لباس زنان کرد کردستان

لباس زنان کرد کردستان؛ تن‌پوش زنان کرد ایران در منطقۀ کردستان.

لباس زنان کردستان متناسب با شرایط آب‌وهوایی، موقعیت و نوع کار از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده و سنت و اصالت خود را حفظ کرده و هرکدام از این لباس‌ها، بر اساس باورها و اعتقادات زنان کرد شکل گرفته است. از مشخصه‌های اصلی پیراهن‌های زنان کردی، «کراس سورانی» است که آن‌ها را از لباس سایر اقوام کردنشین متمایز می‌کند. سرپوش‌ها از اصلی‌ترین پوشش زنان به شمار می‌روند که از تنوع بسیاری برخوردار است و علاوه بر زیبایی، حجاب زنان را نیز حفظ کرده است؛ به‌طوری‌که پوشش زنان کردستان، باحجاب‌ترین پوشش‌ها است و با آموزه‌های دینی مطابقت دارد.

تاریخچه لباس زنان کردستان

ظروف سفالی و نقش‌برجسته‌ها نشان می‌دهد که قدمت پوشاک کرد به دورۀ ماد بر‌می‌گردد. در آثار کشف شده از تپۀ زیویه و حسن‌لو، سبک پوشش مردم کرد دیده می‌شود؛ هرچند با سبک و روش امروزی متفاوت است. اولین طرح‌ها از لباس‌های کردی توسط شرق‌شناسان اروپایی که از دورۀ صفویه به ایران آمدند، کشیده شده است که چند عدد از آن‌ها در اندازه‌ای بزرگ کپی شده و اکنون در خانۀ کرد سنندج نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین عکس‌ها که لباس کردی در آن نشان داده شده، مختص دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار است که با ذکر اسم منطقه و شخص استفاده‌کننده در خانۀ کرد سنندج موجود است.

تأثیر اقلیمی بر لباس زنان کرد

به منطقۀ کردستان و سنندج اصطلاحاً «سنه» می‌گویند. شرایط جغرافیایی، تأثیر مستقیمی روی چگونگی پوشاک این منطقه داشته است. لباس بانوان کرد سنه با توجه به شباهت کلی که نسبت به سایر مناطق کردنشین ایران دارد، به‌دلیل نوع آب‌و‌هوا، تکامل ویژۀ آن منطقه را پیدا کرده است.

پوشاک زنان کرد بر اساس باورها و کارکرد آن‌ها

هر یک از پوشش‌های زنان و مردان کرد بر اساس باورها و اعتقادات آن‌ها شکل گرفته است؛ برای مثال پوشش‌های سر زنان، نمادی از تعلق فرد به جامعه را نشان می‌دهد و استفاده از آن بیانگر وضعیت تأهل و تجرد زنان، محافظت و عدم مزاحم بودن موها به‌هنگام کار و نیز آراسته کردن آن است. زیرپوش زنان نمادی از به‌کار بردن اعتقادات اخلاقی به‌منظور پنهان کردن بخش‌هایی از بدن است و زنان را در برابر سرما و گرمای بدن محافظت می‌کند. از دیگر تن‌پوش‌های زنان می‌توان به شلوار، کراس، سوخمه، که‌وا و شال اشاره کرد که هر کدام باورها و کارکردهایی چون ایجاد هویتی عمومی، آماده به‌خدمت بودن و رسمیت دادن به ظاهر زنان دارند.

سنت و اصالت در لباس زنان کردستان

اصالت یک بانوی ایرانی در پوشاک زنان کرد سنه دیده می‌شود. اگرچه پوشاک این منطقه همانند دیگر اقوام، دچار تحولاتی شده و متناسب با شرایط اقلیمی و زندگی اجتماعی به‌شکلی خاص درآمده؛ اما پوشش در آن حفظ شده است. لباس زنان، با آموزه‌های دینی مطابقت دارد و تمام بدن را به‌جز صورت و کف دست‌ها می‌پوشاند. زنان کرد اجازه نمی‌دهند لباس اصیل کردستانی، با نشانه‌های فرهنگ غربی و بیگانه درآمیزد؛ چرا‌که این پوشش از جمله زیبا‌ترین، متنوع‌ترین و پوشیده‌ترین لباس‌ها است و به‌گفتۀ گردشگران، در سطح فرهنگ مردم دنیا، نادر است. کردها با ترکیب خاص لباس‌های‌شان، به‌راحتی از دیگر اقوام قابل تشخیص‌اند. آنان علاقۀ زیادی به حفظ و نگهداری لباس خود دارند و به‌نوعی با آن ارتباط عاطفی، عقیدتی و سنتی برقرار کرده‌اند؛ به‌ طوری که در ابتدای حکومت پهلوی، هنگامی‌که دستور داده شد همۀ مردم ایران لباس واحدی بپوشند، کردها مقاومت کرده و لباس خود را تغییر ندادند؛ البته در سنندج، بعضی جوانان، لباس‌های محلی را فقط در مراسم‌ها و جشن‌ها به ‌تن می‌کنند؛ اما در شهرهایی مثل مریوان، سقز، بانه و اورامان همۀ مردان و زنان با لباس محلی در شهر حضور دارند. لباس‌های کردی بخشی از فرهنگ این منطقه است که اصالت لباس‌ها با باورهای مردم آمیخته شده و جزیی از جاذبه‌های فرهنگی این خطه به شمار می‌رود.

انواع پوشش زنان کردستان

پوشش زن کردستانی از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده که بسته به موقعیت، وضعیت هوا و نوع کار می‌توان از قطعات مختلف آن استفاده کرد:

پیراهن

بانوان کردستان، پیراهنی بلند، گشاد و آستین‌دار به‌نام «کِراس» می‌پوشند. دو برش مثلثی در طرفین پیراهن دوخته شده که به آن «تیرنج» گفته می‌شود. یقۀ پیراهن، گرد است و یک چاک جلوی آن قرار دارد که با دکمه‌ای بسته می‌شود. برای استحکام بیشتر، روی این قسمت، پارچه‌ای مستطیل‌شکل دوخته شده است. آستین‌های این پیراهن، بلند و گشاد است و در انتهای مچ آن یک تکه پارچۀ مثلثی که بلندی آن تا نوک پا می‌رسد، به‌نام «سورانی» دوخته می‌شود. سورانی، از مشخصه‌های لباس کرد سنه است و آن‌ها را از لباس سایر اقوام کرد جدا می‌کند. این پیراهن در قسمت دور گردن و روی سینه، از زیر سینه تا پایین لباس (به‌جز پهلوها) و لبۀ سورانی دارای تزییناتی است. سورانی‌ها علاوه بر زیبایی، کاربردهایی نیز دارند که از جملۀ آن می‌توان به جمع کردن آستین‌ها در هنگام کار؛ با گره زدن دو سر سورانی به هم و قرار دادن آن در پشت سر، پیچیدن سورانی روی آستین که‌وا به‌منظور جلوگیری از نفوذ سرما، استفاده از سورانی به‌عنوان دستمال رقص در مراسم‌های شادی و بستن سورانی روی آرنج به‌هنگام وضو برای جلوگیری از پایین آمدن آستین اشاره کرد.

پیراهن سقزی

در شهرستان‌های بانه، سقز و دیواندره، زنان پیراهن بلند و گشادی که فاقد سورانی است، می‌پوشند. این پیراهن از دو قسمت بالاتنه که از شانه تا کمر و قسمت پایین‌تنه که دامن چین‌داری است و به بالاتنه دوخته می‌شود، تشکیل شده است. آستین‌های این پیراهن بلند است؛ ولی امروزه آن را کوتاه‌تر در نظر می‌گیرند. برای دوخت این پیراهن، از پارچه‌هایی چون ژورژت، زری، کرپ، میکرو، گیپور و ابریشم استفاده می‌شود.

زیرپیراهن

دارای برشی ساده و بلند است و معمولاً از پارچۀ چلوار تهیه می‌شود. آستین‌ها نیز ساده و معمولی و در قسمت مچ با دکمه بسته می‌شود.

که‌وا (Kwa)

قبایی است از جنس مخمل، بلند و جلوباز و با چاک‌هایی در اطراف آن که امروزه بانوان در مجالس عروسی آن را به تن می‌کنند. این قبا روی پیراهن پوشیده می‌شود و در دو طرف آن جیبی دوخته شده است. در محل اتصال یقه، به‌کمک دکمه‌ای، یقه را در کنار یکدیگر نگه می‌دارد و لبه‌های آن با قیطان تزیین شده‌اند. آستین قبا نیز ساده است و برگردانی بر لبۀ مچ آن دیده می‌شود. زنان خان در گذشته از این نوع قبا که زری‌دوزی شده بود، استفاده می‌کردند. این قبا در اصطلاح محلی به «سایا» معروف است.

سوخمه (جلیقه)

نیم‌تنه‌ای است بدون آستین که از پارچه‌های مخمل، جیر و زری تهیه می‌شود و حاشیۀ آن را با منجوق، سکه، گُوِه و گلابتون تزیین می‌کنند. این جلیقه جلوباز بوده و گاهی دو قسمت جلوی آن با دکمه‌ای روی سینه بسته می‌شده است. گاهی نیز دو قسمت جلوی آن از هم فاصله داشته و به‌جای دکمه از نیم‌سکه یا ربع‌سکه‌های طلا استفاده می‌کردند که به «دگمه و دولاو» معروف بود.

سَلته (Salta)

بالاپوشی است کوتاه تا روی کمر که از پارچه‌های ضخیم تهیه می‌شود. سلته، دارای جیب، آستین و یقۀ آن به‌شکل هفت است که در مناطق سردسیر از آن استفاده می‌شود. کولَنجه (Kolanja): بالاپوشی است شبیه سلته با این تفاوت که آستین آن کوتاه‌تر و تا روی آرنج است. قسمت جلوی کولنجه و لبۀ آستین‌های آن نوارهایی دوخته شده است. کولنجه را روی که‌وا نیز می‌پوشند.

کولوانه

پوششی است مستطیل‌شکل که روی دوش انداخته می‌شود و گوشه‌های آن در جلوی سینه به هم متصل می‌شوند. کولوانه از پارچه‌های ضخیم تهیه می‌شود و همانند شنل، قسمت پشت، شانه‌ها و روی سینه را می‌پوشاند. دور کولوانه نیز با منگوله‌های سیاه‌رنگ ابریشمی تزیین می‌شود. در کردستان به این پوشش، «چارکه و چتفه» می‌گویند.

پشت‌وین (Pshtwen)

شالی است که زنان سقزی روی کمر می‌بندند. برای تهیۀ آن از پارچۀ مرغوبی به‌نام «پشمینه» استفاده می‌کنند. پشمینه، پارچه‌ای گلدار با طرح بته‌جقه است که در رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود. بانوان کرد پشت‌وین را به‌حالت ساده یا گره‌پیچ روی کمر می‌بندند. از کارکردهای شال کمر می‌توان به زیبایی، همراهی زنان با شوهرانشان در کشاورزی، شکار و نبرد و جلوگیری از برآمدن شکم، اشاره کرد.

شلوار

شلوار بانوان کرد، گشاد است و قسمت کمر و دمپای آن به‌وسیلۀ کش جمع می‌شود. از کمر به پایین، به‌پهنای حدود 20 سانتی‌متر، پارچه‌ای به شلوار دوخته می‌شود که معمولاً به‌رنگ سفید است. بقیۀ شلوار نیز از پارچه‌های ساتن و گاهی گلدار تهیه می‌شود. هنگام کار کردن، زنان، شلوار گشادی به‌نام «جافی» (شلوار مردانه کردی) می‌پوشیدند و آن را داخل پیراهن خود قرار می‌دادند تا راحت‌تر حرکت کنند. گاهی‌اوقات زنان به‌جای شلوار، درپه می‌پوشند. درپه، پوششی است که در قسمت مچ پا تنگ و ساق‌های آن بسیار گشاد است.

کفش زنان کردستان

کفش بانوان از تیماج الوان یا چرم خام تهیه شده که طراحی ساده‌ای دارد و نوک پنجۀ آن به‌حالت برگشته است. رویۀ کفش نیز با نخ‌های الوان ابریشمی گلدوزی شده است.

گیوۀ زنان کردستان

این گیوۀ چرمی که «چوموش» نام دارد، با پولک و سوزن‌دوزی‌هایی تزیین شده است.

سرپوش‌ها

سرپوش از اجزای اصلی لباس زنان کردستان به‌شمار می‌رود که از دو قسمت کلاو (Klaw) به‌معنای کلاه و سروین (Sarwin) به‌معنای سربند تشکیل شده است که این کلاه‌ها توسط خود زنان دوخته می‌شود. در گذشته زنان کرد سربندهایشان را طوری می‌بستند که حتی یک تار مو هم پیدا نباشد و همیشه نگاه خود را از نامحرمان می‌پوشاندند:

کلاورَق

کلاهی است استوانه‌ای‌شکل، از جنس مقوا و پارچه، با زمینه‌ای از پارچۀ مخمل. ارتفاع این کلاه، 5 تا 10 سانتی‌متر است و روی آن را با پولک، مروارید، گلابتون و منجوق تزیین می‌کنند. این نوع کلاه را بیشتر پیرزن‌ها روی سر می‌گذارند.

کلاوفِس

کلاهی است به‌شکل نیم‌کره که برای ساختن آن از دو نوع پارچه استفاده می‌شود. پارچۀ رویی کلاه، ضخیم و از جنس مخمل یا ابریشم و لایۀ رویی آن، پارچه‌ای نرم است. این کلاه فقط روی سر زنان را می‌پوشاند و موها از طرفین سر، روی شانه‌ها آویزان است. برای تزیین کلاه، از مهره‌های کوچک، با رنگ‌های سبز، قرمز و آبی استفاده می‌کنند که به صورت نوار حاشیه‌ای که به آن «پرچکه» می‌گویند، دور لبۀ کلاه می‌دوزند. معمولاٌ در وسط فِس و بالای پیشانی، سکه‌ای درشت نصب می‌شود که به آن «چپوله» می‌گویند. در بالای فس نیز رشته‌ای منجوق به‌نام «گُلره» قرار می‌گیرد. در جشن‌ها و مراسم‌های عروسی، روی فس، یک ردیف سکه‌های پول قرار می‌دهند که به آن «چیروچناکه» می‌گویند. گاهی‌اوقات برای ثابت نگه داشتن کلاه روی سر، مهره‌هایی را مانند تسبیح از بند رد می‌کردند و با عبور دادن آن از زیر چانه، به‌وسیلۀ قلاب‌هایی که در دو طرف لبۀ کلاه تعبیه شده بود، متصل می‌کردند. به‌کار بردن این سکه‌ها در پوشش زنان کرد، علاوه‌بر زیبایی، موسیقی دلنوازی را از صدای برخورد سکه‌ها به‌هنگام راه رفتن زنان ایجاد می‌کند که باعث برانگیخته شدن تبع هنری هنرمندان و شاعران شده و در وصف آن شعرها و سروده‌هایی سر داده‌اند.

کلاوزَر

کلاهی است استوانه‌ای‌شکل، از جنس مقوا و تزییناتش بیشتر از فِس است. برای تزیین، سکه‌ای بزرگ را در مرکز کلاه قرار می‌دهند و دور تا دور آن را سکه‌های کوچک می‌دوزند. از دیگر تزیینات روی کلاه می‌توان به پرچکه و چناخ و لاگیره اشاره کرد. این نوع کلاه در گذشته توسط زنان و دختران جوان استفاده می‌شده و امروزه عروس‌ها در روز سوم عروسی که به آن «سه روژه» می‌گویند، برای زیبایی روی سر می‌گذارند.

لچکۀ سقزی

نوعی روسری که به‌همراه پیراهن سقزی پوشیده می‌شود. برای دوخت این نوع روسری از پارچه‌های توری‌مانند، گیپور و پنوک استفاده می‌شود.

هَه‌وری یا کلاتی

روسری چهارگوش، نازک، ابریشمی، در رنگ‌های مختلف که مشکی آن در ایران رایج است و نقوشی با رنگ‌های سفید و سرخ دارد. این روسری که به‌عنوان رودوشی نیز از آن استفاده می‌شود، به‌صورت کج روی سر قرار می‌گیرد. در گذشته برای روبند عروس، سربندی با زمینۀ قرمز انتخاب می‌شد و هدف از این کار این بود که تا رسیدن به خانۀ بخت، کسی روی عروس را نبیند و از دید نامحرمان دور باشد.

گلوَنی

کردهای سورانی نوعی دیگر از روسری که با پارچه‌ای به‌نام «گلونی» دوخته شده است، سر می‌کنند. کلونی دارای نقش‌های متنوعی است.

رَه‌شتی

سرپوشی است بلند، به‌اندازۀ 2 متر که از ابریشم خالص تهیه شده است. این سرپوش به دو رنگ قرمز تیره و قرمز روشن، با زمینۀ راه‌راه دیده می‌شود و زنان آن را به صورت کج، دور کلاه می‌پیچند که به این نوع بستن، «لارپیچ» می‌گویند.

شَدَه

پارچه‌ای ابریشمی و ضخیم، به رنگ‌های قهوه‌ای سیر یا زرشکی است که به‌عنوان سربند در کردستان استفاده می‌شود.

عمامه

عمامه‌های بانوان کردستان از دو قسمت تشکیل شده است. قسمتی از این عمامه، کلاه کوتاه با کلگی مسطحی است که روی آن با پولک‌هایی تزیین شده و قسمتی دیگر، پارچۀ مشکی لوله ‌شده‌ای است که به بدنۀ کلاه پیچیده شده و با سنجاق‌های بلندی به هم وصل شده‌اند و دنبالۀ آن در پشت سر آویزان است. اطراف عمامه با زیورآلاتی تزیین شده است و برای این که عمامه از روی سر نیفتد، آن را با رشته‌هایی از زیور که از زیر چانه عبور می‌کند، به دو طرف عمامه وصل می‌کنند. استفاده از این نوع عمامه دیگر رایج نیست و زنان به‌جای آن از دستمال‌هایی به‌نام «کلاغه‌ای» استفاده می‌کنند. نوع بستن عمامه، زنان یک منطقه را از منطقۀ دیگر جدا می‌کرد؛ برای مثال زنان مکری و سنندجی، عمامه‌های خود را فقط به یک طرف سر گره می‌زنند.

حِگال

نوعی سربند ابریشمی، سیاه‌رنگ، با گل‌های زرد و سفید است که به سلیقۀ بانوان روی سر بسته می‌شود. حگال، مخصوص منطقۀ مریوان است.

کُلکه

نوعی روسری با رشته‌های بلند ابریشمی سیاه و سفید و ملیله‌دوزی‌های زیبا و ظریف است.

دستمال زینتی

این دستمال پارچه‌ای از جنس توری و سه‌گوش است که به رنگ‌های مختلفی دوخته می‌شود و روی آن را با نخ‌های طلایی، نقوش هندسی را سوزن‌دوزی می‌کنند. این دستمال روی شانه و بازوی راست یا چپ انداخته می‌شود و گوشه‌های آن را نیز به‌دور گردن می‌پیچند و در پشت، به‌شکل گل، گره می‌زنند.

نمایشگاه مد و لباس در سنندج

این نمایشگاه، در مجتمع فرهنگی هنری سنندج برگزار شد. لباس‌های زنان کرد در این نمایشگاه نشان داد که لباس‌ها علاوه‌ بر زیبایی، از پوشش و حجاب لازم نیز برخوردار است. به‌علاوه، نمایشگاهی نیز در مجتمع فجر سنندج با حضور طراحان مد برگزار شد که در این نمایشگاه نیز علاوه‌بر پررنگ بودن حجاب در لباس اصیل کردستانی، کارگاه‌های آموزشی تحت عنوان طراحی و دوخت انواع لباس کردی زنانه و مردانه به‌همراه ملزومات جانبی آن توسط مدرسان خبره، آموزش داده شد.

منابع

• آقابیگی، فرامرز، «پوشاک زنان کرد ایران در سفرنامه‌های دورۀ صفوی تا پایان پهلوی»، نشریۀ علمی وزارت علوم، شمارۀ 23، بهار و تابستان 1392ش.
• «پوشش زنان کردی (سنندجی)»، وب‌سایت هیچ1، تاریخ درج مطلب: 29 آبان 1401ش.
• «پوشش مردم کردستان پس از گذشت قرن‌ها اصالت خود را حفظ کرده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1383ش.
• «جزییات و اسامی لباس محلی کردی زنانه و مردانه کردستان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1403ش.
• «حجاب و عفاف از نگاه مردم کردستان؛ لباس کردی جزء باحجاب‌ترین پوشش‌ها است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1396ش.
• خیریه، بهروز، دیدنی‌های کردستان، تهران، لوح زرین، 1389ش.
• «دومین نمایشگاه مد و لباس کردی در سنندج آغاز به کار کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1402ش.
• رهو، روشنک، «پوشاک زنان کرد»، فصلنامۀ فرهنگ کردستان، شمارۀ11، تابستان 1381ش.
• «طرح پوششی پوشش زنان کرد با رویکرد حجاب و عفاف در کانون خیام سنندج تدوین شد»، وب‌سایت خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1396ش.
• «لباس کردی از گذشته تا امروز»، خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1397ش.
• «لباس کردی جلوه‌ای از فرهنگ و اصالت مردمان کرد است»، وب‌سایت فارس‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1397ش.
• «لباس کردی؛ راوی تاریخ و فرهنگ کردها»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1401ش.
• مجابی، سید‌علی، «لباس زنان کرد سنه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1403ش.
• مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
• محمدی‌سیف، معصومه، «لباس زنان کردستان، آمیخته‌ای از هنر و فرهنگ بومی»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1393ش.
• «مطالعۀ تأثیرات اقلیمی بر سبک پوشش سنتی زنان و مردان کرد»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1401ش.
• همایونفر، سارا، «بررسی پوشاک زنان کرد کردستان»، ششمین کنفرانس علمی رهیافت‌های نوین در علوم انسانی ایران، مهر 1400ش.
• یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.