محمدعلی فروغی

محمدعلی فروغی؛ ادیب و سیاست‌مدارِ فراماسونِ دارای مناصب مختلف در دوره پهلوی.

محمدعلی فروغی از جمله چهره‌های پیچیده فراماسونری در تاریخ ایران است. از میان رجال سیاسی تاریخ معاصر ایران کمتر کسی مانند فروغی به خاندان پهلوی کمک شایانی کرده است. حذف سلسله قاجاریه، چهار دوره نخست‌وزیری در زمان پهلوی و به قدرت نشاندن رضاشاه و محمدرضا از خدمات وی به این دودمان است.

زندگی‌نامه و خانواده

محمدعلی فروغی در سال 1255ش در اصفهان متولد شد. پدرش محمدحسین، ادیب و شاعر و دارای القاب «ذکاءالملک» و «فروغی» بود که توسط ناصرالدین‌شاه به وی اعطا شد. اجدادش همگی از تجار معروف و جزو ارباب‌های به‌نام بودند؛ از جمله آقامحمدمهدی پدربزرگش که از بازرگانان معروف اصفهان و اهل علم و ادب بوده است. محمدعلی در جوانی با خواهرزاده نظام‌السلطنه رضاقلی ازدواج کرد. حاصل این وصلت چهار پسر و دو دختر بود. سرانجام فروغی در روز 5 آذر 1321ش و در 66 سالگی بر اثر سکته قلبی درگذشت.

تحصیلات و زندگی‌کاری

فروغی به‌همراه خانواده در پنج سالگی به تهران آمد و با راهنمایی پدر و با کمک اساتید خصوصی، قرآن، احکام، زبان‌های عربی، فارسی و فرانسه را یاد گرفت. در سال 1268ش وارد مدرسه «دارالفنون» و مشغول تحصیل در علم طب شد؛ ولی به‌دلیل عدم علاقه و ضعف اساتید این رشته، به فلسفه، تاریخ و ادبیات روی آورد. او با پشتکاری که داشت، در 17 سالگی به استادی فلسفه و تاریخ رسید. پدرش در وزارت «انطباعات» مشغول به کار بود و او را هم وارد وزارتخانه کرد و از آبان 1273ش به‌طور رسمی کارمند دولت شد. وی در سال 1275ش در سمت سردبیری، مترجم و نویسنده مقالات، در روزنامه «تربیت» شروع به‌کار کرد. فروغی سه سال بعد و در پی بنیان‌گذاری مدرسه علوم سیاسی توسط مشیرالدوله به‌عنوان معلم به تدریس در این مدرسه پرداخت. فروغی بعد از چند سفر خارجی و عهده‌دار شدن چند مسئولیت کلیدی در کشور، تا شهریور 1320ش در انزوا به سر می‌برد. به‌دنبال حمله روس و انگلیس به ایران، رضاشاه برای جلب اعتماد انگلیسی‌ها با التماس به سراغ فروغی رفت، تا تشکیل کابینه دهد. کابینه وی در روز 6 شهریور از مجلس رای اعتماد گرفت. او به‌خاطر کارشکنی‌های برخی از سمت خود استعفا داد.

فعالیت‌های سیاسی

محمدعلی فروغی در پست‌های گوناگون سیاسی فعالیت داشت، از جمله:

1. سرپرستی دبیرخانه مجلس؛
2. نمایندگی و ریاست مجلس؛
3. وزیر مالیه و عدلیه؛
4. ریاست دیوان‌عالی کشور؛
5. عضو هیئت نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس؛
6. کفالت ریاست وزرا؛
7. نخست‌وزیری چهار دوره در زمان پهلوی؛
8. وزارت دربار؛
9. سفیر کبیر در آمریکا.

تالیفات

بیشتر آثار فروغی در زمینه ادبیات و تصحیح کتاب‌ها و دیوان اشعار بزرگان ایران است. او در زمان کناره‌گیری از سیاست و دوران انزوا در فاصله سال‌های 1314 تا 1320ش آثار بسیاری به رشته تحریر درآورد، از جمله:

آئین سخنوری (فن‌خطابه)، تاریخ مختصر ایران، حکمت سقراط و افلاطون، سیر حکمت در اروپا، زبده دیوان حافظ، تصحیح رباعیات خیام، خلاصه شاهنامه، مواعظ سعدی، ضیافت اثر افلاطون، تصحیح کتاب‌های غزلیات، گلستان و بوستان سعدی.

لژ بیداری

از جمله چهره‌های پیچیده فراماسونری در تاریخ ایران محمدعلی فروغی است. وی با تاسیس «لژ بیداری» در سال 1286ش به گسترش فرهنگ فراماسونری و مبارزه با ارزش‌های دینی پرداخت. او علاوه بر ایفای نقش‌های سیاسی در قالب نخست‌وزیری و مناصب دولتی به‌عنوان رهبر اصلی سیاسی و ایدئولوژیکی نیز مطرح بود. برخی از مورخان او را از رهبران اصلی فراماسونری وابسته به انگلیس در دورۀ پهلوی می‌دانند.

در سال 1317ش مدرسه علوم سیاسی توسط میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله بنا نهاده شد. هدف از تاسیس این مدرسه آموزش فرزندان هیئت حاکمه کشور جهت تربیت رجال سیاسی بود. فروغی در این مدرسه در رشته تاریخ مشغول تدریس شد و فرهنگ فراماسونری را در بین نسل‌ جوان و دانش‌آموزان اشاعه ‌داد.

عمق وابستگی فروغی به غرب به‌ویژه انگلستان و گسترش تفکر فراماسونی، در گفت‌وگوی بین او و شاگردانش در سرکلاس درس مشاهده کرد؛ او ایران را به آستین لباس تشبیه کرد که به خودی خود حرکتی ندارد و نیازمند دستی همانند دولت انگلیس است تا بتواند این آستین بی‌حرکت را تکان دهد.

فروغی در لژ بیداری توانست تا مقام استاد اعظم با عنوان خاص «چراغ‌دار» را کسب کند. وی وصل‌کننده بین فراماسون‌های عهد قاجار و نسل بعد از آن به شمار می‌رفت و از طریق اهرم سیاست و حکومت، روح فراماسونری را در جامعه گسترش داد. فروغی در دوران پهلوی و به‌ویژه رضاخان نقش عمده‌ا‌ی در توسعه فراماسونری ایفا کرد؛ تنظیم آئین‌نامه دادرسی جزایی که در سال 1330ق به پایان رسید، زیر نظر این لژ و با همکاری چهار فراماسون انجام گرفت. از این عده سه فراماسون ایرانی (مشیرالدوله، تقوی و محمدعلی فروغی) و یک فراماسون فرانسوی (مسیو پرتی) بودند. آنها همچنین «شنل آبی» را که علامت فراماسونی بود، در روز تاج‎گذاری به دوش رضاخان‌انداختند.

خدمات فروغی به خاندان پهلوی

فروغی در دو نقطه مهم و حساس تاریخی، یکی منقرض کردن قاجار و به قدرت نشاندن رضاخان و دیگری انتقال قدرت به محمدرضا پهلوی دوم، نقش بسزایی داشت. از جمله مهم‌ترین خدمات فروغی به خاندان پهلوی عبارت است از:

• دارای مناصب سیاسی مختلف در زمان سلطنت رضاشاه، از رئیس‌وزرایی تا نخست‌وزیری؛
• تمجید از شاه و «ناجی ایرن» خواندن وی به قصد تملق در مراسم روز تاج‌گذاری شاه؛
• پرداخت هفت میلیون تومان به احمدشاه و متقاعد کردن وی به استعفا؛
• انجام قتل‌های سیاسی و اقدامات ضدملی با مسئولیت اصلی فروغی در دور دوم نخست‌وزیری وی در زمان رضاشاه؛
• استقرار مجدد سلسله‌ پهلوی به مدت 37 سال در کشور.

حوادث مهم ایران و جهان در زمان صدارت فروغی

حوادث مهمی در زمان صدارت فروغی در ایران و جهان اتفاق افتاد، از جمله:

• حمله وهابی‌ها در مدینه منوره به قبه و ضرایح ائمه در قبرستان بقیع و تخریب این اماکن؛
• قتل مرموز عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار رضاخان) در زندان قصر؛
• قتل سردار اسعد بختیاری (وزیر سابق جنگ) در زندان قصر توسط پزشک احمدی؛
• تصویب قانون تاسیس دانشگاه تهران؛
• سفر رضاشاه به ترکیه؛
• تبدیل تاریخ قمری به شمسی؛
• اشغال ایران توسط متفقین؛
• استعفای رضاشاه و آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی؛
• تاسیس حزب توده؛
• انعقاد پیمان اتحاد سه‏گانه بین ایران، شوروی و انگلستان؛
• کشف حجاب.

واقعه کشف حجاب

روند تاریخچه قانونی‌شدن کشف حجاب در زمان رضاخان به سه دوره تقسیم می‌شود:

• دورة اول دورۀ زمانی منتهی به تصویب قانون کشف حجاب اجباری (1306 تا 1314ش)؛
• مقطع شش سالة اجرای قانون کشف حجاب اجباری (1314 تا 1320ش)؛
• زمان برکناری رضاخان و استقرار شاه جدید تا تجدیدنظر در قانون کشف حجاب (1320 تا 1322 ش).

به‌دنبال سفر رضاخان به ترکیه در خرداد 1313ش و مشاهدة اوضاع و احوال ترکیه در تغییر ظاهری به‌‌خصوص در لباس و پوشش زنان، او تصمیم گرفت تا در ایران نیز دست به تغییر در لباس و پوشش زنان بزند. بنابراین قانون کشف حجاب در 17 دی سال 1314ش تصویب و اجرا شد.

اجرای کشف حجاب هم‌زمان با دورۀ دوم نخست‌وزیری فروغی بود. به موجب این قانون، زنان و دختران ایرانی از چادر و روسری در مدارس و دانشگاه‌ها، مراکز اداری و دولتی منع شده و باید از کلاه و پالتو استفاده می‌کردند. فروغی که طرفدار کشف حجاب بود؛ اما با اجرای آن به شیوة اجباری مخالف بود. فروغی معتقد بود اگر در جامعه‌ا‌ی‌، آموزش و فرهنگ‌سازی کشف حجاب به‌تدریج اجرا نشود، جامعه دچار هرج‌و‌مرج اخلاقی می‌شود. در اولین بخشنامه کشف حجاب که در دوره رئیس‌‌وزرایی محمدعلی فروغی تنظیم شده بود، اشاره به «رفع رو پوشیدن» شده و آن را مطابق آنچه در ایران قبل از اسلام و شرع اسلام آمده، عنوان کرده است؛ یعنی صورت، دو کف دست وکف پاها تا مچ می‌توانند بدون پوشش باشند؛ اما آنچه که در عمل اجرا شد، فراتر از این حدود بود.

نقش سفر به ترکیه در کشف حجاب

با روی کار آمدن دولت فروغی در شهریور 1312ش، سیاست‌های تجددگرایانه سرعت بیشتری پیدا کرد؛ به‌طوری که نه ماه بعد رضاشاه به ترکیه سفر کرد. رقابت بین ایران و ترکیه نقش مهمی در قضیه کشف حجاب داشت. یکی از موضوعات رقابت در این دوره، مسئله تجدد و غرب‌گرایی بود. به‌همین دلیل رضاخان به اجرای کشف حجاب اجباری در ایران پرداخت.

در کابینه فروغی، مجموعه‌ای از فراماسون‌های یهودی بودند تا به‌آسانی اهداف صهیونی خود را در ایران عملی کنند. آنچه در این میان بیش از هر مورد دیگر هدف تهاجم قرار داشت، فرهنگ و ارزش‌های اسلامی و ملی بود. رضاخان پس از دیدار از ترکیه تحت تاثیر القائات افرادی همچون محمدعلی فروغی، محمود جم و علی‌اصغر حکمت قرار گرفت و نقشه‌ فراماسون‌ها را تایید کرد. محمدعلی فروغی که مدتی سفیر ایران در ترکیه بود، رابطه خوبی با رئیس‌جمهور ترکیه داشت و موجبات این سفر را فراهم کرد. نیت فروغی از این سفر، آشنا کردن شاه با تمدن اروپا و بسترسازی برای کشف حجاب بود. پس از این سفر بود که رضاخان به اجرای برنامه‌های کشف حجاب زنان سرعت بخشید، به‌گونه‌ای که «مخبرالسلطنه» کشف حجاب زنان را سوغات سفر ترکیه می‌داند و «عیسی صدیق» نیز سفر ترکیه را علّت مصمم شدن رضاشاه در اقدام برای این پروژه بیان می‌کند.

منابع

• اصغری، حسین، «محمد علی فروغی؛ روح فراماسونری در کالبد ایران»، وب‌سایت‌اندیشکده مطالعات یهود، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1403ش.
• «جریان‌شناسی روشنفکری غرب‌گرا در ایران، محمدعلی فروغی»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1401ش.
• «ردپای یهود در طرح کشف حجاب رضاخانی»، وب‌سایت‌اندیشکده مطالعات یهود، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1403ش.
• رائین، اسماعیل، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، 1357ش.
• غفاریان، سیروس، «فروغی، محمدعلی (جزیره دانش)»، گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1403ش.
• فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، 1386ش.
• فروغی، محمدعلی، مقالات فروغی، تهران، توس، چاپ سوم، 1387ش.
• قدیانی، حسین، فرهنگ جامع تاریخ ایران، تهران، آرون، 1387ش.
• «محمدعلی فروغی»، وب‌سایت کتابانه، تاریخ بازدید: 22 شهریور 1403ش.
• مختاری‌اصفهانی، رضا، «کشف حجاب؛ سیاست تجددخواهی غربی یا پُز روشنفکری»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1396ش.
• مقدم، حسام، «با محمدعلی فروغی بیشتر آشنا شوید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1397ش.
• «نقش تشکیلات بهائیت در جریان کشف حجاب»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1401ش.
• «نگاهی به زندگی سیاسی محمد‌علی فروغی (ذکاءالملک)»، وب‌سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1402ش.
• یوسفی‌نژاد، فاطمه و زائری، قاسم، «بررسی چگونگی تجدید نظر در قانون کشف حجاب (مقطع 1320-1322ش) با تکیه بر مقاومت‌های فردی و نهادی»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، شمارة 2، تابستان 1398ش.