پیراهن ساده با آستین‌های بلند بوده که قسمت جلوی آن به‌جای دکمه، بندهایی تعبیه شده است. نوع دیگری از پیراهن مردان دارای یقۀ کج یا کناری است که روی یقۀ آن سوزن‌دوزی‌های مفصلی انجام می‌شود. آستین‌های این نوع پیراهن نیز مزین به گلدوزی است.

پالتو

پالتو، روپوش با دامن بلند و آستین‌های صاف است که سوراخی روی سر آستین‌های آن دوخته می‌شود. پالتوی مردان ترکمن جلوباز است و جلوی آن به‌جای دکمه به‌وسیلۀ کمربندی چرمی (قوشاق) نگه داشته می‌شود. برای دوخت این نوع پالتو از پارچه‌های راه‌راه استفاده می‌شود.

پاپینجا

چوپانان ترکمنی در فصل زمستان تن‌پوش نمدی و فاقد آستین به‌نام پاپینجا را روی دوش می‌اندازند. در تابستان نیز از آن به‌عنوان سایه‌بان استفاده می‌کنند.

چاتال

چاتال از تن‌پوش‌های سبک است که مردان ترکمن به‌هنگام حمله به دشمن به‌تن می‌کنند.

قبا

قبای مردان ترکمن، روپوشی راه‌راه، ساده و بدون یقه است که دامنی بلند دارد و در دو طرف آن چاک تعبیه شده است. این قبا در قسمت کمر گشاد بوده و اضافات آن به‌وسیلۀ کمربندی چرمی جمع می‌شود.

جولبار

نوعی تنبان گشاد است که از رشته‌های پنبه‌ای به‌صورت لیفه‌ای تشکیل شده و گاه آن را با منگوله تزیین می‌کنند.

بالاق

بالاق نوعی شلوار با برش ساده است که برای مردان مسن از پارچه‌های سفید و برای جوان‌ترها از پارچه‌هایی به‌رنگ سبز و نیلی تهیه می‌شود.

انواع پای‌پوش مردان ترکمن

مردان ترکمن در گذشته از کفش‌های خاصی به‌نام گبری استفاده می‌کردند؛ اما امروزه کفش‌های مردان عبارت است از:

چِپِک

چِپِک از پاپوش‌های تابستانی مردان ترکمن است که از پوست شتر تهیه می‌شود و شبیه دمپایی‌های امروزی سبک و راحت است.

چاریق

چاریق، پاپوشی است که از پوست گاو تهیه می‌شود و مخصوص پیاده‌روی چوپانان در صحرا و خاک نرم است.

دولاق

مردان قبل از پوشیدن چاریق، پارچه‌ای دستباف با نام دولاق را دور ساق پا می‌پیچند که حکم محافظ یا جوراب را دارد.

ادیک

از اصلی‌ترین پای‌پوش‌های مردان چکمه‌های بلند چرمی با نوک برگردان است که در زبان محلی «ادیک» نام دارد.

لباس روحانیان ترکمن

روحانیون ترکمن پیراهن سفید با دامن بلند به‌تن می‌کنند که یقه‌ای به‌شکل مدور و پایه‌دار دارد. این نوع پیراهن از نخ‌های پنبه‌ای کتانی تهیه می‌شود.

تأثیر خرده‌فرهنگ‌های آسیای مرکزی بر لباس مردان ترکمن

لباس‌های مردان ترکمن تحت تأثیر فرهنگ‌های مختلفی مانند تاجیکی، ازبکی، قزاقی و دیگر فرهنگ‌های ترکی قرار گرفته‌اند. این تأثیرات در طراحی‌ها، رنگ‌ها و استفاده از الگوهای متنوع در لباس‌ها قابل مشاهده است.

تغییرات در پوشاک قوم ترکمن

مهم‌ترین تغییرات در پوشاک قوم ترکمن شامل چهار تغییر عمده است که عبارتند از: ترکیب طرح‌های سنتی و مدرن، کاهش استفاده از توتم‌ها در پوشاک، کاهش سوزن‌دوزی‌ها و کاهش کیفیت پوشاک.

یکسان بودن پوشش میان مردم ترکمنی

نوع فرهنگ برخاسته از شیوۀ زندگی دامپروری و کشاورزی مردم ترکمن امکان تنوع در نوع، شکل و طرح لباس‎‌ها با شیوۀ سنتی و محلی را به آن‌ها نمی‌دهد و مردم را به پیروی از پوشش یکسان علاقه‌مند می‌کند.

استفاده از ابریشم در لباس ترکمن‌ها

کرم ابریشم برای مردان ترکمن حرمت دارد؛ زیرا آن را یادآور صبر حضرت ایوب می‌دانند. لباس‌های مردم ترکمن اغلب از ابریشم تهیه می‌شود که کاملاً پوشیده است و اعتقاد دارند که استفاده از ابریشم ثواب و پاداش دارد.

استفاده از داغداغان در لباس ترکمن

داغداغان نوعی چوب درخت توت است که بین ترکمن‌ها از ارزش بالایی برخوردار است. مردم ترکمن این چوب را به‌شکل هندسی فرم داده و آن را برای دفع شر و چشم‌نظر روی لباس‌ها می‌دوزند.

صیانت از پوشاک قوم ترکمن

پوشاک ترکمن با توجه به فرهنگ، عقاید و رفتارهای جمعی این قوم شکل گرفته و تاکنون اصالت خود را در مقابل پوشاک غیربومی حفظ کرده است. این پوشش اصیل، با ارزش هنری و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی، جذابیت‌های انسانی و فرهنگی را برای گردشگران ایجاد کرده و موجب حفظ و نگهداری آن شده است. نقوش و طرح‌های پوشاک ترکمن از عناصر زیبای ایرانی‌اسلامی و طبیعت الهام گرفته و جنبه‌های اقتصادی آن نیز بر اهمیت حفظ این پوشش تأکید می‌کند.

هویت فرهنگی در لباس مردان ترکمن

لباس مردان ترکمن نمادی از ارتباط عمیق آنان با فرهنگ و تاریخ این قوم است و جزئی از هویت فرهنگی آنان به شمار می‌آید. نقش اصلی این لباس‌ها در فرهنگ و هویت مردان عبارت است از:

حفظ سنت‌های قومی

طرح‌ها، رنگ‌ها و تزیینات در لباس مردان ترکمن، نشان‌گر حفظ سنت‌های تاریخی و فرهنگی این مردم است. طرح‌ها و تزیینات منحصربه‌فرد در پوشاک، سبب تمایز فرهنگ و قوم ترکمن می‌شود و اعتبار و شهرت قومی را به نمایش می‌گذارد.

ارتباط با طبیعت و محیط‌زیست

پارچه‌های استفاده‌شده در لباس مردان ترکمن به‌دلیل ارتباط نزدیکی که با طبیعت و پیرامون خود دارد، از مواد طبیعی مانند پشم و ابریشم تهیه می‌شود که نشانه‌ای از پیوند قوم ترکمن با محیط‌زیست و منابع طبیعی است.

تاریخچۀ فرهنگی و اجتماعی

لباس مردان ترکمن نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ این قوم به‌ نسل‌های بعد دارد و این امر سبب رونق و تداوم اصول و ارزش‌های فرهنگی این قوم می‌شود.

منابع

• «آق آش؛ جشن 63 سالگی ترکمن رو به فراموشی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۳۸۸ش.
• امیدی فروتقه، زهره و دیگران، «بررسی سرپوش مردان کرد کرمانج و ترکمن در شمال خراسان»، پژوهش‌نامۀ تاریخ، پاییز 1401ش.
• امیدی، ناهید، دیده و دل و دست (پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان)، مشهد، به‌نشر، 1382ش.
• جهانتیغ، حسین و دیگران، «بررسی شاخص‌های گردشگری فرهنگی-هنری با تأکید بر پوشاک قوم ترکمن»، کنفرانس بین‌المللی توسعۀ پایدار، راهکارها و چالش‌ها با محوریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری، 1393ش.
• «دایره‌المعارف ترکمن»، وب‌سایت بایراق، تاریخ بازدید: 21 اسفند 1403ش.
• رضا، نغمه، «کلاه ترکمن»، مجلۀ ‌ایرانا، سال پنجم‌، شمارۀ سوم، مهر 1388ش.
• «روایتگری فرهنگ و تاریخ با پوشاک سنتی قوم ترکمن خراسان شمالی»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1399ش.
• سیدصدر، ابوالقاسم، دایرة‌المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران، سیمای دانش، 1390ش.
• «عوامل تأثیرگذار بر پوشاک قوم ترکمن»، وب‌سایت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1400ش.
• «لباس ترکمنی گنجینه‌ای از آیین و فرهنگ اقوام خراسان شمالی»، وب‌سایت کائنات، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1402ش.
• «لباس سنتی و محلی ترکمنی مردان»، وب‌سایت ترکمنشال، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1403ش.
• «لباس محلی مردم ترکمن»، وب‌سایت ملل‌پرشین، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1403ش.
• «لباس‌های مردان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1403ش.
• «مردان ترکمن در گذشته از کفش‌های خاصی به‌نام کبری استفاده می‌کردند»، وب‌سایت موزه مجازی ميراث معنوی ايران، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1403ش.
• محمدی، رامونا، پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، تهران، جمال هنر، 1388ش.
• معطوفی، اسدالله، تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383ش.
• مهدی‌زاده، زهرا، «تابش اعتقادات کهن قوم ترکمن از دریچۀ پوشاک»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1399ش.
• هاتفی، مهشید و دیگران، «بررسی مردم‌شناختی پوشاک قوم ترکمن و تغییرات آن در سه دهۀ گذشته»، فصلنامۀ مطالعات سیاسی-اجتماعی تاریخ و فرهنگ ایران، زمستان 1402ش.