عماد افروغ

عماد افروغ؛ جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز ایرانی

عماد افروغ؛ جامعه‌شناس ایرانی و مبدع طرح ساماندهی مد و لباس.

عماد افروغ (1336 – 1402ش) جامعه‌شناس، نویسنده و عدالت‌پژوه ایرانی بود. او علاقه‌مند به مکتب رئالیسم انتقادی و مبدع نظریه نقد درون گفتمانی بود. وی همچنین مبتکر طرح ساماندهی مد و لباس در دورۀ هفتم مجلس شورای اسلامی بود. افروغ به تکثر در امر فرهنگی باور داشت و از منتقدان نگاه سلبی به مقولۀ حجاب زنان و گشت‌ارشاد بود.

از محله سیبویه تا امامزاده سید علاءالدین

عماد افروغ در خانواده‌ای پرجمعیت و در محلۀ «سیبویه» به دنیا آمد. پدر و مادرش هر دو قریحۀ شاعری داشتند و علاقمند به قرآن و مطالعه بودند. وی از کودکی به «سید علاءالدین حسین» علاقۀ زیادی داشت و در ماه رمضان هر روز بعد از نماز صبح به زیارت این امامزاده می‌رفت.

عماد افروغ و همسرش زهرا کاظم‌پور فرد

از ازدواج تا همراهی

افروغ در 23 سالگی با زهرا کاظم‌پور فرد که از طریق خواهرش آشنا شده بود، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج سه پسر است. خانم کاظم‌پور فرد که دانشجوی مهندسی شیمی بود به‌دلیل ازدواج و فرزندآوری دشواری‌های حضور در آزمایشگاه، تغییر رشته داد و پس از تحصیل در رشتۀ ادبیات، وارد آموزش‌و‌پرورش شد. افروغ در تمام سال‌های حضور همسرش در کسوت معلمی، به او در زمینۀ مشکلات دانش‌آموزان مشاوره و راهکارهایی برای حل مشکلات آنان ارائه می‌داد.

از رمان تا کتاب‌ علمی

عماد افروغ به گفتۀ خودش اهل رمان نبود و بیشتر وقت خود را صرف مطالعۀ کتا‌ب‌های ‌علمی می‌کرد و با محتوای رمان‌ها از زبان همسرش آشنا می‌شد. وی نیز در مقابل، پس از مطالعۀ هر کتاب علمی، چکیدۀ آن را برای همسرش بازگو می‌کرد.

از ساده‌زیستی تا بخشش اثاث منزل

افروغ به گفتۀ همسرش از تجمل‌گرایی پرهیز می‌کرد. افروغ و همسرش در آغاز زندگی مشترک، برخی از وسایل منزل را که توسط خانوادۀ همسرش تهیه شده بود و با ساده‌زیستی در تضاد بود، به نیازمندان بخشیدند.

تدریس در یک دبیرستان در چابهار؛ اوائل انقلاب

از شیراز تا دانشگاه سالفورد

عماد افروغ پس از گرفتن مدرک دیپلم در شیراز، سال 1355ش برای ادامۀ تحصیل به دانشگاه سالفورد انگلیس رفت و همزمان با تحصیل، برای شرکت در تظاهرات علیه شاه به ایران بازمی‌گشت. وی قبل از پیروزی انقلاب به سوریه و سپس لبنان رفت و در آنجا آموزش نظامی دید. افروغ که پس از پیروزی انقلاب برای ادامه تحصیل به انگلیس برگشته بود در یک تظاهرات ضد آمریکایی دستگیر و بعد از چهل‌و‌پنج روز زندان، از آن کشور اخراج شد. وی بعد از بازگشت به ایران به‌صورت داوطلبانه برای تدریس در یک دبیرستان به منطقه محروم چابهار در استان سیستان و بلوچستان رفت. او قبل از بازگشایی دانشگا‌ه‌ها، مدت کوتاهی به تحصیل در حوزه علمیه قم روی آورد و تحصیلات دانشگاهی خود در مقطع کارشناسی و ارشد را در دانشگاه شیراز به پایان رساند.

از تهران تا قم

افروغ دکتری جامعه‌شناسی را در سال 1376ش از دانشگاه تربیت مدرس دریافت کرد و از همان سال به مدت 5 سال عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس بود. وی سپس به عضویت هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درآمد و مدتی هم مدیر گروه علم و دین این پژوهشگاه بود. وی عضو هیئت‌امنای دانشگاه باقرالعلوم قم بود و مدتی هم ریاست گروه جامعه‌شناسی این دانشگاه را بر عهده داشت. افروغ که حضور در دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را تجربه کرده بود، آرامشی را که به‌دنبال آن بود، در دانشگاه باقرالعلوم قم یافت و این شهر را به‌عنوان پایگاه علمی‌ خود برگزید.

نمایندگی مجلس؛ دوره هفتم مجلس شورای اسلامی

از نمایندگی مجلس تا ریاست کمسیون فرهنگی

عماد افروغ که در دورۀ ششم مجلس شورای اسلامی موفق به کسب آرا برای ورود به مجلس نشده بود، در دورۀ هفتم مجلس شورای اسلامی به‌نمایندگی از مردم تهران وارد مجلس شد. دغدغه‌های فرهنگی وی باعث شد تا در این دوره به ریاست کمسیون فرهنگی مجلس انتخاب شود.

از عمل‌گرایی تا دانش ضمنی

افروغ از اندیشمندان عمل‌گرایی بود که از انتزاعی‌اندیشی و مسئله‌گرایی صرف، عبور کرده و به‌دنبال پاسخ در متن عمل بود. این جامعه‌شناس ایرانی به برتری دانش ضمنی بر دانش رسمی باور داشت و به‌شدت منتقد دوگانۀ نظر و عمل و شکاف میان آن دو بود. افروغ ضمنی‌اندیشی را در کتاب «توسعه فرهنگی در ایران» مطرح می‌کند. وی قلمرو دانش عملی جوامع را گسترده‌تر و عمیق‌تر از دانش نظری غالب و نامأنوس با فضای زیست‌بوم آنان می‌داند.

پیوند میان رئالیسم انتقادی و حکمت صدرایی از دغدغه‌های افروغ بود

از رئالیسم انتقادی تا حکمت صدرایی

افروغ با تمایل به رئالیسم انتقادی از رویکرد پوزیتویستی و تفسیری رایج در علوم اجتماعی فاصله می‌گیرد. وی می‌کوشد تا میان فلسفۀ صدرایی و رئالیسم انتقادی پیوند طولی برقرار کند. افروغ از ناثنویت‌گرایی به‌عنوان وجه مشترک میان رئالیسم انتقادی و حکمت صدرایی یاد می‌کند. از نظر این جامعه‌شناس ایرانی اگرچه نگاه رئالیستی منظومه‌ای‌تر از رویکرد پوزیتویستی است؛ اما کامل نیست و تفکر صدرایی نگاه تازه‌ای به عالم، پدیده‌ها و علم دارد.

از عدالت اجتماعی تا نقد درون گفتمانی

عدالت یکی از دغدغه‌های افروغ در دوران تحصیل، تدریس و سیاست‌ورزی بود. عدالت‌ورزی در دستگاه فکری افروغ معطوف به حق، امری اجتماعی و ساختاری و عام بود. وی در کتاب‌های «ایجاد فضای نابرابری‌های اجتماعی» و «حقوق شهروندی و عدالت» به تفصیل از عدالت اجتماعی سخن می‌گوید. او همچنین در کتاب «چشم‌اندازی نظری به تحلیل طبقاتی و توسعه»، ذیل جامعه‌شناسی فقر و نابرابری بحث از عدالت اجتماعی را طرح می‌کند. این اندیشمند عدالت‌پژوه در کتاب «فرهنگ‌شناسی و حقوق فرهنگی نیز به بحث از عدالت فرهنگی در ساحت اجتماعی می‌پردازد.

عماد در امر اجتماعی قائل به عقلانیت انتقادی بود و بر همین اساس، نظریه «نقد درون گفتمانی» را ابداع کرد. او در کتاب «گفتارهای انتقادی» به بسط این نظریه ‌پرداخت. وی مبتنی بر این نظریه، انقلاب اسلامی ایران را در مواردی دچار آفتِ شکل‌گرایی می‌دانست و معتقد بود با حفظ اصول و نقد روش‌ها و عملکردها و فروع، می‌توان معناگرایی و جوهرگرایی را به انقلاب اسلامی بازگرداند. این اندیشمند اجتماعی نقد‌ را نشانۀ زنده‌بودن امید در جامعه تلقی می‌کرد و امیدوار به جایگزینی ساختار‌های رهایی‌بخش به‌جای ساختار‌های اسارت‌بخش بود. وی به نقد تعالی‌بخش باور داشت و اخلاق‌گرایانه به نقد نهاد سیاست می‌پرداخت و همواره به مبارزه با «شبکه‌های القایی و اغوایی قدرت» دعوت می‌کرد و یکدست‌شدن قوا را خطری برای جمهوریت نظام می‌دانست.

کتاب انقلاب اسلامی و مبانی بازتولید آن اثر عماد افروغ

از تفکر صدرایی تا انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی ‌ایران از منظر افروغ انقلابی صدرایی است وی نظریۀ ولایت‌فقیه را نیز برآمدۀ از حکمت صدرایی می‌دانست. افروغ در کتاب «انقلاب اسلامی و مبانی بازتولید آن» به شرح این دیدگاه می‌پردازد. از نظر این جامعه‌شناس ایرانی مظروف انقلاب اسلامی نباید در ظرف به‌جای مانده از رژیم پهلوی ریخته شود. افروغ بر این باور بود که حاکمان نباید مخدوم مردم باشند و باید از فریب و دروغ بپرهیزند.

از هویت دینی تا حضور امر دینی

از نظر افروغ‌پژوهان، هویت دینی این جامعه‌شناس ایرانی برگرفتۀ از اندیشۀ ولایت‌فقیه و کل‌گرایی توحیدی امام خمینی و در پیوند با انقلاب اسلامی شکل گرفته است. افروغ به‌مثابۀ یک روشنفکر مسلمان دغدغۀ حضور امر دینی در جهان معاصر را داشت و آن را قابل تحقق می‌دانست و از همین منظر به تحلیل و نقد انقلاب اسلامی ایران می‌پرداخت.

از کثرت فلسفی تا تکثر فرهنگی

عماد به تکثر ذاتی فرهنگ باور داشت و معتقد بود تکثر حاکم بر فرهنگ در شرایط مستقر، پس از گذار از دوران ناپایدار، باید به ساحت فرهنگ بازگردد. نظریۀ صدرایی «وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت»، خاستگاه اعتقاد به تکثر فرهنگی در اندیشۀ افروغ بود. این باور، وی را به تکثر در مسئلۀ حجاب رسانده بود و از میل تکثر به وحدت در امر فرهنگ که باعث تحمیل سبک زندگی یک قشر خاص در جامعه می‌شد، به شدت انتقاد داشت. افروغ بر این باور بود که حجاب‌های متکثر زنان ایرانی با حفظ نشانه‌های وحدت‌بخش، باید حامل تکثرات فرهنگی باشند.

عماد افروغ منتقد گشت ارشاد بود

از گشت‌ارشاد تا طرح ساماندهی مد و لباس

افروغ در مسأله ترویج حجاب از نگاه سلبی پرهیز داشت و مدعی بود که برخورد سلبی در مقولۀ حجاب نتیجۀ عکس در پی خواهد داشت. از همین رو، افروغ مخالف جدی گشت‌‌ارشاد بود و آن را فاقد پشتوانۀ مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌دانست. وی معتقد بود که حاکمیت در آینده به تعدیل گشت‌ارشاد خواهد پرداخت و با حذف آن هیچ اتفاق خاصی رخ نمی‌دهد.

افروغ در مسئلۀ ترویج حجاب بر طرح‌های ایجابی مانند تکریم زن، هویت‌بخشی به زن، رعایت حقوق زنان، برقراری عدالت در مواجهۀ با زنان تأکید داشت. بر همین اساس، افروغ طرح ساماندهی مد و لباس را در قالب طرحی ایجابی در زمان ریاستش بر کمسیون فرهنگی مجلس، ارائه داد. کلیات این طرح در 24 اردیبهشت 1385ش به تصویب مجلس رسید. هدف از ارائۀ این طرح تقویت فرهنگ و هویت ایرانی - اسلامی، ترویج الگوهای پوشش ملی و تجلی تکثرات حجاب در جامعۀ ایرانی بود. افروغ می‌کوشید تا پوشش‌های ایرانی مانند پوشش گیلکی، مازندرانی، ترکمن، بلوچ، کرد، ترک و عرب در جامعه نمود داشته باشند و حجاب در یک قالب تعریف نشود. افروغ همچنین بازار لباس در ایران را فاقد لباس‌های متناسب با فرهنگ ایرانی - اسلامی می‌دانست.

عماد افروغ بامداد جمعه ۲۵ فروردین ۱۴۰۲ش درگذشت.

از حیای باطنی تا حجاب ظاهری

عماد افروغ از نظر تاریخی، فرهنگی، هویتی و دینی طرفدار حجاب بود و آن را یک ضرورت می‌دانست. البته از نظر وی عفت باطن بر حجاب ظاهری ترجیح داشت. از نظر افروغ تمرکز بر فعلیت‌بخشی توانمندی‌ها و رشدیافتگی زنان مانع از توجه بیش از حد آنان به زیبایی ظاهر می‌شود. در اندیشۀ افروغ بهادادن به شخصیت زن مانع ازکالاشدگی آنان در جامعه و در نهایت موجب روی آوردن آنان به حجاب ظاهری می‌شود.

درگذشت

عماد افروغ به‌دلیل عوارض ناشی از سرطان در 66 سالگی درگذشت. پیکر افروغ پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله جوادی آملی در قم به تهران منتقل و در صحن مصطفی خمینی مرقد امام خمینی به خاک سپرده شد.

منابع

• اسلامی‌تنها، علی‌اصغر، «عماد علوم اجتماعی انقلاب اسلامی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1401ش.
• «اقامه نماز بر پیکر عماد افروغ توسط آیت‌الله جوادی آملی»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1402ش.
• «امامی: رئالیسم انتقادی در اندیشه افروغ بعد ابزاری و هدف دارد / سلگی: ایده‌ای که افروغ مطرح می‌کند موقعیت‌مند است»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1401ش.
• «انتقاد عماد افروغ از سختگیری‌ها درباره حجاب؛ نیازمند تکثر هستیم»، پایگاه خبری آفتاب، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1401ش.
• «او یک «معلم» بود + فیلم»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1402ش.
• «بازنشر گفتگوی مهر با مرحوم افروغ»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «تلاش افروغ برای حضور امر دینی در جهان امروز»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1402ش.
• «توصیه افروغ به همسرش»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1402ش.
• «چالش های فرهنگی ایران: در گفتگو با دکتر عماد افروغ»، روزنامه اطلاعات، تاریخ درج مطلب:۳۰‌ شهریور ۱۳۸۵ش.
• «حسن عباسی: اینکه انقلاب ما صدرایی است، یک توطئه و خیانت است / افروغ: امام نگرش صدرایی نداشت، انقلاب پیروز نمی‌شد»، پایگاه اصلاع‌رسانی کتاب ناب، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1391ش.
• «زندگی خصوصی عماد افروغ» به روایت عماد افروغ»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1391ش.
• «زندگینامه عماد افروغ»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ بازدید: 29 شهریور 1402ش.
• «عدالت‌خواهِ عدالت‌پژوه/ نگاهی به دغدغه عدالت اجتماعی در آثار مرحوم افروغ»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۸ ارديبهشت ۱۴۰۲ش.
• «عماد افروغ درگذشت»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1402ش.
• «عماد افروغ که بود و چه کرد؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «عماد افروغ و قانون ساماندهی مد و لباس ایرانی و اسلامی»، روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1402ش.
• «عماد افروغ: بدون اصلاحات ساختاری انقلاب می‌شود/ ارجح آن خانمی بی‌حجاب است که عفت باطن دارد»، وب‌سایت اقتصاد 24، تاریخ درج مطلب: 10 دی 1401ش.
• «عماد افروغ، نگران اسلامیت و جمهوریت نظام تا پایان عمر»، روزنامه، مردم‌سالاری، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1401ش.
• «عماد علوم اجتماعی انقلاب اسلامی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1401ش.
• «فروغ و فروع زندگی عماد افروغ»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1396ش.
• «کلانی: عماد افروغ جامعه‌شناس فاصله‌هاست / افروغ: مایل بودم که به تعین بیاندیشم نه تعیین!»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• «گفتارهای انتقادی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فروردین ۱۳۸۶ش.
• «گفت‌وگو با زهرا کاظم‌پورفرد به مناسبت چهلمین روز درگذشت مرحوم عماد افروغ»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1402ش.
• «مردی که شرحِ اسم خویش بود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1402ش.
• ماجدی، صادق و مولایی، نیلوفر، «افروغ: گشت ارشاد در آینده کاملاً تعدیل می‌شود/ از آینده اعتراضات بیمناک هستم / کشور به سمت انقلاب می رود اگر...»، وب‌سایت اکوایران، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1401ش.
• مرشدی، جواد، «اصول‌گرایان کمیسیون فرهنگی مجلس افروغ را منزوی و او را از ریاست برکنار کردند/ جانشین افروغ اصلا شبیه خودش نبود»، خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1401ش.
• نجف‌پور و دیگران، «از رئالیسم انتقادی تا علم دینی بررسی و نقد آرای عماد افروغ در باب علم دینی»، فصلنامه جستارهای فلسفه دین، شماره دوم، 1392ش.