لباس مردان زرتشتی

لباس مردان زرتشتی؛ تن‌پوش مردان زرتشتی ساکن ایران.

لباس مردان زرتشتی معمولاً ساده، راحت و عمدتاً سفید است، به‌همین‌دلیل به آن‌ها «سفیدجامگان» می‌گویند. سرپوش‌های آنان شامل عرقچین، دستار و چادرشب است که چادرشب توسط خود زرتشتیان بافته می‌شود و روی عرقچین قرار می‌دهند. پوشاک مردان شامل پیراهنی رویی و زیرپیراهنی است که «سدره» نام دارد و نوجوانان زرتشتی هنگام بلوغ آن را به تن می‌کنند. این تنوع و اصالت در پوشاک موجب جلب توجه گردشگران به فرهنگ و آداب دیرینه زرتشتیان می‌شود.

پوشش زرتشتیان ایران بازتابی از هویت مذهبی و ملی

زرتشتیان با حفظ هویت ایرانی خود، در گذشته برای زندگی روزمره و مناسک دینی از پوشش‌هایی برخوردار بودند که ویژگی‌های خاص فرهنگی و مذهبی داشت. امروزه این پوشش‌ها بیشتر به مراسم مذهبی محدود شده و در زندگی روزمره، اغلب پوشش آنان مشابه سایر ایرانیان است؛ ازاین‌رو تشخیص هویت آن‌ها صرفاً بر اساس لباس دشوارتر شده است.

ویژگی پوشاک مردان زرتشتی

لباس‌های مردان زرتشتی، به‌واسطۀ شغل آنان که دامپروری و کشاورزی بود، به‌صورت آزاد و راحت انتخاب می‌شدند. همچنین پوشش آن‌ها معمولاً از دو تکه تشکیل می‌شد؛ تکه‌ای مرغوب که در معرض دید قرار می‌گرفت و تکه‌ای نامرغوب که زیر لباس رویی قرار می‌گرفت. اکثر لباس‌های مردان زرتشتی سفیدرنگ است و به همین علت برخی از کتاب‌های تاریخی، زرتشتیان را سفیدجامگان می‌نامند.

سرپوش‌های مردان زرتشتی

سربند

سربند مردان زرتشتی پارچه‌ای از جنس پنبه و مربع‌شکل بوده که امروزه استفاده از آن در میان مردان زرتشتی چندان رواج نیست و تنها برخی از روستانشینان یزدی به استفاده از این پوشش پایبند هستند.

عرقچین

نوعی کلاه از جنس چلوار که موبدان زرتشت به‌هنگام خواندن اوستا از آن برای پوشاندن موهای خود استفاده می‌کنند. مردان نیز هنگام ورود به آتشکده‌ها و شاهوَرهَرام ایزد (نیایشگاه زرتشتیان) عرقچین را به سر می‌گذارند. برخی از زرتشتیان تعدادی از این نوع کلاه را می‌دوزند و به‌عنوان نذر به محل‌های موردنظر اهدا می‌کنند. در تهران کمدهایی برای نگهداری عرقچین زرتشتیان وجود دارد.

دستار

عموم زرتشتیان دستاری سفید یا خاکی بر سر می‌گذارند.

چادرشب

پوششی از جنس ابریشم یا پنبه، به‌رنگ‌های سفید، عنابی و قرمز است که مردان برای پوشاندن سر خود از آن استفاده می‌کنند. چادرشب روی عرقچین به دور سر پیچیده می‌شود و هنوز هم در برخی از روستاهای استان یزد میان مردان مسلمان زرتشتی به چشم می‌خورد. چادرشب توسط مردم بومی منطقه بافته شده و به پارچۀ کرباس شهرت دارد.

در گذشته دور تا دور چادرشب به‌وسیلۀ قیطانی که از زه ساخته شده بود تزیین می‌شد؛ اما امروزه استفاده از قیطان چندان رایج نیست. همچنین درگذشته روی عرقچین با طرح‌هایی از گل و بوته گلدوزی می‌شد و لبۀ آن را سنبله‌ای به‌رنگ سفید و مشکی قرار می‌دادند.

تن‌پوش‌های مردان زرتشتی

تن‌پوش مردان زرتشتی از دو نوع پیراهن رویی و زیری، قبا و شلوار تشکیل شده که عبارت است از:

پیراهن رویی

مردان زرتشتی در گذشته پیراهنی سفید از پارچۀ کتان به ‌تن می‌کردند. این پیراهن دارای یقۀ گرد بوده و قسمت جلو یا کنار گردن آن چاکی تعبیه شده بود که به‌وسیلۀ دکمه‌ای بسته می‌شد. این پیراهن قدی تا بالای زانو داشته و گشادی آن به‌وسیلۀ شالی دور کمر بسته می‌شد. در دو طرف پیراهن رویی مردان نیز جیبی طراحی شده بود.

سدره

زیرپیراهنی مردان زرتشتی «سِدره» نام دارد که از پارچۀ سفید، از جنس کتان تهیه شده است. آستین‌های سدره کوتاه بوده و یقۀ آن نیز گرد همراه با چاکی در وسط جلو طراحی شده است. سدره را نوجوانان زرتشتی به‌هنگام رسیدن به سن بلوغ می‌پوشند.

قبا

قبای مردان زرتشتی به‌رنگ قهوه‌ای با راه‌های سفید است که از نخ تهیه شده است.

شلوار

در گذشته شلوار مردان زرتشتی متفاوت از مسلمانان و به‌رنگ سفید بوده؛ اما امروزه هیچ تفاوتی میان شلوار مردان زرتشت با مسلمانان نیست و تک رنگ است.

پای‌پوش مردان زرتشتی

در گذشته مردان زرتشتی از گیوه‌های معروف بافت یزد استفاده می‌کردند؛ اما کفش مردان امروزی کفش‌های بازاری است.

لباس موبدان زرتشتی

موبدان لباس سفید، شامل شلوار و روپوش تا زانو، و کفش سفید می‌پوشیدند. پوشیدن کفش سفید الزامی نبود؛ اما سایر بخش‌های لباس باید حتماً سفید باشند. همچنین رنگ سفید و سبز برای زرتشتیان مقدس بود و مردان هنگام نماز خواندن از کلاه‌های سفید و سبز استفاده می‌کردند. آن‌ها هنگام انجام مراسم مذهبی معمولاً برای جلوگیری از آلوده کردن نمادین آتش، که نماد پاکی است، از تکه پارچه سفید رنگی به نام «پنام» به‌عنوان ماسک استفاده می‌کنند.

تفاوت‌های لباس زرتشتیان با سایر اقوام در گذشته

در گذشته، به دستور حکومت‌های مختلف، لباس‌های سنتی مردان زرتشتی باید از لباس‌های سایر مردم متمایز می‌شد. این تمایز با دوختن یک وصله مستطیلی زرد رنگ به پشت لباس‌شان برقرار می‌شد. زرتشتیان پیش از دوره سلطنت رضاشاه، ملزم بودند به چنین شیوه‌ای لباس بپوشند. همچنین، پوشیدن جوراب برای مدت‌ها برای آن‌ها ممنوع بود و آن‌ها حق نداشتند انگشتر به دست کنند یا از ساعت مچی استفاده کنند. سوار شدن بر اسب و رفتن به حمام‌های عمومی نیز برای آنان ممنوع بود.

تغییرات پوشاک مردان زرتشتی در دوران پهلوی

مردان زرتشتی ساکن تهران، در نوع لباس، تفاوتی با سایر مردم نداشتند و معمولاً به‌دلیل این که در گذشته زرتشتیان تحت تبعیض قرار داشتند، از پوشیدن لباس‌های سنتی، مانند لباس‌های یزدی یا کرمانی، خودداری می‌کردند.

در دوران حکومت محمدرضا پهلوی، کیفیت پوشش مردان زرتشتی دچار تحول شد؛ به‌گونه‌ای که استفاده از پوشاک سنتی در میان آن‌ها کاهش یافت و عناصر غربی در سبک پوشش‌شان رواج پیدا کرد. در این دوره، کراوات به نشانه‌ای از تمایز اجتماعی در میان مردان زرتشتی بدل شده بود.

لباس‌های خانگی زرتشتیان یزدی ساکن تهران

تا چند سال پیش، زرتشتیان تازه مهاجرت کرده از یزد به تهران، اگر نمی‌توانستند لباس سنتی یزدی خود را در بیرون از خانه بپوشند، دست‌کم در داخل خانه از آن استفاده می‌کردند. لباس‌های خانگی مردان زرتشتی، شلوار یا بیژامه‌ای با پارچه کدری راه‌راه بود.

احیای پوشاک زرتشتی

در برخی مناطق زرتشتی‌نشین یزد، مردان و زنان زرتشتی هنوز لباس‌های سنتی خود را حفظ کرده‌اند. این موضوع از سوی کارشناسان فرهنگی به‌عنوان بخشی ارزشمند از میراث مطرح شده که در صورت عدم احیا از طریق گردشگری مد، در معرض فراموشی قرار دارد. به گفته کارشناسان میراث فرهنگی پوشاک سنتی اقوام یزدی و زرتشتی، با سابقه تاریخی طولانی و تنوع بالای طرح و رنگ، جذابیت قابل توجهی برای گردشگران علاقه‌مند به مد به همراه دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد احیای این پوشاک سنتی در چارچوب توسعه گردشگری مد، می‌تواند تأثیرات مثبتی در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی برای جامعه محلی و کشور به دنبال داشته باشد. همچنین تأکید شده است که حمایت‌های دولتی و سازمان میراث فرهنگی در همراهی با تولیدکنندگان و طراحان لباس‌های سنتی و همچنین ترویج گسترده این پوشاک در سطح جامعه، نقش مهمی ایفا می‌کند.

منابع

• اشقلی فراهانی، گیتا و مرادی، ابوالفضل، «نقش احیای پوشاک سنتی ایرانی در توسعۀ گردشگری مد (مطالعۀ موردی: پوشاک سنتی اقوام یزدی و زرتشتی)»، آبان 1401ش.
• «تاریخچه لباس زرتشتیان چیست؟ + لباس مردانه و زنانه زرتشتی!»، وب‌سایت مگ‌مدلایف، تاریخ درج مطلب: 2 نوامبر 2020.
• داوودی، سیده‌سپیده، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک نزد گروه‌های قومی ارامنه، زرتشتی، کلیمی، آشوری و مسلمانان از کشف حجاب تا زمان حاضر در تهران»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران-مرکز، زمستان 1390ش.
• رمضان‌خانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، سبحان نور، 1387ش.
• طبسی، مریم، «تحلیل نقش پوشاک زرتشتیان در میراث فرهنگی یزد»، ماهنامۀ علمی-تخصصی مطالعات میان‌رشته‌ای هنر و علوم انسانی، تیر ماه 1403ش.
• کوروش کبیر، خادم، «پوشاک زرتشتی»، وب‌سایت بلاگ‌فا، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1389ش.
• محمدی، رامونا و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی پوشش روزمره و آیینی زنان در میان اقلیت‌های مذهبی (مورد مطالعه: زرتشتیان و مندائیان)»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، بهار 1401ش.